Castell-nedd

Castell-nedd
Math	tref, cymuned
Poblogaeth	50,658
Daearyddiaeth
Sir	Castell-nedd Port Talbot
Gwlad	Cymru
Cyfesurynnau	51.66°N 3.81°W
Cod SYG	W04000618
Cod OS	SS745975
Cod post	SA10–11
Gwleidyddiaeth
AC/au	Jeremy Miles (Llafur)
AS/au	Christina Rees (Llafur)
	Ffeiliau perthnasol ar Comin
	[golygwch ar Wicidata]

Tref a chymuned ym mwrdeistref sirol Castell-nedd Port Talbot, Cymru, yw Castell-nedd^[1] (Saesneg: Neath). Mae'n gorwedd ar lan chwith Afon Nedd. Roedd ganddi boblogaeth o 19,258 yn 2011.^[2]

Gweler hefyd Castell-nedd (gwahaniaethu).

Hanes

Man croesi'r afon oedd Castell-nedd i ddechrau, ac ymsefydlodd pobl yma yng nghyfnod y Rhufeiniaid. Ond at dri lle yn unig yng Nghymru y mae'r llenor Rhufeinig Tacitus yn cyfeirio atynt yn ei Historiae (Hanes), ac mae Castell-nedd yn un ohonynt.

Ceir tystiolaeth am aneddiadau hynafol yn y bryniau sy'n amgylchynu'r dref, ac mae'n debyg mai aneddiadau Celtaidd ydynt ond nid ydynt wedi cael eu dyddio. Canfuwyd gweddillion dynol 25 km i ffwrdd yn Ogof Paviland^[3] ar Benrhyn Gŵyr, yn dyddio o 24,000 CC, gan brofi bod pobl yn byw yn yr ardal yn ystod Oes yr Iâ ddiwethaf. Er y'i hadnabyddir fel "Arglwyddes Goch Paviland", gweddillion dyn nid menyw ydy.^[4] Roedd Castell-nedd wedi ei leoli ar ymyl deheuol y cynfas o iâ, ac roedd Glyn Nedd yn ddyffryn rhewlifol. Daeth llystyfiant ac anifeiliaid i'r ardal yn dilyn enciliad y rhew tua 15,000 o flynyddoedd yn ôl.

Roedd trigolion Castell-nedd cyn dyfodiad y Rhufeniaid yn perthyn i lwyth Celtaidd y Silwriaid. Nidum yw'r enw ar y gaer Rufeinig a ganfuwyd yn agos i'r ystad dai, a adnabyddir fel Roman Way, ar lan orllewinol Afon Nedd. Roedd y gaer yn gorchuddio ardal eang sy'n gorwedd dan feysydd chwarae Ysgol Gyfun Dŵr-y-Felin heddiw.^[5]

Mae adfeilion castell bychan Normanaidd, sef y Castell Nedd gwreiddiol, ger canol y dref.

Roedd yn dref farchnad, a chychwynodd diwydiant newydd yna yn ystod y 18g, sef haearn, dur ac alcam. Mwyngloddid llawer o lo yn yr ardal, a daeth y dref yn ganolfan bwysig i gludiant ar reilffyrdd a chamlesi. Mwyngloddid hefyd silica. Adeiladwyd goethdŷ i betrol yn yr 20ed ganrif.

Roedd y dref yn borthladd hyd yn ddiweddar.

Y dref heddiw

Mae atyniadau i ymwelwyr yn cynnwys Abaty Nedd, Parc Y Gnoll, a'r farchnad.

Rhannau amlwg o'r dref yw Tonna i'r gogledd, Cimla i'r dwyrain, Bryncoch a Sgiwen i'r gorllewin a Llansawel i'r de.

Enwogion

Walter E. Rees (1863 - 1949) Ysgrifennydd Undeb Rygbi Cymru am bron i 60 mlynedd.
Ray Milland (1907-1986), actor
Michael Bogdanov (1938-2017), cyfarwyddwr theatr
Katherine Jenkins (1980-), cantores a actores

Cyfrifiad 2011

Yng nghyfrifiad 2011 roedd y sefyllfa fel a ganlyn:^[6]^[7]^[8]^[9]

Cyfrifiad 2011

Poblogaeth cymuned Castell-nedd (pob oed) (19,258)			100%
Y nifer dros 3 oed sy'n siarad Cymraeg (Castell-nedd) (1,666)			9%
:Y ganran drwy Gymru			19%
Y nifer sydd wedi'u geni yng Nghymru (Castell-nedd) (16895)			87.7%
:Y ganran drwy Gymru			73%
Y nifer mewn gwaith rhwng 16 a 74 oed(Castell-nedd) (3,718)			43.2%
:Y ganran drwy Gymru			67.1%