Bywyd

Mae diffiniad bywyd wedi bod yn her i wyddonwyr ac athronwyr ers tro.^[5][6][7] Mae hyn yn rhannol oherwydd bod bywyd yn broses, nid yn sylwedd.^[8][9][10] Cymhlethir hyn gan ddiffyg gwybodaeth am nodweddion endidau byw, os o gwbl, a allai fod wedi datblygu y tu allan i'r Ddaear.^[11][12] Mae diffiniadau athronyddol o fywyd hefyd wedi'u cyflwyno, gydag anawsterau tebyg ar sut i wahaniaethu rhwng pethau byw a phethau anfyw.^[13] Mae diffiniadau cyfreithiol o fywyd hefyd wedi’u disgrifio a’u trafod, er bod y rhain yn canolbwyntio’n gyffredinol ar y penderfyniad i ddatgan fod person wedi marw, a goblygiadau cyfreithiol y penderfyniad hwn.^[14] Ceir cymaint â 123 o ddiffiniadau o fywyd wedi'u llunio.^[15]

Bioleg

Gan nad oes consensws ar gyfer y diffiniad o fywyd, mae'r rhan fwyaf o ddiffiniadau cyfredol mewn bioleg yn ddisgrifiadol. Ystyrir bod bywyd yn nodwedd o rywbeth sy'n cadw, yn hybu neu'n atgyfnerthu ei fodolaeth yn yr amgylchedd penodol. Mae'r nodwedd hon yn arddangos y cyfan neu'r rhan fwyaf o'r nodweddion canlynol:^{[7][16][17][18][19][20][21]}

1. Homeostasis: rheoleiddio'r amgylchedd mewnol i gynnal cyflwr cyson; er enghraifft, chwysu i ostwng tymheredd
2. Trefniadaeth: bod wedi'i gyfansoddi'n strwythurol o un neu fwy o gelloedd – unedau sylfaenol bywyd
3. Metabolaeth: trawsnewid egni trwy drosi cemegau ac egni yn gydrannau cellog (anaboliaeth) a dadelfennu mater organig (catabolism). Mae angen egni ar bethau byw i gynnal trefniadaeth fewnol (homeostasis) ac i gynhyrchu'r ffenomenau eraill sy'n gysylltiedig â bywyd.
4. Twf: cynnal cyfradd uwch o anaboliaeth na cataboliaeth. Mae organeb sy'n tyfu yn cynyddu mewn maint yn ei holl rannau, yn hytrach na dim ond cronni mater.
5. Addasu: y broses esblygiadol lle mae organeb yn dod yn fwy abl i fyw yn ei gynefin neu ei gynefinoedd.^[22][23][24]
6. Ymateb i ysgogiadau: gall ymateb fod ar sawl ffurf, o gyfangiad organeb ungellog i gemegau allanol, i adweithiau cymhleth sy'n cynnwys holl synhwyrau organebau amlgellog. Mae ymateb yn aml yn cael ei fynegi trwy gynnig; er enghraifft, dail planhigyn yn troi tuag at yr haul (ffototropiaeth), a chemotaxis.
7. Atgenhedlu: y gallu i gynhyrchu organebau unigol newydd, naill ai'n anrhywiol o organeb un rhiant neu'n rhywiol o organebau dau riant.

Mae gan y prosesau cymhleth hyn, a elwir yn swyddogaethau ffisiolegol, seiliau ffisegol a chemegol sylfaenol, yn ogystal â mecanweithiau signalau a rheoli sy'n hanfodol i gynnal bywyd.

Firysau

Mae'n ddadleuol a ddylid ystyried bod firysau'n fyw ai peidio. Cant eu hystyried gan amlaf fel dim ond atgynhyrchwyr codio genynnau yn hytrach na mathau o fywyd.^[25] Disgrifir nhw fel "organebau ar gyrion bywyd"^[26] oherwydd bod ganddynt enynnau a gan eu bod yn esblygu trwy ddetholiad naturiol,^[27][28] ac yn atgynhyrchu trwy wneud copïau lluosog ohonynt eu hunain. Fodd bynnag, nid yw firysau yn metaboleiddio ac mae angen cell letyol arnynt i wneud copiau ohonynt eu hunain.^[29][30][31]

Mae oedran y Ddaear tua 4.54 biliwn o flynyddoedd.^[32][33][34] Ceir tystiolaeth sy'n awgrymu bod bywyd ar y Ddaear wedi bodoli am o leiaf 3.5 biliwn o flynyddoedd,^{[35][36][37][38][39][40][41]}gyda'r olion corfforol hynaf o fywyd yn dyddio'n ôl 3.7 biliwn o flynyddoedd; ^{[42] [43] [44]} fodd bynnag, mae rhai damcaniaethau yn awgrymu y gallai bywyd ar y Ddaear fod wedi dechrau hyd yn oed yn gynharach na hynny, mor gynnar â 4.1–4.4 biliwn o flynyddoedd yn ôl,^{[35][36][37][38][39]} ac efallai bod y cemeg sy'n arwain at fywyd wedi dechrau yn fuan ar ôl y Glec Fawr, 13.8<span typeof="mw:Entity" id="mwAm4"> </span>biliwn o flynyddoedd yn ôl, yn ystod epoc pan oedd y bydysawd yn ddim ond 10-17 miliwn o flynyddoedd oed.^[45][46][47] Yn gyffredinol, mae amcangyfrifon amser o glociau moleciwlaidd yn gosod tarddiad bywyd tua 4.0 biliwn o flynyddoedd yn ôl neu'n gynharach.^[48]

Amcangyfrifir bod mwy na 99% o'r holl rywogaethau, sef dros bum biliwn o rywogaethau, ^[49] sydd wedi byw ar y Ddaear ers dechrau amser, wedi eu difodi.^[50][51]

Er bod nifer y rhywogaethau sydd wedi'u catalogio ar y Ddaear rhwng 1.2 miliwn a 2 filiwn, ^{[52] [53]} mae cyfanswm y rhywogaethau ar y blaned yn ansicr. ceir amcangyfrifon sy'n amrywio o 8 miliwn i 100 miliwn,^[52][53] gydag amrediad arall, mwy cul rhwng 10 a 14 miliwn,^[52] ond gall fod mor uchel ag 1 triliwn (gyda dim ond un filfed o un y cant o'r rhywogaethau a ddisgrifiwyd) yn ôl astudiaethau a gyhoeddwyd ym Mai 2016.^[54][55] Amcangyfrifir bod cyfanswm y parau o fasau DNA (DNA base pairs) cysylltiedig ar y Ddaear yn 5.0 x 10³⁷ ac yn pwyso 50 biliwn tunelli.^[56] Mewn cymhariaeth, amcangyfrifwyd bod cyfanswm màs y biosffer cymaint â 4 TtC (triliwn tunnell o garbon).^[57] Yng Ngorffennaf 2016, nododd gwyddonwyr eu bod wedi nodi set o 355 o enynnau o'r Hynafiaid Cyffredin Olaf (Last Universal Ancestor (LUCA)) o'r holl organebau sy'n byw ar y Ddaear.^[58]

Nid oes consensws gwyddonol ar hyn o bryd ynghylch sut y tarddodd bywyd. Fodd bynnag, mae'r rhan fwyaf o fodelau gwyddonol a dderbynnir yn adeiladu ar arbrawf Miller-Urey a gwaith Sidney Fox, sy'n dangos bod amodau ar y Ddaear cyntefig yn ffafrio adweithiau cemegol sy'n syntheseiddio asidau amino a chyfansoddion organig eraill o ragflaenwyr anorganig,^[59] a ffosffolipidau yn ffurfio haenau lipid, adeiledd sylfaenol y cellbilen.

---

Y prif rengoedd mewn dosbarthiad biolegol.

Hynafiaeth

Cynhaliwyd yr ymgais gyntaf y gwyddys amdani i ddosbarthu organebau gan yr athronydd Groegaidd Aristotle (384–322 CC), a ddosbarthodd yr holl organebau byw a adnabyddir bryd hynny naill ai fel planhigyn neu anifail, yn seiliedig yn bennaf ar eu gallu i symud. Gwahaniaethodd hefyd anifeiliaid â gwaed oddi wrth anifeiliaid heb waed (neu o leiaf heb waed coch), y gellir eu cymharu â'r cysyniadau o fertebratau ac infertebratau yn y drefn honno, a rhannodd yr anifeiliaid gwaed yn bum grŵp: mamaliaid, ymlusgiaid ac amffibiaid, adar, pysgod a morfilod. Rhannwyd yr anifeiliaid di-waed hefyd yn bum grŵp: sef seffalopodau, cramenogion, trychfilod (a oedd yn cynnwys y pryfed cop, sgorpionau, a nadroedd cantroed, yn ychwanegol at yr hyn a ddiffiniwn fel pryfed heddiw), anifeiliaid cregyn (fel y rhan fwyaf o folysgiaid ac echinodermau), a sŵoffytau (sef anifeiliaid sy'n debyg i blanhigion). Er nad oedd gwaith Aristotle mewn sŵoleg yn ddi-wall, dyma oedd synthesis biolegol mwyaf mawreddog y cyfnod a pharhaodd yr awdurdod eithaf am ganrifoedd lawer ar ôl ei farwolaeth.^[60]

Carolus Linnaeus

Datgelodd archwilio'r Americas niferoedd mawr o blanhigion ac anifeiliaid newydd yr oedd angen disgrifiadau a dosbarthiad arnynt. Yn rhan olaf yr 16g a dechrau'r 17g, dechreuwyd astudio anifeiliaid yn ofalus ac ymestynnwyd hyn yn raddol nes iddo ffurfio corff digonol o wybodaeth i wasanaethu fel sail anatomegol ar gyfer dosbarthu.

Ar ddiwedd y 1740au, cyflwynodd Carolus Linnaeus ei system o enwau deuenwol ar gyfer dosbarthu rhywogaethau. Ceisiodd Linnaeus

• gyflwyno termau disgrifiadol newydd a diffinio'u hystyr yn fanwl gywir.^[61] Mae gan y dosbarthiad Linnaean wyth lefel: parthau, teyrnasoedd, ffyla, dosbarth, trefn, teulu, genws, a rhywogaeth.
• wella'r cyfansoddiad a lleihau hyd yr enwau aml-eiriog a ddefnyddiwyd yn flaenorol.

Yn wreiddiol, roedd ffyngau'n cael eu trin fel planhigion. Am gyfnod byr roedd Linnaeus wedi eu dosbarthu yn y tacson Vermes yn Animalia, ond yn ddiweddarach gosodwyd nhw yn ôl yn Plantae. Dosbarthodd Copeland y Ffyngau yn ei Protoctista, gan osgoi'r broblem yn rhannol ond gan gydnabod eu statws arbennig.^[62] Datryswyd y broblem yn y diwedd gan Whittaker, pan roddodd eu teyrnas eu hunain iddynt yn ei system pum teyrnas. Mae hanes esblygiadol yn dangos bod y ffyngau yn perthyn yn nes i anifeiliaid nag i blanhigion.^[63]

Uned sylfaenol o adeiledd ym mhob peth byw yw celloedd. Ffurfiwyd y theori celloedd gan Henri Dutrochet, Theodor Schwann, Rudolf Virchow ac eraill yn gynnar yn 19g, ac wedi hynny daeth yn dderbyniol iawn.^[64] Mae gweithgaredd organeb yn dibynnu ar gyfanswm gweithgaredd ei gelloedd, gyda llif egni'n digwydd oddi mewn iddynt a rhyngddynt. Mae celloedd yn cynnwys gwybodaeth etifeddol a gaiff ei basio ymlaen fel cod genetig yn ystod cellraniad.^[65]

Mae bywyd artiffisial yn efelychiad o unrhyw agwedd ar fywyd, megis trwy gyfrifiaduron, roboteg, neu fiocemeg.^[66] Mae astudio bywyd artiffisial yn dynwared bioleg draddodiadol trwy ail-greu rhai agweddau ar ffenomenau biolegol. Astudia'r gwyddonydd y systemau byw trwy greu amgylcheddau artiffisial - gan geisio deall y prosesu gwybodaeth cymhleth sy'n diffinio systemau o'r fath. Tra bod bywyd, trwy ddiffiniad, yn fyw, cyfeirir at fywyd artiffisial yn gyffredinol fel data sydd wedi'i gyfyngu i amgylchedd digidol a bodolaeth.

Mae bioleg synthetig yn faes biotechnoleg newydd sy'n cyfuno gwyddoniaeth a pheirianneg fiolegol. Y nod cyffredin yw dylunio ac adeiladu swyddogaethau a systemau biolegol newydd nad ydynt i'w cael ym myd natur. Mae bioleg synthetig yn cynnwys ailddiffinio ac ehangu biotechnoleg yn eang, gyda'r nodau eithaf o allu dylunio ac adeiladu systemau biolegol peirianyddol sy'n prosesu gwybodaeth, trin cemegau, gwneud deunyddiau a strwythurau, cynhyrchu ynni, darparu bwyd, a chynnal a gwella iechyd dynol a'r Amgylchedd.^[67]

• Parth Glas - ardal ddemograffig a/neu ddaearyddol yn y byd lle y mae llawer o bobl yn byw bywydau hir.
• Astrofioleg
• Esblygiad
• Marwolaeth

• Bywyd (Systema Naturae 2000)
• Vitae (BioLib)
• Biota (Tacsonomeg)
• Wikispecies - cyfeiriadur bywyd am ddim
• Adnoddau ar gyfer bywyd yng Nghysawd yr Haul ac mewn galaeth, a chwmpas posibl bywyd yn y dyfodol cosmolegol
• "Y Posibl Cyfagos: Sgwrs gyda Stuart Kauffman"
• cofnod Gwyddoniadur Athroniaeth Stanford
• Teyrnasoedd Bywyd

Chwiliwch am bywyd
yn Wiciadur.