Pizkundeko artea

Jakintzaren adar gisa hartu zen artea Pizkundean: berezko balioa eman zitzaion, Jainkoaren eta haren kreazioaren imajinak eskaintzeko gaitasuna zuelakoan, eta aldi berean gizakiak unibertsoan betetzen duen lekuaren berri ere eman zezakeelakoan. Leonardo da Vinciren moduko gizonen eskuetan zientzia ere bazen artea, izadia esploratzeko bitartekoa eta esploratze horren emaitza bera.

Artearen oinarrian mundu ikusgaiaren behaketa jarri zen, eta urte haietan garatu ziren oreka, armonia eta perspektibaren printzipio matematikoen arabera gauzatu zen. Arteetan aurkitu zuen agerpidea gizonaren duintasunak, Pietro eta Ambrofio Lorenzetti anaiak, Fra Angelico, Botticelli, Perugino, Piero della Francesca, Rafael eta Tiziano margolarien obretan; Pisano, Donatello, Verrocchio, Ghiberti eta Michelangeloren eskulturetan; eta Alberti, Bruneleschi, Palladio eta Michelozzo arkitektoen eraikuntzetan.

Italian, Pizkundearen beraren aurretik “proto-pizkunde” bat izan zen XIII. mendearen bukaeran eta XIV.aren hasieran, San Frantziskoren irakatsiek inspiratua. San Frantziskok ukatu egiten zuen kristau teologiaren eskolastika formala, eta pobreengana jo zuen izadiaren edertasuna eta balio izpiritualak predikatzera. Eredu horretxek bultzatuzituen italiar artista eta poetak inguruko munduaz gozatzera.

Aldi honetako artista famatuenaren lana, Giottorena (1337an hila), margolaritza estilo berri baten arabera egina da: egitura soila da eta azterketa psikologikoa, aldiz, zorrotza, bere aurreko edota garai bereko florentziar Cimabue, eta Sienako Duccio eta Simone Martini margolarien egitura hierarkikoko lan lauetakoa ez bezalakoa.

Dante poeta handia Giottoren garai beretsuan bizi izan zen: Giottoren pinturetako ardura bera ageri da haren poesian, alegia, barne bizikizun eta giza nolakotasunaren aldaketa eta gorabehera txikienei buruzko ardura. Haren Divina Comedia, egitasmoan eta ideietan Erdi Arokoa bada ere, izpiritu subjektiboa eta adierazkortasuna Pizkundekoak ditu. Petrarca eta Bocaccio ere garai berekoak dira, Pizkundearen aitzindari alegia, biak ere latinezko literaturari buruzko azterketei esker eta beren ama hizkuntzan, ez latinez, idatzi zutelako. Zoritxarrez, 1348ko Izurri Beltzak eta haren ondorengo gerra zibilak atzerarazi zituzten, bai ikasketa humanistikoen pizkundea, bai Giottoren eta Danteren lanetan ageri zen indibidualismoaren eta naturalismoarenzabaltzea; hala, eten bat izan zen, eta XV. mendea arte ez zen berriz azaleratu Pizkundearen izpiritua.

15. mendea edo Quattrocento delakoa hasi zen Florentzian 1401ean izandako leheiaketa batekin, San Giovanniko bataiategiko brontzezko ateak nork egin erabakitzeko; besteren artean, Bruneleschi, Donatello eta Ghiberti aurkeztu ziren lehiaketa hartara. Ghiberti urregile eta margolariak eskuratu zuen lana, eta Paradisuko Atea sortu; Bruneleschik eta Donatellok Erromara alde egin zuten, eta han antzinako arkitekturaren eta eskulturaren azterketan murgildu ziren. Florentziara itzuli eta Erroman ikasiak gauzatzen hasi zirenean, bigarrenez jaio zen antzinako munduko arte arrazionala.

Pizkundeko margolaritzaren sortzailea Masaccio izan zen (1404-1428). Bere ideien izaera intelektualak, konposizioen handitasunak eta naturaltasun harrigarriak Pizkundeko margolaritzaren giltzarri bihurtu zuten.

Hurrengo belaunaldiko artistek (Piero della Francesca, Pollaiolo eta Verrochiok), aurrera egin zuten perspektibaren eta anatomiaren azterketan, eta naturalismo zientifikoan oinarrituriko estilo bat sortu zuten.

Florentziako hiriaren egoera guztiz egokia zen urte haietan arteen loratze honentzat. Santu zaindarien estatuak eskatu zizkieten hiritarrek Ghibertiri eta Donatellori, eta Antzin Arotik inoiz egin zen kupula handiena eraikiarazi zioten Bruneleschiri Florentziako katedralaren gainean ezartzeko. Jauregi, eliza eta monasterioak eraikitzearen eta margotzearen kostua merkatari familia, aberatsek hartu zuten beren gain; artisten babesle nagusia Medici familia izan zen.

Medicitarrek Europako hiri gehienetan zituzten negozioak, eta Ipar Europako Pizkundeko arte lan garrantzitsuenetako bat, Hugo van der Goes flandriarraren Trittico Portinari, haien ajenteak, Tomasso Portinarik, eskatu zuen. Garai hartan ohi zen bezala tenperaz margotua izan beharrean, olio gardenez dago estalia, gainaldeak diamantearen antzeko distira eta ukitu leuna hartzen duela era horretan. Nolanahi ere, Lehen pizkundeko iparraldeko margolariak gehiago arduratzen ziren objektuen adierazpen xeheaz eta haien esanahi sinbolikoaz, perspektiba eta anatomia zientifikoaz baino, baitahaiek oso zabalduak zirenean ere. Baina, Italiako erdialdeko margolariak olioa erabiltzen hasi ziren Portinari triptikoa Florentziara eraman zutenean (1476).

Goi Pizkundearen garaiko arteak 35 bat urte iraun zuen, 1490. urte ingurutik 1527 arte, Karlos V.aren osteek Erroma indarrez hartu zuten arte alegia, eta hiru artista handiren inguruan loratu zen: Leonardo da Vinci (1452- 1519), Michelangelo (1475-1564), eta Rafael (1483-1520). Leonardo izan zen pizkundeko gizon handiena, jeinu bakartia, jakintzaren adar bat bera ere baztertu ez zuena; Michelangelok ahalmen sortzaile izugarria zuen: proiektu handiak egin zituen, beti ere giza gorputza hartuz emozioen adierazpide nagusitzat; Rafaelek izpiritu klasikoa betebetean agertzen duten obrak sortu zituen, armonia, baretasun, edertasunez beteak.

Leondardo, Michelangelo eta Raffaello

Leonardo bere garaian bertan artista handitzat hartu bazuten ere, margotzeko ez zioten denbora askorik utzi anatomiari, hegan egiteari, eta landare eta animalien bizitzari buruz egin zituen azterketa luzeek. Margolan gutxi bukatu zituen, ospe handia eman ziotenak halere; horietakoak dira “Mona Lisa” (1503-1505), “Arroketako Andre Maria” (1458 ingurukoa), eta “Azken Afaria” freskoa, gaur hondatua (1495-1498).

Michelangeloren aurreneko eskultura lanei, hala nola “Pietà” (1499), eta “David” (1501-1504) obrei, trebetasun tekniko izugarriaz gainera, anatomia eta proportzioaren legeak muturreraino eramateko joera nabari zaie. Bere burua batez ere eskultoretzatbazeukan ere, Michelangeloren lan ezagunena Kapera Sistinoko sabaiko fresko erraldoia da, Vatikanon, Erroman. Lau urtetan egin zuen, 1508tik 1512ra, eta konposizio guztiz konplexua du, baina aldi berean, kristau teologia tradizionala eta pentsamolde platonikoa elkartzen baititu, bateratzailea da filosofian.

Bisitariak Pizkundeko maisulanak miresten, Rafaelen Atenasko Eskola Vatikanoan, eta Florentziako Gallerian Michelangeloren David, Covid pandemia garaian bisita murriztuekin.

Rafaelek bere lan handiena, “Atenasko eskola” (1508-1511), Vatikanon margotu zuen, Michelangelo Kapera Sistinoa margotzen ari zen garai berean. Fresko handi bat da, Aristotelesen eta Platonen pentsamendu eskolak elkartzen dituena. Michelangeloren lan nagusiko zailtasun eta trinkotasunaren ordez, Rafaelek lasai-lasai hizketan jarri zituen filosofo eta artistak, areto zabal batean, gangak atzeraka egiten duela distantzian. Hasieran Leonardoren eraginpean jardun zuen, eta “Arroketako Andre Maria”ren piramide egitura eta aurpegi modelatu ederrak erabili zituen bere Andre Mariaren margolanetan. Gauza askotan ordea izan zen desberdina: produkzio ikaragarri zabalean, izaera lasaian, armonia klasikoaren eta argitasunaren nagusitasunean.

Bramante eta arkitektura

Goi Berpizkundeko arkitekturaren sortzailea Donato Bramante izan zen (1444-1514), Erromara 1499an joan zena, 55 urte zituela. Han egin zuen lehen maisu lana, San Pietro in Montorioko Tempiettoa; egitura biribilekoa da, eta tenpluen arkitektura klasikoa gogorarazten du. Julio II.a aita santuak (1503-1513 urteetan izan zuen agintea), Bramante hautatu zuen aita santutzaren arkitekto, eta biek elkarrekin erabaki zuten IV. mendeko San Pedro Zaharraren ordez beste eliza bat, izugarri handia, egitea. Proiektua ez zen burutu ordea Bramante bizi zela, hura hil eta askoz geroago baizik.

Musika polifonikoa

Ikasketa humanistikoek aurrera egin zuten Goi Berpizkundeko bi aita santu ahaltsuenen babespean, Julio II.a eta Leon X.arekin, eta gauza bera gertatu zen musika polifonikoarekin. Koru Sixtinoak, aita santuak meza ematean jarduten zuenak, Italia osoko eta Europako iparraldeko musikariak eta abeslariak bildu zituen. Musikagile haietan famatuenak Josquin des Prez (1445-1521) eta Palestrina (1525- 1584) izan ziren.

Pizkundea aldi historiko bateratu gisa Erromaren erorketarekin bukatu zen, 1527an.

Hala ere, pizkunde estiloko arte lan handiak egin ziren garai honetan, Italiako eta Europako iparraldean; ordukoak dira Veneziako margolari handiak (Giovanni Bellini, Giorgione, Tiziano, Tintoretto, Veronese), eta Alemaniako Albrecht Dürer.

Italiaz kanpoko lurraldeetan, Flandriako joerei jarraitu zieten artistek 1500. urte ingurua arte. Garai horretan, ordea, Italiako artearen eragina hedatzen hasi zen, nahiz eta azken gotikoan gertatu zen bezala, iparraldeko herrietan Pizkundeko arteak joera desberdinak bateratu zituen eta hainbat iturritatik eta hainbat lurraldetako artetik (Lonbardia, Venezia, Florentzia, Erroma) edan zuen.

XVI. mendean zehar gainebehera etorri ziren antzinako balioak germaniar munduan, enperadorearen aginteari aurre egin zitzaion, Erromaren agintea murriztu zen, katoliko eta erreformazaleen artean liskarrak sortu ziren, eta gizarteko gatazkaz gainera, artean ere halako «estiloen gerra» bat sortu zen, Italiako eragina hedatzen hasi zenean. «Gerra» hark XVII. mende hasiera arte iraun zuen eta Alemanian izan zen bereziki nabarmena ; gerra horren ondorioz azken gotikoko Pacher eta Schongauer alemaniar ospetsuen lekua hartu zuten, besteak beste, Durerok eta Grünewaldek^[3].

Pizkundearen joerak Frantzian

Frantzia izan zen Europako herrialdeetan Italiako Pizkundearen eragina bere egin zuen lehen herrialdeetakoa. 1520an oraindik ez zen oso aintzat hartua gainerako herrietan, bai ordea Frantzian. Frantzia izan zen, hain zuzen, Pizkundeko estilo betea osatu zuena. Hala ere, artista frantsesak tradizio gotikoan heziak ziren, eta horrenbestez, ez zituzten, jakina, bat-batean beretu Pizkundeko moldeak, arkitekturari dagokionez bereziki. Frantziara aldatutako italiar artisten bidez zabaldu zen gehienbat estilo berria herrialde hartan. Horretan eragin handia izan zuen, besteak beste, Frantziako erregeek Italian zuten nagusitasuna medio, hainbat artista Italiara joan izana gortean lan egitera. Frantzisko I.aren inguruan bildutako adituek ikasi zuten, batez ere, arte italiarra. Oro har, hasieran Lombardiako eta Florentziako artearen kutsua zabaldu zen Frantzian, eta 1530az gero Manierismoa nagusitu zen, barroko aurreko zenbait osagai nabarmentzen zirela.

Arkitektura frantziarrean denbora asko hartu zuen Erdi Aroko tradizioak erabat baztertzeak, baina pinturan eta eskulturan samurragoa izan zen gotikotik Pizkunderako trantsizioa. Garai hartan osatu zen arkitekto multzoaren ekarpenak osatu zituzten eskultoreek, eta Italiako ezaugarriak beretu zituzten arren, tradizioari jarraitu ziotela adierazten dute zenbait berezitasunek, esaterako hileta monumentu ugariek, oro har hildakoaren irudia etzanda edo otoitzean agertzen dutenek; bereziki aipagarriak dira hildakoa hezurdura gisa agertzen dutenak. Izpiritu errealistari jarraitu zioten eta konposizio narratiboak osatu zituzten, hainbat erreferentzia txertatuz gerai hartako janzketari edo lanbidei eta abarri buruz.

Garai honetako eskultoreetan aipagarria da Ligier Richier: Erroman egonaldia egin zuen arren, Erdi Aroko kutsua eta patetismoa ageri dute bere lanek. Bere maisulana Saint-Mihielko hilobi santua da (1552-1564), kristau inspiraziokoa, naturalista eta joera klasikoa duena tolesetan eta edertasunean, nahiz eta obraren izpiritua eta ikonografia mende hasierakoak diren.

Garaiko korronteei gehiago begiratu zien Jean Goujonek. 1547an erregearen eskulturagile izendatu zuten. 1549an, Errugabeen Iturriko Ninfak egin zituen: grazia handiko irudiak dira, Celliniren manierismoa gogorazten dutenak, eta xehetasun klasikoak eta halako sotiltasun frantses bat nahastu zituen bere lanetan. Urte hartan bertan egin zituen, orobat, Louvreko patioko alegorien erliebeak .

Germain Pilonek lan ugari utzi zituen, baina guztietan aipagarrienak errege-erreginen hilobiak eta erretratuak dira. Frantzisko Laren hilobian parte hartu zuen eta Mediciko Katalinak eskatuta Medicikoen kapera egin zuen Saint-Denisen. Brontzezko lau estatua eta beste hainbeste bertute daude kaperaren angeluetan; hilobi gainean errege-erreginak (Henrike II.a eta Katalina) agertzen dira otoitzean eta marmolezko errege-erreginen gorpuak daude kapera barruan etzanda, biluzik.

Herbehereetako Pizkundea

XVI. mendean urte nahasiak bizi izan ziren Herbehereetan. Borroka eta liskar garaia izan zen, baina ez alor guztietan, aski garai oparoa izan baitzen arteari dagokionez. Pinturak, esaterako, ez zuen XV. mendeko maila bikaina lortu eta ez zuen, orobat, Pizkundeko estiloari jarraituko zion maisu handirik eman, baina indar handia hartu zuen eta maisu handi gutxi batzuen ordez, garrantzi handiko artista multzoa sortu zen. 1500-1600. urteen artean Herbehereetako margolariak nabarmendu ziren Europako iparraldean, eta hurrengo mendeko maisu holandar eta flandriarren aitzindari izan zen talde hura.

Bi joera nabarmentzen dira garai hartako Herbehereetako pinturan: batetik italiar arteari jarraitu ziona eta bestetik ohiko erlijio gaiez gainera errepertorio berri bat landu nahi zuena. Bigarren joera horren eraginez, denborarekin, bazterrera utzi ziren erlijio gaiak. Izan ere, elizetarako gero eta enkargu gutxiago eskatzen ziren, eta horrela, erlijio gaiak lantzeari utzi zioten eta izadi hilak eta paisajeak nagusitu ziren margolaritzan.

Artisten artean nabarmenena Pieter Bruegel Zaharrra da.

Kristau fedearen eta humanismo klasikoaren arteko gorabeherek manierismoa ekarri zuten XVI. endearen bukaeran.

Manierismoa, pizkundeko klasizismoaren nekeaz edo, bitxikeriaren eta artifizialtasunaren bilaketan gauzatu zen, eta horren ondorioz guztiz elitista gertatu zen, batere eragin publikorik gabea: forma eta adierazpidea azpimarratzen zituen, ideiaren edo adierazi nahi zenaren gainetik.

Erroman eta Florentzian sortu zen, eta handik iparralderantz zabaldu, Europa erdiraino. Margolari manieristak izan ziren Giulio Romano, Rosso, Bronzino, Parmigiano, Primaticio, Arcimboldo; eta eskultoreak Giambologna, Goujon, eta beste batzuk.