Lezetxiki

Lezetxikiko Gune Arkeologikoa Garagartza auzoan dago, Bostate mendiaren ekialdeko hegalean, Kobate errekaren haranaren ondoan (lehen Bostiturrixeta esaten zitzaion). Bere oinarrian dagoen substratu geologikoa kareharri urgondarrez dago osatuta. Bertan, partzialki desegindako barrunbeak dituen sare karstikoa eratu da (besteak beste, Lezetxiki), edo gaur egun aterpe-itxura duten eremuak; Lezetxikiko Harpea, adibidez.

Lezetxikiko tunel-kobazuloko aztarnategiek eta Leibar eta Lezetxiki II kobazuloek osatzen duten multzoa da ondasunaren nukleo nagusia. Azken indusketen emaitzen arabera, gune horiek beheko kota batean kokatutako galeria bereko bi tarte edo segmentu dira. Barandiaranek Lezetxeko barrunbe txikia induskatu zuen, eta Lezetxiki kobazuloko beste sektore bat gehiago zela esanez deskribatu zuen, baina Lezetxikiko barrunbe nagusiko bigarren mailako galeria bat da, eta Lezetxikiko barrunbe-sistema horren barruan sartzen da topografikoki. Lezetxikiko hegoaldeko muturretik 15 bat metrora, Lezetxikiko Harpearen aterpea dago. Aterpearen hormaren forma oso kurbatua denez, pentsa liteke tunel-barrunbe kolapsatu baten hondarra izan daitekeela (Lezetxikikoa bezalakoa), baina ezin da baztertu Lezetxikikoaren beste tarte bat izatea, nahiz eta goragoko kota batean kokatuta egon.

Lezetxikiko aztarnategiaren sekuentzia estratigrafikoak erakusten duenagatik, gizakiak kobazuloa okupatu zuen Erdi Pleistozenoaren amaieratik hasita, Goi Pleistozenoan zehar, eta Brontze Arora arte, jada Holozenoan. Gizataldeen okupazio edo bisitaldi horiez gain, txandaka eta zenbait fasetan, urtsidoek eta beste haragijale batzuek aterpe edo babesleku gisa erabili zuten kobazuloa. Lezetxikiko sekuentzia horrek, gainera, aparteko balioa du; izan ere, Homo heidelbergensis, Neandertal eta Sapiens modernoaren edo egungoaren hezur-hondarrak eman dituen aztarnategi bakarra da. Lezetxiki da, gainera, EAEn hedadura eta sakonera handiena duen aztarnategi paleolitikoa. Hain zuzen ere, mousteriar klasikokoak eta, bereziki, antzinako Erdi Paleolitokoak izan daitezkeen mailak beren potentziagatik nabarmentzen dira. Azken horiek 90.000 urte baino gehiago dituzte. Ikuspuntu paleontologikotik, Lezetxikik interes handiko fosilak eman ditu, eta, horri esker, hobeto uler daitezke testuinguru paleoanbientala eta metakinaren eraketa-prozesuak.

Lezetxikik, gainera, balio historiografiko ukaezina du euskal arkeologiaren esparruan. Jose Migel Barandiaranek 1956 eta 1968 arteko kanpainetan egindako indusketei esker, historiaurreari buruzko ikerlarien belaunaldi oso bat trebatu zuen, eta ikerlari horiek lekukoa hartu zuten gero, Euskal Herrian zein kanpoan beste talde batzuk prestatuz eta gidatuz.

Besaide Espeleologia Taldeak hainbat material berreskuratu zituen 1975ean egindako laginketan, eta material horiek potentzial arkeologiko handiko sekuentzia bat aurreratzeko aukera ematen digute. Sekuentzia hori Lezetxikikoaren garai berekoa da, zati batean bederen; eta, Lezetxikikoarekin erlazionatzeko modukoa ere bai.

1956an hasi ziren lehen ikerketa hura 1968an geratu zen bertan behera eta aurkikuntzarik garrantzitsuena, gorago aipatu den Homo Heildebergensis-aren besahezurra izan zen.

1996.urteaz geroztik, Aranzadi Zientzia Elkarteko eta EHUko arkeologo taldeak egin du Barandiaranek hasitako lan horren jarraipena, EHUko irakasle eta doktore den Alvaro Arrizabalagaren gidaritzapean.

Talde horretan parte hartzen dute unibertsitateko ikasleek, lizentziadunek eta doktoreek ere. Koba eta indusketak egiteko bisitak antolatzen dira maiz.

2018.urtetik geroztik indusketa lanak geldirik daude, izan ere, laborategiko azterketak egiten ari dira urteetan zehar induskatutako material guztiarekin^[5].

Alvaro Arrizabalaga Valbuena; María José Iriarte-Chiapusso EHUko ikerlariek, Jose Miguel de Barandiaran Fundazioaren 2018ko Barandiaran Bekarekin saritu zituen, Lezetxikiren inguruko ikerketa bati esker^[6].

Estratigrafia

Zenbait prozesuk, hala nola sabaia erori izana, zaildu egiten dute estratigrafia irakurtzea. Zortzi maila bereizi dira:

• VIII. maila: ez dago aztarna arkeologikorik. Fase epel eta heze batekin bat egiten du Riss glaziazioaren barruan.
• VII. maila: kareharriek eta hareharriek osatzen dute, eta arrail handi bat dago, antzinako ur-korronteak daudela adierazten duena. Klima hotza Riss glaziazioan.
• VI. maila: hareak, kareharrizko errekarriak eta harri koskorrak. Riss-Würm glaziazio arteko aldiari dagokio.
• V. maila: bi mailatan banatua eta hareazko matrize batez osatua, Würm glaziazioaren hasierako fasekoa.
• IV. maila: lur hareatsuek osatzen dute. Hiru zatitan banatzen da:
  • IVc: hareazko lurtez osatua.
  • IVb: buztin-lurrezko geruza bat, kareharrizko ertzekin.
  • IVa: lur buztintsu oso trinkoa fosfatoekin edo legarrekin, eremuaren arabera.
• III. maila: bi mailatan banatzen da:
  • IIIb: ez du aztarna arkeologikorik.
  • IIIa: industria litikoaren eta faunaren aztarnak aurkitu ziren.
• II. maila: giro hotzean sortua.
• I. maila: bi mailatan banatzen da:
  • Ib: ez du aztarna arkeologikorik.
  • Ia: (daturik ez)

Euskal Y-aren abiadura handiko trenbidea egiteko lanen ondorioz, leizeari kalte nabarmenak eragin zaizkio. Eskualdeko espeleologiazaleek 2023ko urtarrilean honela salatu zuten:^[7]

Aztarnategia dagoen eremuak ez du kalterik nozitu. Izan ere, orain arte aurkitutako kalte hori guztia Leibar kobazuloan dago, Lezetxikiko aztarnategi nagusiaren itxituratik kanpo. Gipuzkoako Aldundiaren Kultura Departamentuak ere berretsi zuen suntsiketak ez diola eragin aztarnategiari. Tunela babes eremutik kanpo dagoela erakusteko agiri grafiko bat igorri zuen hedabideetara Jaurlaritzako Kultura Sailak.^[8]

• Arrasateko historia

• Lezetxikin eragindako kalteak bideo batean.
• Amelia Baldeon: The Lezetxiki site (Gipuzkoa, Basque Country). The Mousterian levels
• Lezetxiki eta arbasoen arbasoak Zientzia.net (2002)
• Leze-txiki: Ehunka mila urteko historia (bideoa) Zientzia.net (2012)
• Makako bat Lezetxikin^{[Betiko hautsitako esteka]} Zientzia.net (2011)
• Udalaren webgunean.