Неандерталь çынни

Неандерталь этемĕн пуç шăммине 1856 çулта Неандерталь ту хушăкĕнче, Дюссельдорфпа Эркрат (Хĕвеланăç Германи) патĕнче тупнă. Ту хушăкне нимĕç теологĕ тата композиторĕ Иоахим Неандер ячĕпе чысланă.

Каярах пĕрремĕш пуç шăммине Гибралтарта 1848 çултах тупнине ăсчахсем çирĕплетнĕ, анчах та вăл неандерталь çыннин тесе 1864 çулта кăна йышăннă.^[3]

Неандертальсем пурăннă вырăнсем:

• Европăра: Германири Неандертальре, Францири Ла-Шапель-о-Сенре, Крымри Киик-Кобара, Грецири Пелопоннесре^[4]
• Кавказра: Краснодар Енри Мезмай чул хăвăлĕнче^[5]
• Вăтам Азире (Тешик-Таш) тата Алтай (Окладников чул хăвăлĕ)^[6]
• Çывăх Хĕвелтухăç: Израильри Кармель, ирак Курдистанĕнчи Шанидарта.

Паян кун ăсчахсем неандертальсене хальхи çынсен тăхăмĕсем тесе шутламаççĕ^[7], темиçе пин çул çак икĕ тĕс юнашар пурăннă^[8]. 2006 çулта ăсчахсен ушкăнĕ неандертальсен генĕсене тĕплĕн тĕпченĕ^[9], вара хальхи çынсемпе неандертальсен хушши 500 пин çул плнине палăртнă^[10].

Тĕп статья: Неандерталь çыннин геномне тĕпчени

Неандерталь этемĕн геномĕ калăпăшпе хальхи çыннăн геномне çывăх пулать. Малтанхи пĕтĕмлетӳсем кăтартнипе, хальхи çыннăн тата неандерталь çыннин ДНК 99,5 % таран пĕр пекех. Тепчевçĕсем неандерталь этемĕн ДНК молекулине Хорватири Винди чул хăвăлĕнче тупнă 38000-çулхи неандерталь арçынĕн пĕçĕ шăмминчен, çаплах Испанире, Раççейре тата Германири тупнисенчен те кăларнă^[11][12].

• Кроманьон çынни
• Родези çынни
• Тăр пĕччен çын
• Аслă-тăнлă çын
• Этемлĕх
• Тешик-Таш
• Çăмлă носорог — археологи артефакчĕсене тĕпчесе 70 пин çул маларах неандертальсем çăмлă носорогсене сунарта тытса пурăннине пĕлме пулать.
• Гигантлă бегемот (Hippopotamus major) — пăрлăх тапхăрĕнчи мегафаунăн çухалнă чĕрчунĕ, неандертальсен сунарти ĕскерĕ шутланнă.

• Происхождение и эволюция человека 2007 ҫулхи Юпа уйӑхӗн 15-мӗшӗнче архивланӑ.
• Early Human Phylogeny (акăлч.)

Планета çинчи чи авалхи флейта

• Самый древний инструмент брал ноты «до», «ре» и «ми» 2007 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.(акăлч.)
• Флейтист Jelle Atema играет на неандертальской флейте 2001 ҫулхи Кӑрлач уйӑхӗн 5-мӗшӗнче архивланӑ.(акăлч.)

Неандерталь çыннин геномне тĕпчени

• Tooth gives up oldest human DNA(акăлч.)
• Neanderthals' «last rock refuge»(акăлч.)
• Неандертальцы сосуществовали с современными людьми 2009 ҫулхи Ака уйӑхӗн 18-мӗшӗнче архивланӑ. Компьюлента
• Учёные частично расшифровали геном неандертальца Лента.ру
• Неандерталец в каждом из нас
• Геном неандертальцев прочтён: неандертальцы оставили след в генах современных людей

Неандертальсен чĕлхи

• Панов Е. Говорил ли неандертальский человек? 2011 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.
• Грамм В. Неандертальцы могли говорить 2011 ҫулхи Утӑ уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ.

Антропология

• СЕНСАЦИЯ! Найден предок человека…