Vivo

En biologio vivo estas specifa funkcio de biologia estaĵo.

La sekvaj kapabloj kaj ecoj estas la kondiĉoj de la biologia vivo kaj karakterizas ĉiun vivantan estaĵon:

• metabolo
• reproduktado
• ŝanĝiĝo de la genetika informaro
• konsisto el unu aŭ pluraj ĉeloj
• ekzisto de certaj strukturoj ene de la ĉelo(j)
• biokemiaj reakcioj.

Komparu kun: kresko

Difini vivon ĉiam estis defio por sciencistoj kaj filozofoj, kaj rezulte ka termino havas multajn kaj diversajn difinojn. Ĉi tio estas nur parte ĉar vivo estas procezo, ne materio ^[21][22]

Ĉar ekzistas neniu malambigua difino de vivo, la plej multaj aktualaj difinoj en biologio estas teorioj. Vivo estas konsiderata karakterizaĵo, kiu plenumas ĉiujn aŭ plej multajn el la sekvaj kondiĉoj ^[23][24][25]:

1. Homeostato: la kapablo konservi internan ekvilibron kaj stabilan kaj konstantan internan medion, ĝis la punkto de etaj ŝanĝoj. Por konservi ĉi tiun ekvilibron, ĉiam estas:
   1. Strikta interna ordo - vivaĵoj havas konstantan anatomion ĝis la nivelo de la mikroanatomio. En ĉiu parto de la vivanta estaĵo, kaj eĉ la plej granda el la estaĵoj, ekzistas antaŭdeterminita organizo ĝis la nivelo de la molekulo.
      1. La ĉelo: La baza unuo, kiu konservas ĉiujn trajtojn de la vivo, estas la ĉelo. Ĉiu vivestaĵo devas konsisti el ĉelo, kiu konservas ene de ĝi bone difinitan internan ordon, aŭ el bone aranĝita kolekto de ĉeloj, kaj konsistas el taŭgaj ĉeloj, ĉiu el kiuj konservas bone difinitan internan ordon.
   2. Metabolo: la kapabloj sorbi energion de la vivmedio, konverti ĝin al la speco de energio bezonata kaj sekrecii la rubon generitan en la konverta procezo.
   3. Sentemo kaj respondo al eksteraj stimuloj - la kapablo respondi al stimuloj originantaj de la ekstera medio aŭ de la interna medio de la vivanta estaĵo.
2. Evoluo de la vivestaĵo: periodoj povas esti difinitaj kaj por la procezo de la formado de la vivestaĵo kaj por la procezo de lia morto kaj disfalo. Vidu la artikolojn pri kresko kaj evoluo. En iuj kazoj estas kresko kaj disvolviĝo dum la tuta vivoperiodo. En alia parto de la kazoj estas la alveno de matureco, post kiu venas la etapo de maljuniĝo.
3. Evoluo kaj heredeco - la informoj bezonataj por la kreado de la vivestaĵo estas transdonitaj al li kiel heredite de la vivantaj estaĵoj kiuj kreis lin. Al la sama detalo estas reproduktaj mekanismoj, kiuj daŭrigas ĉi tiun heredon al liaj posteuloj, kaj tiel plu. Heredaj informoj varias minimume de generacio al generacio, sur la populacionivelo. Ĉi tiu ŝanĝo ebligas, kombinita kun natura selektado, la procezon de evoluado.

• Unu formo de difino pri la vivo estas memorita per sep trajtoj kiuj estas gravaj faktoroj en vivo (kvankam ekzistas esceptoj): Movado, Spiro, Sentemo, Kresko, Reproduktado, Ekskrecio kaj Nutrado.

Antikvaj ideoj pri biologia vivo

Kutime, la antikvuloj kredis ke la vivo (ofte nur la vivo de bestoj) estas kaŭzata de ia blovo, kiun la helenoj nomis ψυχή (psyĥe = psiko) kaj la romianoj anima (animo). Ili taksis tute malsamaj la vivon de bestoj kaj la vivon de plantoj; senmovaj estaĵoj, ekzemple la eĥinoj aŭ la koraloj, estis laŭ ili plantoj.

Kompreneble, ne estis nur unu ideo en la tuta antikva mondo pri tiu blovo. Iuj taksis la animon de bestoj tre simila al tiu de homoj, aliaj tute malsama; iuj kredis ke la animo estingiĝas post la morto, aliaj ke ĝi preterdaŭras, ktp. La ideo de animo kiel kaŭzo de vivo miksiĝis en pluraj manieroj kun la ideo de animo kiel spirita aŭ religia elemento.

Aristotelo opiniis ke estas animoj de tri tipoj^[26]:

• la vegetala animo, kiu nutras kaj kreskas (plantoj, bestoj kaj homoj enhavas ĝin)
• la sensa animo, kiu movas la korpon kaj sensas (bestoj kaj homoj enhavas ĝin, plantoj ne)
• la racia animo, kiu pensas (nur homoj enhavas ĝin, bestoj kaj plantoj ne).

Vidu la voĉon "animo" por pliaj detaloj.

La demando pri la formiĝo de la vivo, kial kiel kie kaj kiam la mondo ĝenerale kaj la vivo en la mondo kreiĝis, estas prizorgo de la homa kulturo ekde la krepusko ekde ĝia ekzisto. La scienco, kiu traktas la demandon pri kiel vivo estiĝis, nomiĝas abiogenezo, kaj esence ĝi provas ekscii la procezojn, kiuj kaŭzis la aperon de la unua ĉelo sur la Tero, ĝi estas la ĝenerala komuna praulo de ĉiuj konataj vivoformoj kiuj evoluis ĝis hodiaŭ. Ĉi tiu demando pri la formado de vivo ankoraŭ ne estis klare respondita, kaj sciencistoj ankoraŭ provas spuri la kemiajn procezojn, kiuj okazis sur la Tero antaŭ ĉirkaŭ 4 miliardoj da jaroj, kiuj ebligis la kreadon de vivanta ĉelo el senviva materio.^[27]

Homeostazo,(de la greka homos (ὅμος), ‘simila’,^[28] kaj stasis (στάσις), ‘stato’, ‘stabileco’)^[29] aŭ stato de ekvilibro, estas kondiĉo en kiu la fizikaj kaj kemiaj kondiĉoj regantaj ene de la organismo estas konservitaj je stabila nivelo, kiu respondas al ĝia optimuma agado, malgraŭ la ŝanĝoj kiuj okazas en ĝia ekstera medio. La organismo konservas homeostazon, tio estas, stabilajn internajn kondiĉojn, per biokemiaj-metabolaj reguligaj procezoj. Ĉi tiu interna stabileco estas bezonata en ĉiu aspekto de la vivo. Iuj vivaĵoj bezonas konstantan varmon, konstantan nivelon de saloj kaj akvon, konstantan acidecon, konstantan sangan sukeron, konstantan nivelon de nervaj signaloj, kiuj originas de sensa stimulo kaj pli. La ideo de homeostazo ankaŭ estas centra en la branĉoj de psikologio kiuj estas rilataj al biologio kaj fiziko kaj tiuj rilataj al konscio.

La koncepto estis aplikita de Walter Bradford Cannon en 1926,^[30] en 1929^[31] kaj en 1932,^[32][33] por referenci al la koncepto de interna medio (milieu intérieur), publikigita en 1865 de Claude Bernard, konsiderita ofte la patro de la fiziologio. Tradicie ĝi aplikiĝis en biologio sed, pro tio ke ne nur biologio kapablas plenumi tiun difinon, ankaŭ aliaj sciencoj kaj teknikoj adoptiĝis tiun terminon.^[34]

Metabolo estas la procezo absorbi substancojn el la medio, prilabori ilin, produkti energion el ili kaj eligi rubojn. Metabolo okazas en la sekva ordo:

• Sorbado de materialoj de la medio: La materialoj absorbitaj de la medio estas uzataj por du celoj: kiel konstrumaterialoj por la kemia kombinaĵoj kiuj konsistigas la vivantan estaĵon, kaj por la produktado de energio.
• Katabolo: En ĉi tiu procezo, la substancoj absorbitaj de la medio estas rompitaj en siaj bazaj unuoj. La procezo de katabolismo ĉe bestoj, kaj precipe ĝiaj fruaj stadioj, estas nomita digesto.
  • La proteinoj estas disrompitaj en aminoacidojn;
  • Grasoj - por grasaj acidoj;
  • Sukeroj - por monosaĥaridoj;
  • Nukleaj acidoj - por nukleotidoj.
• Anabolo (aŭ biosintezo): En ĉi tiu procezo, okazas sintezo de kompleksaj kemia kombinaĵoj, el kiuj la korpo aŭ ĉelo estas farita. La konstrubriketoj akiritaj en la procezo de katabolismo reunuiĝas por formi la molekulojn necesajn por konstrui la korpon aŭ ĉelon.
• Ekskrecio de rubo: Multaj kemia kombinaĵoj konsumitaj kiel parto de manĝaĵo ne utilas por konstrui la korpon. Krome, multaj kemia kombinaĵoj (kutime malgrandaj, kiel ekzemple amoniako, akvo kaj karbondioksido) formiĝas kiel kromproduktoj en la diversaj anabolaj procezoj. La vivestaĵo devas elsendi ĉion ĉi, ĉar la amasiĝo de ĉi tiuj substancoj en la korpo interrompas diversajn biologiajn procezojn. Ĉe bestoj, la rubo estas sekreciita en la urino kaj feko. Karbondioksidaj emisioj dum spirado ankaŭ estas difinitaj kiel rubekskrecio.

Iuj argumentas, ke ĉiuj vivantaj estaĵoj nuntempe konataj evoluis en la procezo de evolucio. Tio estas, procezo de malrapida variado de la genetika materialo de la vivanta loĝantaro de generacio al generacio. Tial viva detalo povas esti difinita en alternativa difino al la difino donita supre. Vivanta detalo estas heredita detalo de simile evoluintaj specioj.

Malsamaj vivestaĵoj havas malsamajn stadiojn de individua evoluo.

• Ĉe bakterioj la proliferado estas en la divido de la ĉelo en du ĉelojn. Ĉiu el la novaj ĉeloj estas sendependa estaĵo kaj la patrino ĉelo de kiu ili estis dividitaj ne plu estas difinita. Ĉiu el la novaj ĉeloj sorbas manĝaĵon el sia medio, kreskas kaj prepariĝas dividi en du ĉelojn. Ĉi tiu evoluo ne implikas maljuniĝon nek morton de maljuneco.
• En vivestaĵoj kiuj reproduktas per seksa reproduktado ekzistas stadio de fekunda ovo, sekvata de embrioj (en la utero, ovo aŭ semo de planto), stadio de kresko antaŭ seksa maturiĝo kaj stadio de seksa maturiĝo. En la komplikaj bestaj estaĵoj, krom maloftaj esceptoj (ekz. maskla elefanto), venas etapo de ĉeso de kresko kaj ekde ĝi la maljuniĝo komenciĝas malrapide. Ne ekzistas specioj kiuj maljuniĝas antaŭ atingi seksan maturecon (eĉ kiel malsano ĉe vivestaĵoj ĝi estas ege malofta). Estas seksaj multĉelaj estaĵoj kiuj ŝanĝas sian sekson kiel parto de la evolua procezo. Estas arboj kie la juna plenkreskulo estas ina kaj la plenkreskulo, kiu akumulis multajn signojn de maljunaĝo, iĝas masklo. Estas fiŝoj, en kiuj vivestaĵo, kiu rezultas esti unu el la plej fortaj individuoj en la populacio, fariĝas masklo.
  • Variaĵo pri la temo - Larvo - la junulo, kiu ankoraŭ ne atingis seksan maturecon, aspektas kaj funkcias tute malsame ol la plenkreskulo kun seksa matureco. Ekzemple: la larvo de la rano estas la ranido, kaj la larvo de la papilio.

Se oni enfokusigas individuon, vivo prezentiĝas ankaŭ kiel la sumo de ĉio farita kaj spertita dum la periodo inter nasko kaj morto. En figura signifo vivo estas sinonimo por aktiveco, vigleco, movopleneco (vidu supre pri signifo en muzika lingvaĵo).

Komparu kun: biografio, nasko, infanaĝo, junaĝo, maturaĝo, maljunaĝo, morto

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Morto.

Morto estas la fino de vivo, nome la transpaso de vivo al nevivo, sen eblo reveni. Morto estas la fina efekto kiu rezultas de la fino de la procezo de homeostazo en viva estaĵo. Ĝi povas okazi pro naturaj kaŭzoj (maljuniĝo, malsano, konsekvenco de la manĝoĉeno, natura katastrofo) aŭ pro okazigitaj kaŭzoj (memmortigo, murdo, eŭtanazio, akcidento, mortopuno, media katastrofo). La procezo de morto, kvankam ĝi estas tute difinita en kelkaj el ties fazoj ekde la vidpunktoj de neŭrofiziologio, biokemio kaj medicino, ankoraŭ ne estas tute klare komprenita are ekde la vidpunktoj de termodinamiko kaj neŭrologio, kaj ekzistas foje malkonsentoj inter sciencistoj kaj fakuloj tiurilate.

La termino mortinto ĝenerale rilatas al homo, kiu mortis^[35]

Laŭ la Fundamento de Esperanto oni rajtas paroli pri mortiĝo de homo kiam temas pri morto neatendita, akcidenta, ne kiam li mortis nature, estis mortigita aŭ mortigis sin mem. Bertilo Wennergren skribis en PMEG pri senvoleco, akcidenteco de la senviviĝo.^[36] En Esperanto tre ofte oni uzas la terminon "forpaso" (verbe forpasi) kiel eŭfemismo por eviti la iom tabuan vorton "morto".^[37]

Materiismo

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Materiismo.

Kelkaj el la plej fruaj teorioj pri vivo estis materiismaj, asertantaj, ke ĉio kio ekzistas estas materio, kaj ke vivo estas nur kompleksa formo de aranĝo de materio. Empedoklo (430 a.n.e.) argumentis, ke ĉio en la universo estas formata de kombino de la kvar eternaj "elementoj" aŭ "radikoj de ĉio": nome tero, akvo, aero kaj fajro. Ĉiu ŝanĝo estas klarigata per la aranĝo kaj rearanĝo de tiuj kvar elementoj. La variaj formoj de vivo estas okazigitaj de propra miksaĵo de elementoj.^[38]Demokrito (460 a.n.e.) estis atomista; li pensis, ke la esenca karaktero de vivo estas havi animon (psiĥe), kaj la animo, kiel ĉio, estas komponita de fajraj atomoj. Li cerbumis pri fajro ĉar la ŝajna konekto inter vivo kaj varmo, kaj ĉar fajro movas.^[39]Platono, kontraste, defendis, ke la mondo estas organizita de permanentaj formoj, respegulitaj malperfekte en materio; formoj havigas direkton aŭ inteligenton, klarigante regularaĵojn observitajn en la mondo.^[40] La mekanisma materiismo kiu originiĝis en antikva Grekio estis revivigita kaj reviziata fare de la franca filozofo René Descartes (1596–1650), kiu asertis, ke animaloj kaj homoj estis kunmetaĵoj de partoj kiuj kune funkcias kiel maŝino. Tiu ideo estis disvolvigita poste fare de Julien Offray de La Mettrie (1709–1750) en sia libro L'Homme Machine.^[41] En la 19-a jarcento la antaŭeniroj en ĉelteorio en biologia scienco kuraĝigis tiun alrigardon. La evolucia teorio de Charles Darwin (1859) estas mekanisma klarigo por la origino de specioj pere de natura selektado.^[42] Komence de la 20-a jarcento Stéphane Leduc (1853–1939) promociis la ideon ke biologiaj procezoj povus esti komprenataj laŭ terminoj de fiziko kaj kemio, kaj ke ilia kresko similis al tiu de neorganikaj kristaloj enmetitaj en solvaĵoj de natria silikato. Liaj ideoj, esprimitaj en lia libro La biologie synthétique^[43] estis amplekse malakceptitaj dum lia vivodaŭro, sed okazis reapero de intereso en la verkaro de Russell, Barge kaj kolegoj.^[44]

Hilemorfismo

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Hilemorfismo.

Hilemorfismo aŭ Hilomorfismo el la antikvgreka ὑλο- (hilo = ligno, materio) + - μορφή (morphē =formo) estas kosmologia doktrino ellaborita precipe de Aristotelo kaj pliellaborita de la skolastikuloj kaj arabaj filozofoj. Aristotelo ĝin elpensis kontraŭ la atomismo de Demokrito, la fariĝismo de Heraklito, la senmovismo de Parmenido, kaj asertas ke ĉiu korpo estas konstituita de du elementoj: unua materio kaj determina formo. La materio unua estas la principo sendetermina, pasiva, ĉeesta en ĉiuj korpoj, havanta esencan inklinon al substanciĝon pere de la determinado de la formo. Ĉar temas pri koncepto pure filozofia, la unua materio, kvankam reala sed postulata nur per la intelekto, ne konfuzendas kun la fizika materio konstatata de la sensoj kaj objekto de la fiziko. La formo estas la aktiva elemento kiu igas la unuan materion “tiu ĉi objekto”. La formo sen la unua materio ne povas konceptiĝi kaj tiel ankaŭ la unua materio sen la formo.

Spontanea generado

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Spontanea generado.

Spontanea generado aŭ "spontanea generiĝo" estas la teorio, ege disvastigita en la antikvaj epokoj ĝis la 17-a jarcento, laŭ kiu la vivo povus naskiĝi spontanee el senvivaj elementoj kvankam influitaj per diversaj faktoroj. Oni opiniis, fakte, ke la vivaj estaĵoj, kiel homo kaj bestoj, vermoj kaj insektoj, povas estiĝi spontanee el la koto aŭ el kadavroj putriĝantaj.^[45]

Tiu teorio estis malpruvita de Francesco Redi Lazzaro Spallanzani. Francesco Redi metis putrajn vianderojn en serion da ujoj, el kiuj iuj fermitaj kaj iuj malfermitaj, kaj pruvis ke la larvoj estiĝis nur kie la muŝoj estis povintaj deponi ovojn. Iom post iom la teorio de spontanea generiĝo estis progresive forlasita. Tamen, la ideo iom repopulariĝis post disvastiĝo de la mikroskopo. Oni rimarkis fakte, ke sufiĉis lokigi organikajn substancojn putriĝantajn en loko varma por vidi strangajn “vivantajn bestetojn” aperi sur la surfaco. Itala esploristo Lazzaro Spallanzani pretigis infuzaĵojn kaj ilin sterilizis per pli unuhora bolado. Iuj de tiuj infuzaĵoj estis enŝovataj en vitrajn ujojn kaj tuj post flamsigelitaj. Spallanzani rimarkis ke en tiuj lastaj ujoj ne okazis “spontanea generiĝo” kaj ke la infuzaĵoj ne malklariĝis nek eblis observi mikroorganismojn sub la lensoj de la mikroskopo. Tiuj ellaboraĵo kaj eksperimenta malkovro lin famigis tra tuta Eŭropo.

Sed kiam la kverelo fariĝis tro akra^[46], okazis la eksperimento de Louis Pasteur.

Vitalismo

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Vitalismo.

La termino vitalismo unuflanke aludas al la filozofia doktrino kiu postulas, ke la vivaj organismoj estas karakterizataj pro tio ke posedas vivan forton aŭ elanon kiu diferencas ilin fundamente disde el la neanimataj estaĵoj.^[47] Tradicie ĝi estas priskribita kiel nemateria specifa forto, diferenca el la energio studita de la fiziko kaj de alia tipo de sciencoj, kiuj, agante pri la organizita materio, rezultus en vivo kaj sen kio estus neebla ties ekzisto. Tiu fizika fundamento en ties plej pura senco troviĝas aktuale malakceptita,^[48][49] tamen, ĝi trovas bazon ankaŭ en fundamentoj kaj antropocentraj aŭ raciistaj, inter aliaj.

Ekzistas pluraj proverboj pri vivo en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof, inter ili^[50]:

• 	„ Kiu agas afable, vivas agrable. ”

• 	„ Elpeli iun el la mondo de la vivuloj. ”

• 	„ Atingi la vesperon de sia vivo. ”

Aliaj fontoj:

• 	„ Vivo estas hundo. Kaj hundo estas la plej bona amiko de homo. ”

• Abiogenezo - en biologio, estas la termino por spontanea genezo, kiu estas la teorio laŭ kiu plene formitaj vivaĵoj estiĝas el nevivanta materio.
• La respondo pri la vivo, la universo kaj ĉio
• Vivpriskribo (curriculum vitae).

Portalo pri Biologio

• En tiu ĉi artikolo estas uzita traduko de teksto el la artikolo Life en la angla Vikipedio.