Новы саюзны дагавор

У снежні 1990 года былі падняты пытанні рэарганізацыі СССР.

3 снежня Вярхоўны Савет СССР падтрымаў канцэпцыю прапанаванага Прэзідэнтам СССР М. С. Гарбачовым праекта Саюзнага Дагавора і перадаў яго для абмеркавання на IV З’ездзе народных дэпутатаў СССР^[1].

24 снежня 1990 года дэпутаты IV З’езда народных дэпутатаў СССР, правялі пайменнае галасаванне і пастанавілі лічыць неабходным захаванне СССР як абноўленай федэрацыі раўнапраўных суверэнных рэспублік, у якой будуць у поўнай меры забяспечвацца правы і свабоды чалавека любой нацыянальнасці^[2].

У той жа дзень, па ініцыятыве і настойлівым патрабаванні Прэзідэнта СССР М. С. Гарбачова^[3], З’ездам была прынята пастанова па пытанні аб правядзенні ўсесаюзнага рэферэндуму аб захаванні абноўленага Саюза як федэрацыі раўнапраўных суверэнных Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік^[4]. За прыняцце пастановы прагаласавалі 1677 дэпутатаў, супраць — 32, устрымаліся — 66^[3].

17 сакавіка 1991 года адбыўся рэферэндум, на якім за захаванне і абнаўленне СССР прагаласавала большасць грамадзян, за выключэннем насельніцтва шасці рэспублік (Літва, Эстонія, Латвія, Грузія, Малдова, Арменія), у якіх вышэйшыя органы ўлады адмовіліся праводзіць рэферэндум, бо раней абвясцілі пра незалежнасць ці пра пераход да незалежнасці паводле вынікаў рэферэндумаў пра незалежнасць, якія адбыліся ў іх раней.

У Вікікрыніцах ёсць поўны тэкст Дагавора аб Саюзе суверэнных дзяржаў (апубл. 15 жніўня 1991 года)

На аснове канцэпцыі рэферэндуму ўпаўнаважанай цэнтральнымі і рэспубліканскімі ўладамі рабочай групай у рамках г.зв. нова-агароўскага працэсу вясной-летам 1991 года быў распрацаваны праект па заключэнні новага саюза — Саюза Савецкіх Суверэнных Рэспублік^[5] (СССР^[5], Саюз ССР^[5], Саюз Суверэнных Дзяржаў^[5]) як мяккай, дэцэнтралізаванай федэрацыі.

Праект дагавора пра стварэнне Саюза быў двойчы парафіраваны (папярэдне падпісаны) — 23 красавіка і 17 чэрвеня 1991 года. Канечная рэдакцыя «Дагавора пра Саюз суверэнных дзяржаў» апублікавана ў газеце «Праўда» 15 жніўня. У той жа газеце 3 жніўня 1991 года апублікавана выступленне Прэзідэнта СССР Гарбачова па тэлебачанні, у якім адзначалася, што «саюзны дагавор адкрыты да падпісання» з 20 жніўня 1991 года. У новым Дагаворы адзначалася: «Дзяржавы, якія ўтвараюць Саюз, валодаюць усёй паўнатой палітычнай улады, самастойна вызначаюць свой нацыянальна-дзяржаўны лад, сістэму органаў улады і кіравання^[6], яны могуць дэлегаваць частку сваіх паўнамоцтваў іншым дзяржавам — удзельнікам Дагавора…». Больш таго, у 2-м^[5] раздзеле 23-га артыкула новага Дагавора гаварылася: «Гэты дагавор… набывае моц з моманту падпісання… паўнамоцнымі дэлегацыямі. Для дзяржаў, якія яго падпісалі, з той жа даты Дагавор пра ўтварэнне СССР 1922 года страчвае сілу»^[7].

Членамі новага саюза мусілі стаць дзевяць з пятнаццаці саюзных рэспублік былога СССР: як заявіў М. С. Гарбачоў у тэлевізійным звароце 3 жніўня 1991 года, 20 жніўня новы саюзны дагавор мусілі падпісаць Беларусь, Казахстан, РСФСР, Таджыкістан і Узбекістан, а восенню да іх маглі далучыцца Азербайджан, Кыргызстан, Украіна і Туркменістан^[8].

Дзяржаўны камітэт па надзвычайным становішчы 18-21 жніўня ажыццявіў няўдалую спробу гвалтоўнага адхілення М. С. Гарбачова з пасады Прэзідэнта СССР, сарваўшы падпісанне Саюзнага дагавора.

Супярэчнасці паміж цэнтральнымі і рэспубліканскімі ўладамі і нацыянальнымі элітамі паглыбіліся, і ўсе саюзныя рэспублікі адна за другой абвясцілі пра незалежнасць.

У Вікікрыніцах ёсць поўны тэкст Дагавора аб Саюзе суверэнных дзяржаў (апубл. 27 лістапада 1991 года)

5 верасня 1991 года V з’езд народных дэпутатаў СССР прыняўшы «Дэкларацыю правоў і свабод чалавека»^[9], абвясціў пераходны перыяд для фарміравання новай сістэмы дзяржаўных адносін, падрыхтоўкі і падпісання Дагавора пра Саюз Суверэнных Дзяржаў^[10].

6 верасня Дзяржаўны Савет СССР прызнаў выхад Латвіі, Літвы і Эстоніі з Саюза ССР.

Увосень 1991 года па санкцыі цэнтральных і рэспубліканскіх улад рабочай групай нова-агароўскага працэсу быў распрацаваны новы праект Дагавора — па стварэнні Саюза Суверэнных Дзяржаў (ССД) як канфедэрацыі незалежных дзяржаў («канфедэратыўнай дзяржавы»)^[11][12].

Папярэдняя згода на заключэнне 9 снежня 1991 года дагавора пра стварэнне ССД са сталіцай у Мінску было дадзена 14 лістапада 1991 года толькі сям’ю рэспублікамі (Беларусь, Казахстан, Кыргызстан, Расія, Таджыкістан, Туркменістан, Узбекістан). Дзве рэспублікі, у якіх напярэдадні адбыліся рэферэндумы пра незалежнасць (Азербайджан і Украіна), адмовіліся ўвайсці ў канфедэратыўны саюз. Татарстан пагадзіўся падпісаць дагавор толькі непасрэдна і самастойна, нароўні з іншымі былымі саюзнымі рэспублікамі СССР.^[13]

Аднак, 8 снежня 1991 года кіраўнікі трох дзяржаў (Рэспублікі Беларусь, Расіі і Украіны) на сустрэчы ў Белавежскай пушчы, «адзначаючы, што перамовы пра падрыхтоўку новага Саюзнага Дагавора зайшлі ў тупік, аб’ектыўны працэс выхаду рэспублік са складу Саюза ССР і ўтварэння незалежных дзяржаў стаў рэальным фактам»^[14], заключылі Белавежскае пагадненне пра стварэнне Садружнасці Незалежных Дзяржаў — міжурадавай і міжпарламенцкай арганізацыі, якая не мела статусу дзяржавы. Да СНД пазней далучыліся іншыя саюзныя рэспублікі.

У снежні 1992 года З’езд народных дэпутатаў Расійскай Федэрацыі звярнуўся да парламентаў дзяржаў — былых рэспублік Саюза ССР, і да Міжпарламенцкай асамблеі дзяржаў — удзельніц Садружнасці Незалежных Дзяржаў, з прапановай разгледзець пытанне пра стварэнне канфедэрацыі ці іншай формы збліжэння незалежных дзяржаў Еўропы і Азіі — былых рэспублік Саюза ССР, народы якіх выражаюць імкненне да яднання^[15], але гэта прапанова не была падтрымана.

Шматбаковай згоды па прапанаваным пазней (у сакавіку 1994 года) праекце стварэння аналагічнага канфедэратыўнага саюза (Еўразійскі Саюз) таксама не было дасягнута. Толькі дзве дзяржавы ўступілі ў Саюз Расіі і Беларусі.

• Постсавецкая прастора

• За кулисами августа Архівавана 3 красавіка 2008., Московские новости, № 32, 2001.
• Адзнакі, высновы і прапановы Федэральнай Службы Бяспекі Расійскай Федэрацыі Архівавана 1 красавіка 2008.