Maia egutegia

Maia egutegiak iraupen ezberdinetako hainbat ziklo edo zenbaketa ditu. Adituek deritzoten Tzolkin edo Tzolk’in zikloak 260 kin (egun) ditu, 20 hilabeteko 13 eguneko 20 hiletan banatua (13 x 20 = 260). Tzolkin hau beste ziklo batekin konbinatzen da, 365 eguneko Haab eguzki-egutegiarekin, 20 eguneko 18 hiletan banatua, zeinari 5 egun gehitzen zaien (20 x 18 + 5 = 365). Biak konbinatzean, 52 urteko ziklo sinkronizatuak osatzen dira, Egutegi-gurpila deritzona eratuz.

Gertaera bat beste gertaera batekiko noiz gertatu zen bereizteko, Tzolkin eta Haab berdinak erabiliz, Zenbaketa luzea erabiltzen zen. Sistema hogeitarra izanik (oinarri 20 duena, euskarazko zenbakietan bezala), unitate bakoitzak 20en multiplo bat adierazten du, zenbakiak duen posizioaren arabera.

Denbora neurtzeko beste modu bat eguzki-zikloak neurtzea zen, hala nola ekinozioak eta solstizioak, edo Artizarraren zikloak, goiz eta gau hasieran Artizarraren agerpenei eta konjuntzioei jarraipena ematen dietenak. Ziklo honetako gertaera asko kaltegarritzat eta gaiztotzat hartzen ziren, eta horregatik batzuetan gerrak antolatzen ziren ziklo honetako faseekin bat etor zitezen.

Tzolk’in

Tzolkin edo Tzolk'in^[5] sistemak 260 egun aurreikusten ditu. Giza haurdunaldiaren iraupenarekin lotuta dagoela iradoki den arren, beste batzuek Artizar planetarekin lotzen dute. Zeremonia erlijiosoak ospatzeko erabiltzen zen, euriteen etorrera eta iraupena iragartzeko, ehiza- eta arrantza-sasoiaz gain, baita pertsonen patua iragartzeko ere.

Tzolkʼin hitza neologismoa, da, Yucatango maia hizkuntzan sortua, eta “egunen zenbaketa” esan nahi du^[6]. Azteken egutegi baliokidea, Tōnalpōhualli deitzen zen, nahuatl hizkuntzan.

Zenbaketa luzeak (5126,36 urte edo 260 katun) 7200 tzolkin ditu. Eta bost kontu luze (25.626,8 edo 100 ahau edo 1300 katun) 36.000 tzolkin dira.

Sistema honek 20 egun izen eta 13 egun zenbaki konbinatzen ditu, izen bakarreki 260 egun sortzeko. Egunak 1etik 13ra zenbakitzen dira, eta gero berriro 1etik. Honez gain, egun bakoitzari 20 izenen zerrendako bat esleitzen zaio segidan:

Tzolkʼin egutegia: egunen izenak eta horien glifoak

Segida zkia. 1	Egun izena 2	Glifoa adibidea 3	XVI. mendeko maiera4	Maiera klasiko berreraikia 5		Segida zkia. 1	Egun izena 2	Glifoa adibidea 3	XVI. mendeko maiera4	Maiera klasiko berreraikia 5
01	Imix		Imix	Imix (?) / Haʼ (?)		11	Chuwen		Chuen	(ezezaguna)
02	Ikʼ		Ik	Ikʼ		12	Ebʼ		Eb	(ezezaguna)
03	Akʼbʼal		Akbal	Akʼbʼal (?)		13	Bʼen		Ben	C'klab
04	Kʼan		Kan	Kʼan (?)		14	Ix		Ix	Hix (?)
05	Chikchan		Chicchan	(ezezaguna)		15	Men		Men	(ezezaguna)
06	Kimi		Cimi	Cham (?)		16	Kʼibʼ		Cib	(ezezaguna)
07	Manikʼ		Manik	Manichʼ (?)		17	Kabʼan		Caban	Chabʼ (?)
08	Lamat		Lamat	Ekʼ (?)		18	Etzʼnabʼ		Etznab	(ezezaguna)
09	Muluk		Muluc	(ezezaguna)		19	Kawak		Cauac	(ezezaguna)
10	Ok		Oc	(ezezaguna)		20	Ajaw		Ahau	Ajaw
Oharrak: Egunaren izenaren segida zenbakia Tzolkʼin egutegian Egunaren izena, maia hizkuntza estandarrean Guatemalako Academia de Lenguas Mayas delakoaren arabera[5] Glifo (logograma) adibidea egunaren izenarentzat. Jalkin, hauetako askorentzat hainbat itxura dutela; hemen ageri direnak idazkun monumental irarriak dira, hau da kartutxo itxurakoak. Egunaren izena, XVI. mendeko kontakizunen arabera Yucatango maia hizkuntzan, batez ere Diego de Landa-renak (orain arte gehien erabilitako ortagrafia) Gehienetan, glifoak erabili ziren Aro Klasikoan (c. 200–900) ezezaguna da haien ahoskera. Maia hizkuntza klasikoan emandako bertsioak, berreraikuntza fonologikoak dira. '?' ikurrak saiakera adierazten du[7].

Haab

Haab sistemak 365 egun aurreikusten eta eguzki-urtea neurtzen du, 20 eguneko 18 hilabetetan zatituz, eta urte amaieran “izen gabeko” 5 egun gehitu. Egun hauek uayeb (edo wayeb) izenekoak ziren, eta zorigaiztokoak, oporretakoak eta erregistro kronologikoetatik baztertutakoak ziren, datatuak ziren arren. Adibidez, jendeak etxetik irtetea eta garbitzea saihesten zuen, edota orraztea.

Egutegiko egun bakoitza zenbaki batekin identifikatzen zen, hilabetearen izena atzetik zuela. Hilabete hasiera “ezartze” glifoaz adierazten zen, hilabetea egun horretan ezartzen baitzen. Hurrengo eguna 1 zen, eta horregatik “ezartze” egunari 0 eguna deritzo.

Haabʼ hilabeteak: izenak eta glifoak^[8]

Segida zkia.	Yucatango izena	Hieeoglifoa	Aro Klasikoko glifoa	Glifoaren esanahaia [9]	Maia Klasiko berreraikia		Segida zkia.	Yucatango izena	Hieroglifoa	Aro Klasikoko glifoa	Glifoaren esanahia	Maia Klasiko berreraikia
1	Pop				k'anjalaw		10	Yax			berdea[10]	yaxsiho'm
2	Woʼ				ik'at		11	Sak			zuria[10]	saksiho'm
3	Sip				chakat		12	Keh			gorria[10]	chaksiho'm
4	Sotzʼ			saguzarra	sotz'		13	Mak				mak
5	Sek				kaseew		14	Kʼankʼin				uniiw
6	Xul				chikin		15	Muwan				muwaan
7	Yaxkʼin				yaxk'in		16	Pax				paxiil
8	Mol				mol		17	Kʼayab				k'anasiiy
9	Chʼen			beltza[10]	ik'siho'm		18	Kumkʼu				ohl
							19	Wayebʼ			zorigaiztoko 4 egunak	wayhaab

Egutegi gurpila

Egutegi gurpileko data bat, bai Tzolkin bai Haab sistematan ematen duen data bat da. Data hau errepikatu egingo da 52 Haab urteren buruan, hau da 18.980 egunen ondoren, egutegi gurpil bat osatu ondoren. Gurpil hau hiru zirkuluz osatua dago eta itzuli osoa betetzean 18.980 egunak ematen ditu (260 eta 365 egunen multiplo komun txikiena). Ziklo horietako bakoitzean, Tzolkin-eko 260 egunetako bat Haab-eko beste 365 egunetako batekin bat dator.

Zirkulu txikiena 13 zenbakiz osatuta dago, zirkulu ertaina tzolkin egutegiko 20 egunez eta handiena, haab egutegiagatik, bere 365 egunez (20 eguneko 18 hilabete eta 5 eguneko hilabete laburra).

18.980 eguneko ziklo bakoitza, Haabaren 52 itzuliren eta Tzolkinaren 73 itzuliren baliokidea da, eta, amaieran, biak puntu berera itzultzen dira. Haabaren 52 itzulitik behin ospatzen zen "su berriaren zeremonia", egutegi gregorianoaren mende baten baliokidea zen.

Egutegi gregorianoa	Maia egutegi gurpila (Tzolkin eta Haab)
Gaur Astelehena da, 2024ko apirilak 29 (20:41 UTC).	10 Wo

Zenbaketa luzea

Egutegi-gurpilaren datak 18.980 egunetik behin errepikatzen direnez, gutxi gora-behera 52 urtetik behin, zikloa bizitza bakoitzean behin errepikatzen da, eta, beraz, datazio metodo finago bat behar zen historia zehaztasunez erregistratu ahal izateko. 52 urtetik gorako epeetan datak zehazteko, Mesoamerikako herritarrek “Zenbaketa luzea” erabili zuten.

Haab ez bezala, ”Zenbaketa luzea” lineala zen ziklikoa ordez eta denbora 20ko unitatetan neurtzen zen: 20 kin-ek (20 egun) uinal bat osatzen zuten, 18 uinal-ek (360 egun) tun bat, 20 tun-ek katun bat, 20 katun-ek (144.000 egun edo 394 urte inguru) baktun bat. Horrela, 8.3.2.10.15 datak 8 honako hau adierazten du: 8 baktun, 3 katun, 2 tun, 10 uinal eta 15 kin.

Oso gutxitan erabiltzen diren goi mailako lau ziklo ere badaude: piktun, kalabtun, k’inchiltun eta alautun.

Maiek, gertaera garrantzitsuen datak ospatzeko, estelak eraiki zituzten. Estela gehien aurkitu diren tokiak Uaxactun eta Tikal dira. Estela horiek Aro Klasikoari dagozkio.

Aro Klasikoan, gertaera kronologikoak adierazteko erabili ziren estelen ordez, kodexak erabiltzen ziren, amate (Ficus insipida) izeneko ficus baten azaletik egindako paperetan idazten zirenak. Zoritxarrez, misiolariek eta fraideek erre zituzten, paganoak zirelakoan, eta gutxi batzuk baino ez ziren erreskatatu.

Konkistaren ondoren, Chilam Balam eskuizkribuak idatzi ziren, non gogoratutako gertaera garrantzitsuenak kontatzeko. Bertako gertaerak ahozko tradiziotik datoz. Chilam hitzak "ahoa dena" esan nahi du, eta balam hitzak, berriz, "aztia" edo "jaguarra". Hainbat dira Chilam balam izeneko eskuizkribuak. Osoena eta garrantzitsuena Chumayel-ekoa da. Eskuizkribuetan "profezia maiak" ere agertzen dira, maien denboraren periodikotasun ziklikoaren araberakoak^[11].

Maientzat, denbora ziklikoa zenez, 20 urteko aldien arabera etorkizuneko gertaerak iragartzen zituzten. Gerrak, konkistak eta aldaketak iragartzen zituen dateako bat, "8 ahau" katuna zen, eta Chumayelgo Chilam Balam eskuizkribuan deskribatzen den data kritiko bat zen, maientzako eta bereziki Itzatarrentzat.

Data batzuk

10.9.0.0.0 | (2 ahau 13 mac), 1007ko abuztuaren 15a: Ah Suytok Tutul Xiu-k Uxmal ezarri zuen.

10.10.0.0.0 | (13 ahau 13 mol), 1027ko maiatzaren 2a: Mayapán Liga hasi zen.

10.18.10.0.0 | (9 ahau 13 uo), 1194ko azaroaren 22a: Hunac Ceel-en konplota, non cocomeek itza-k Chichén Itzá-tik kanporatu eta Liga de Mayapán Liga amaitu zen.

10.19.0.0.0 | (8 ahau 8 cumhú), 1204ko iralaren 30: Mayapán-en hegemonia hasi zen, ah canul-en laguntzarekin.

11.12.0.0.0 | (8 ahau 3 mol), 1461ko urtarrilaren 6a: tutul xiú-ek Mayapán suntsitu zuten eta beste hiri handiak abandonatu ziren

11.13.0.0.0 | (6 ahau 3 zip), 1480ko irailaren 23a: urakan bortitz bat eta izurrite bat jazo ziren.

11.15.0.0.0 | (2 ahau 8 zac), 1520ko otsailaren 27a: Hernández de Córdoba, Grijalva eta Cortés konkistatzaileen espedizioak pasa eta baztanga hedatu zen, ondorioz biztanleak sarraskituz.

11.17.0.0.0 | (11 ahau 8 pop), 1559ko abuztuaren 1a: Francisco de Montejo-k Yucatán konkistatu, eta Mérida eta Valladolid hiriak ezarri zituen.

12.4.0.0.0 | (10 ahau 18 uo), 1697ko uztailaren 27a^[12]: Martin Urtsua konkistatzaile nafarrak Tayasal suntsitu zuen, itza-en azken gotorlekua^[13].

• Maien zibilizazioa
• Maia mitologia
• Tonalpohualli