Safo

Saforen bizitzari buruzko hiru informazio iturri daude: bere testigantzak, bere garaiko historia eta bere poesiatik atera daitekeena –nahiz eta jakintsuak zuhur jokatzen duten poesia iturri biografiko gisa irakurtzerakoan^[1]

Testimonia antzinako ikerketetako arte termino bat da, autore klasikoen biografia eta literatur erreferentzia klasikoen bildumak aipatzen dituena. Safori buruzko testimoniek ez dute Saforen garaikideko erreferentziarik^{[oh 1][2]}. Testimonienen agertzen diren Saforen bizitzaren irudikapenak beti ebaluatu behar dira zehaztasuna dela eta, horietako asko, zalantzarik gabe, zuzenak ez direlako^[3][4]. Testimoniak antzinatean Saforen poesia nola jaso zen jakiteko iturri ere badira^[5].Testimonianen aipatzen diren xehetasun batzuk Saforen poesiatik eratorritakoak dira, eta hori interes handikoa da, batez ere, kontuan edukita testimonia, irakurleen kasuan, Saforen poesia gaur egun baino gehiago zegoenean sortu zela^[5][6].

Gauza gutxi dakigu Saforen bizitzari buruz, zeinaren 650 bertso bakarrik gordetzen diren. Asia Txikiko itsasbazterraren ondoko Lesbos uhartean sortu zen, K.a. 620 aldean, eskualdean kultura loraldi handia izan zen garaian. Jaiotiria Mitilene edo Eresos izan zitekeela uste da^[7]. Familia aristokrata bateko alaba zen, eta uharteko politikagintzan parte hartu zuen. Politika gorabeherak zirela eta, Siziliara erbesteratu zuten K.a. 593an. Lesbosa itzuli zenean dantza, musika eta gimnasia ere irakasten zen literatura eskola bat sortu zuen, Musen Zerbitzarien Etxea izenekoa, neskez osatua. Han, besteak beste, poesia errezitatzen, abesten eta lorezko koroak eta zintzilikariak egiten ikasten zuten. Neska haietako batzuekin zituen harremanak nabariak dira bere bertsoetan, eta eskandalugarriak gertatu ziren antzinatean. Hala, Lesbosetik dator lesbiana hitza homosexualitate femeninoa izendatzeko. Beti ere, amodioko kontu hauek Saforen bizitzari buruzko zurrumurruak, berri faltsuak eta esamesak sorrarazi zituzten.

Berak idatzitako poema batetik, Safo eta Faonen elezaharra sortu zen: Faon Lesbosko mutil eder bat zen, Afrodita jainkosa bera maitemindu zuena. Safo ere liluraturik gelditu zen gazte haren edertasunarekin, eta behin eta berriz saiatu zen hura bereganatzen. Arrakastarik izan ez zuenez gero, Leukadako itsasmuinora igo eta bere burua itsasora bota zuen^[8]. Ovidiok, latindar poetak, ezagutzera eman zuen elezahar hau. XIX. mendeko margolariek ere, zabaldu zuten Saforen irudi erromantiko eta alegiazko hori, ile luzearekin eta harkaitzean bermatua.

Saforen poemak aintzat hartuak izan ziren antzinatean, eta poeta askorentzako inspirazio iturria izan ziren. K.a. V. mendeko Atenasen ezagutu eta errezitatzen ziren. Antzinako Erroman ere, ospe handia izan zuten; besteak beste, Katulo, Horazio eta Ovidiok itzuli zituzten, eta poetaren bustoak zeuden (Zizeronek Gaio Verres, Siziliako gobernari ustela, Saforen busto bat lapurtzeaz akusatu zuen^[9]).

Bederatzi liburuki idatzi zituen, oda, epitalamio eta eztei-kantuz —ezkongaien lagunek ezteietan bat-batean asmatzen zituzten kantuen egokitzapenak— osatuak, baina zati batzuk besterik ez dira gureganaino iritsi. Aipagarriena Afroditari eskainitako oda da, osorik iraun duena^[10]. Eoliera deitutako dialekto grekoan idazten zuen. Molde metriko bat ere asmatu zuen: estrofa safikoa. Saforen gairik gogokoena maite grina da. Bere poemetan era askean hitz egiten du amodioaz, apaindurarik gabe, gizakiaz nagusitzen den indar irrazional bat bezala, eta forma ezberdinaz (jeloskortasuna edo desira) agertzen dena. Greziar poesia arkaikoan ez-ohikoa den zinezkotasunarekin idazten du, irakurlearekin bat egitea lortuz.

2004. urtean, K.a. III. mendeko papiro batzuetan aurkitutako Saforen bi poema argitaratu ziren. Artean ezezagunak ziren olerki hauetako batean, Safo denboraren joanaz kexatzen da, zahartasunak bere gorputzean utzi dituen ondorioak deskribatuz. Titonoren mitoa erabiliz, gazte irautea ez hiltzea baino funtsezkoagoa dela azaltzen du. Titono, hilezkorra eta beti gaztea zen Auroraz maitemindu zen. Orduan, jainkoei hilezkor bihurtzeko eskatu zien, baina betirako gaztetasuna eskatzea ahaztu zitzaion. Horren ondorioz, Titono betirako zaharra da, hilkezkorra den arren, beti zahartuz joaten da. Safori antzeko zerbait gertatzen zaio: bera gero eta zaharragoa den bitartean, haren ikasleek beti adin bera dute. Hori dela eta, Titonorekin bat egiten du^[11].

2014an Dirk Obbink papirologoak Saforen beste bi olerki berri argitaratu zituen, Anaien poema eta Kyprisen poema, Oxirrinkoko Papiroetan atzemandakoak^[12].

• Euskarari ekarriak: Safo Ekarriak.armiarma.eus
• Safo, Poesia guztia, itz.: Maite López Las Heras (2020), Balea Zuria, {{ISBN|978-84-121051-1-7}}