Fryslân

De Fryske fêstewâl wurdt yn it easten en it suden troch lân omsletten. Yn it easten troch de provinsjes Grinslân en Drinte, en yn it suden troch Oerisel en de Noardeastpolder. De Ofslútdyk ferbynt West-Fryslân yn Noard-Hollân mei de Fryske fêstewâl by it plak Surch en is de skieding tusken de Iselmar en de Waadsee. De Iselmar leit westlik/súdwestlik fan de Fryske fêstewâl en oan de west- en noardkante leit de Waadsee. De fjouwer Waadeilannen dy't by de provinsje hearre binne de natuerlike skieding tusken Waadsee en Noardsee.

It heechste punt fan de provinsje Fryslân is de 45 meter hege Fjoerboetsdún op Flylân. Op de fêstewâl is de Boskberch by Appelskea mei 27 meter it heechste punt, it djipste punt fan de provinsje is −2 meter.^[1]

Lânskipsgebieten

It gea kin ferdield wurde yn ferskate lânskipsgebieten:

• It Lege Midden leit sintraal yn de provinsje.
• Yn it súdeasten lizze de Stellingwerven.
• Yn it easten fan de provinsje lizze de Fryske Wâlden.
• Yn it noarden en it westen leit de Klaaistreek.
• Yn it súdwesten leit de Súdwesthoeke dêr't it Gaasterlân ek ta rekkene wurdt.
• Yn it noarden de fjouwer Waadeilannen (Flylân, Skylge, it Amelân en Skiermûntseach).

Fryslân hat in ferskaat oan natuergesichten. De Fryske marren yn, benammen de Súdwesthoeke, binne ferneamd. Yn de Stellingwerven by Appelskea binne grutte heidefjilden en stodunen te sjen, lykas yn it Nasjonaal Park Drintsk-Fryske Wâld. De boskgebieten lizze benammen yn it suden en easten fan de provinsje, lykas de bosken yn de omkriten fan it Oranjewâld. De grutste natoerbehearders yn de provinsje Fryslân binne: Steatsboskbehear, Natuermonuminten en It Fryske Gea.

Bosk, greide, eilannen en wetter

Aekingersân  Greiden by Dearsum  Beamwâl (Fryske Wâlden)  Heide by Bakkefean  Waadsee mei Skylge  Skylger dunen  De Tsjûkemar  Fjoerboetsdún, Flylân

Gemeenten

De Wikipedy hat ek in side Fryske gemeenten.

Fryslân bestiet sûnt 2019 út 18 gemeenten. Nei lânoerflak is Súdwest-Fryslân de grutste gemeente, dêrnei folget Opsterlân. Nei ynwennertal is de gemeente Ljouwert mei 128.867 ynwenners fierwei it grutst. De twadgrutste gemeente nei ynwennertal is sûnt 1 jannewaris 2011 de gemeente Súdwest-Fryslân, mei in ynwennertal fan 90.436 minsken.

Yn ûndersteande tabel steane alle 18 gemeenten, mei dêrefter it lânoerflak, it tal ynwenners (per 1 jannewaris 2024), de befolkingstichtens, it trochsneed ynkommen nei ynwenners en it haadplak. Gemeenten mei in stjerke efter de namme hawwe offisjeel in Nederlânske of tuskenbeiden namme, dy't net gelyk is oan de Fryske namme.

Klimaat

Neffens de klimaatklassifikaasje fan Köppen leit Fryslân yn in sône mei in Cfb-klimaat: In myld maritym seeklimaat (mei troch de ynfloed fan de Noardsee). De trochsnee deitemperatuer yn july hinget om de 20°C. De trochsnee deitemperatuer yn jannewaris is om-ende-by de 5°C. It tal sinne-oeren yn Fryslân is 1.475 yn ’t jier. ^[2] De trochsnee reinfal beslacht sa'n 767 mm yn 't jier. De measte rein falt yn ‘e hjerst, yn de iere maitiid falt it minste reinwetter. Der binne dagen mei in soad reinwetter, mar it measte falt del as storein of lichte rein. By in stoarm kin de delslach sa grut wêze dat gemalen, pompen en ôfwetteringsynstallaasjes fan it Wetterskip Fryslân ynset wurde. Sokke stoarmen komme net faak foar. De klimaatgegevens hjirûnder binne fan it automatyske KNMI-waarstasjon yn Ljouwert. Oare automatyske waarstasjons fan de KNMI yn de provinsje Fryslân stean yn Starum, op Flylân, en op Skylge.^[3]

Boarne: KNMI mjittingen yn it tiidrek 1971-2000 ^[4][5]

De Wikipedy hat ek in side Skiednis fan Fryslân.

Tusken 400 en 200 foar Kristus setten de earste minsken har yn it gebiet nei wenjen. De minsken wennen doe op terpen. Troch de Romeinen waarden de bewenners op de terpen tusken Fly en Iems Frisii neamd. Nei it Grutte Folkeferfarren wie Fryslân in heidensk gebiet dêr't de minsken noch hieltyd op terpen wennen. Om it jier 700 hinne ferdigenet kening Redbad mei sukses it heidenske Fryslân tsjin de kristlike Franken. Nei de dea fan Redbad folget stadichwei de oermastering fan Fryslân troch de Franken. Mei de Franken komme yn de achtste iuw ferskate missionarissen nei Fryslân dy't de Friezen kerstenje wolle. Ien fan de meast ferneamde missionarissen wie Bonifatius, dy't yn 'e omkriten fan Dokkum stoarn is.

Om it jier 1100 hinne begjint de tiid fan de Fryske frijheid. De Fryske frijheid wie in útsûnderingsposysje fan Fryslân yn it feodale Jeropa fan de midsiuwen. Ut dy tiid binne Fryske rjochtsteksten en oarkonden oerlevere dy't foar it grutste part skreaun wienen yn it Aldfrysk. It konsept fan de Sân seelannen en de Upstalbeam binne twa wichtige eleminten yn de Fryske frijheid. De Sân Seelannen wienen de sân Fryske lannen dy't de Fryske frijheid dielden. De Upstalbeam wie it plak dêr't ôffurdigen út de ferskate Fryske lannen benammen yn de 14e iuw gearkamen om rjocht te sprekken en mienskiplike besluten te nimmen. De provinsje Fryslân is ûntstien út trije fan de Sân seelannen. Yn 1498 einige de striid tusken de Skieringers en Fetkeapers en it gebiet kaam ûnder Saksysk gesach. De Saksen ferkochten it gebiet yn 1515 oan de Boergondjers.

Yn de tiid fan de Sân Feriene Nederlannen waard mei it Hearlikheid Fryslân de grûnslach lein foar de lettere provinsje Fryslân. It Hearlikheid Fryslân hie fjouwer goaen: Westergoa, Eastergoa, Sânwâlden en de Alve Stêden. Haadstêd en bestjoerlik sintrum waard de stêd Ljouwert. Yn de jierren 1579-1795 wie it Hearlikheid Fryslân feitlik in autonoom gebiet mei in eigen universiteit (Universiteit fan Frjentsjer) en de Admiraliteit fan Fryslân. Yn de Frânske tiid waard de hjoeddeiske provinsje Fryslân ûnderdiel fan it Keninkryk Hollân. Nei de Frânske tiid waard Fryslân in provinsje fan it Keninkryk fan 'e Nederlannen, mar ferlear syn autonome status dy't it wol hân hie yn de tiid fan de Republyk.

De Wikipedy hat ek in side Deputearre Steaten fan Fryslân.

De Wikipedy hat ek in side Provinsjale Steaten fan Fryslân.

De provinsje Fryslân wurdt bestjoerd fan it Provinsjehûs yn Ljouwert út troch de Provinsjale Steaten fan Fryslân en telt op it stuit 43 leden. It kolleezje fan Deputearre Steaten is op it stuit seis man machtich, foarsitter hjirfan is de Kommissaris fan de Kening, Arno Brok.

Kolleezje fan Deputearre Steaten

Sûnt 2023 bestiet it kolleezje fan Fryslân út de partijen BBB, CDA, FNP en CU (24 sitten).

Yn it kolleezje fan Deputearre Steaten sitte:^[6]

• Kommissaris fan de Kening: Arno Brok - VVD

• Deputearre: Eke Folkerts - BBB
• Deputearre: Femke Wiersma - BBB
• Deputearre: Friso Douwstra - CDA
• Deputearre: Sijbe Knol - FNP
• Deputearre: Matthijs de Vries - CU

• Provinsjesekretaris: Jelmer Algra

Foar it tiidrek 2019-2023 bestie de koälysje út de partijen CDA, PvdA, VVD en FNP (22 sitten).

Foar it tiidrek 2015-2019 bestie de koälysje út de partijen CDA, VVD, SP en FNP (23 sitten).

Utslaggen Steateferkiezings

Befolkingsûntjouwing provinsje^[7][8]

Jier Ynwenners 1714 129.243 1748 135.195 1796 161.513 1811 175.366 1830 204.909 1840 227.859 1850 243.191 1860 269.701 1870 300.863 1880 329.877 1890 335.558 1900 340.263 1910 363.625

Jier Ynwenners 1920 385.362 1930 402.051 1940 424.462 1950 465.267 1960 478.206 1970 521.820 1980 583.989 1990 599.151 2000 624.500 2010 646.305 2020 649.957 2023 659.551

It tiidrek 1880-1900 lit in stadige befolkingsoanwaaks sjen. Troch de lânboukrisis fan 1880 setten mear as 20.000 Fryske lânferhuzers nei de Feriene Steaten ta.^[9]

Op 1 jannewaris 2023 hie Fryslân in befolking fan 659.551 minsken.^[10] Mei in befolkingstichtens fan 197 ynwenners de km² is de provinsje Fryslân nei Drinte de tinst befolke provinsje fan Nederlân.

Neffens ferwachting sil de provinsje yn 2033 sa likernôch 668.000 ynwenners hawwe, dêrnei sil it ynwennertal nei alle wierskyn ôfnimme.^[11]

Religy

Minder as de helte fan de ynwenners fan de provinsje Fryslân is kristlik. De sifers binne fan it CBS fan 2015:^[12]

Alve stêden

Fan âlds binne der alve stêden (de Fryske Alve Stêden) yn de provinsje Fryslân. De measte fan dizze stêden lizze yn it westlik part fan Fryslân. By dizze stêden del fynt ek de Alvestêdetocht plak.

Grutste plakken

Hjirûnder in list fan de fyftjin grutste plakken yn Fryslân.

Boarne: Keamer fan Keaphannel (1 febrewaris 2021)

Beskerme steds- en doarpsgesichten

De Wikipedy hat ek in side Beskerme steds- en doarpsgesichten yn Fryslân.

Fryslân hat tsien beskerme stedsgesichten en 46 beskerme doarpsgesichten en in beskerme gebiet.

Yn Fryslân wurdt it Westerlauwersk Frysk, it Nederlânsk en in ferskaat oan oare taalfarianten (dialekten) sprutsen.

Frysk

De Wikipedy hat ek in side Frysk.

It Frysk fan de provinsje Fryslân wurdt ek wol Westerlauwersk Frysk neamd, om sa it plak fan de Fryske taal tusken de oare Fryske talen (it Sealterfrysk en Noardfrysk) dúdlik te meitsjen. Wat mear as de helte fan de Friezen yn de provinsje Fryslân hat it Frysk as memmetaal, te witten 53,6% (2001). Mei dejingen dy't it Frysk as twadde taal geregeld brûke meirekkene, komt it tal ''Fryskpraters'' tusken de 60 en 70 persint út. Dantumadiel is de gemeente dêr’t de measte ynwenners it Frysk as memmetaal hawwe, te witten 83,3%. Yn Harns is dat it leechst (21,6%).^[13] Sa likernôch in fearnspart fan de befolking kin, neffens eigen sizzen, 'frij aardich' Frysk skriuwe (12,1 persint goed).

De memmetaal is net itselde as de meast sprutsen taal. In soad memmetaal-sprekkers binne yn 'e rin fan har libben oerstapt op in oare taal as meast brükte. Dat jildt foar alle taalgroepen, mar it meast foar de dialekt- memmetaalsprekkers.

Dantumadiel wie de earste Fryske gemeente dy't sawol Fryske plaknammen en strjitnammen as ek in Frysktalige gemeentenamme hat. Yn 2012 wienen der 7 gemeenten dy't offisjeel Fryske plaknammen brûke. De offisjele wetternammen binne rûnom yn de provinsje (útsein de Stellingwerven) yn it Frysk. It Frysk hat yn de Fryske steaten en yn by de Fryske gemeenten de status fan offisjele bestjoerstaal.

Nederlânsk

It Nederlânsk is de twadde offisjele taal yn de provinsje Fryslân. Ferskate media lykas de Ljouwerter Krante, it Frysk Deiblêd en GPTV brûke Nederlânsk en allinnich yn spesjale sytaten of artikels it Frysk. It Nederlânsk komt yn it ûnderwiis op it foarste plak, op trijetalige skoallen komme it Frysk en it Ingelsk dêrnjonken. Yn de haadstêd Ljouwert hie yn 1967 sa'n 28 persint fan de befolking it Nederlânsk as memmetaal, yn 1993 wie dat 46 persint.^[14]

Oare taalfarianten

De oare taalfarianten yn de provinsje Fryslân kinne sa yndield wurde:

• Hollânsk-Fryske mingdialekten: Amelânsk - Biltsk - Midslânsk
• Eilânwestfryske dialekt: Flylânsk
• Stedsk: Ljouwertersk - Snitsersk - Frjentsjertersk - Harnzersk - Boalsertersk - Dokkumersk - Starumersk - Kollumersk
• Nederdútske dialekten (ek Friso-Saksyske taalfarianten neamd): Pompstersk - Oertsjongersk - Westerkertiersk

It brûken fan de dialekten nimt yn de provinsje Fryslân sterk ôf. De dialekten wurde benammen noch troch de äldere ginneraasjes brûkt wylst de jongere op it Nederlânsk,oergeane, alhoewol't gauris mei in aksint. It Oertsjongersk (Stellingwerfsk) waard yn 2011 troch 22 persint yn Weststellingwerf en troch 11 persint fan de befolking yn Eaststellingwerf praat. Yn It Bilt kin sa'n tritich persint fan de befolking Biltsk prate.^[15] In foarbyld fan it ôfnimmen fan de dialekten is de delgong fan it Stedsk yn Ljouwert. Prate yn 1967 noch 37 persint fan de Ljouwerters stedsk, yn 1993 wie dat tebekrûn oant 15 persint.^[16]

De provinsje Fryslân is foar in relatyf grut part agrarysk. Troch it agraryske karakter is de provinsje mei troch de suvelyndustry bekend wurden. De toeristyske sektor nimt ek in wichtich plak yn. Mei it Fryske Marreprojekt jout de provinsje in stimulâns oan it wettersporttoerisme yn it súdwesten en midden fan de provinsje. Foar de toeristyske sektor binne Fryske eilannen fan grut belang. De tsjinstesektor kriget foaral syn beslach yn de gruttere plakken lykas Ljouwert, It Hearrenfean en Drachten.

De beropsbefolking bestie yn 2009 út sa likernôch 300.000 minsken^[17], dat wie doe 3,8 persint fan de Nederlânske beropsbefolking. Yn it jier 2006 wie it regionale BYP per ynwenner, neffens keapkrêft, by 105,1 persint fan trochsnee fan de 27 EU-lannen.^[18] It BYP fan de provinsje besloech € 18,9 miljard yn 2008^[19], sa'n 3,17% it Nederlânske BYP.

Ferkear

Troch de provinsje hinne lizze fjouwer sneldiken: de A6, A7, A31 en A32. Yn de provinsje binne njoggen akwadukten, foar in part binne se ûnderdiel fan it Fryske Marrenprojekt.

Yn de provinsje Fryslân lizze fjouwer spoarlinen: Ljouwert-Harns, Ljouwert-Starum, Ljouwert-Grins en Ljouwert-Swol. In mooglik takomstich spoar is it spoar fan Grins nei It Hearrenfean.

De haven fan Harns is de wichtichste seehaven fan Fryslân. It Van Harinxmakanaal en it Prinses Margrietkanaal binne de wichtichste kanalen foar de grutte skipfeart. Nei de eilannen ta docht Rederij Doeksen de feartsjinst fan Harns nei Flylân en Skylge. Rederij Eigen Feartsjinst Skylge fart allinnich út Harns nei Skylge ta. De rederij Wagenborg fart fan Holwert nei It Amelân en fan Lauwerseach nei Skiermûntseach.

Foar it loftferkear binne fan belang: It Fleanfjild Drachten mei in ferhurde baan fan 950 meter en it Amelân Fleanfjild Ballum mei in gersbaan fan 998 meter. De Fleanbasis Ljouwert hat twa ferhurde banen en wurdt foar de militêre loftfeart brûkt. Op Flylân is oan de eastkant fan it eilân in lytse helikopterhaven.

Media

• Deistige kranten: Ljouwerter Krante en Frysk Deiblêd.
• Provinsjale omroppen: Omrop Fryslân en GPTV.

Sport

• Fuotbal (de provinsje Fryslân hat twa profesjonele fuotbalklups):
  • SK It Hearrenfean is in klup út de Earedifyzje en spilet yn it Abe Lenstra Stadion.
  • SK Cambuur Ljouwert is in klup út de Earedifyzje en spilet yn it Cambuurstadion.
• Reedriden: de Alvestêdetocht en it reedridersstadion Thialf. De Flyers It Hearrenfean is in iishockeyklup út de Earste difyzje (heechste difyzje fan it Nederlânske iishockey) spilet syn thúswedstriden ek yn Thialf.
• Wettersport: it skûtsjesilen en de Snitswike.
• Oare sporten (Fryske sporten of sporten dy't relatyf populêr binne yn Fryslân):
  • Keatsen: de wichtichste wedstriden binne de PC op it Sjûkelân yn Frjentsjer en de Freulepartij yn Wommels.
  • Fierljeppen: plakken dêr't wedstriden hâlden wurde binne Burgum, Bûtenpost, It Heidenskip, Drylts, De Jouwer en Winsum.

UNESCO

Op de UNESCO-wrâlderfskiplist stean de Waadsee en it Yr. D.F. Woudagemaal.

Musea

De Wikipedy hat ek in side List fan musea yn de provinsje Fryslân.

Yn 2010 hienen de ferskate Fryske musea sa likernôch 890.000 besikers.^[20] In ferheging fan sân persint yn ferliking mei it jier 2009. Neffens Museumfederaasje Fryslân krigen de neikommende museu mear as 40.000 besikers: Natuermuseum It Amelân, Tresoar, Jopie Huisman Museum, Natoermuseum Fryslân, Eise Eisinga Planetarium, Frysk Museum/ Fersetsmuseum Fryslân en Museum Belvédère.

Eveneminten

• Oerol Festival, jierliks festival op Skylge.
• Harnzer Fiskerijdagen, jierliks evenemint yn Harns.
• Fryske Ballonfeesten, jierliks evenemint op 'e Jouwer.
• Slachtemaraton, in kulturele hurdrin- en kuiertocht oer de Slachte dy't alle fjouwer jier plakfynt.

Literatuer

Op it literêre mêd wurde de measte romans dy't yn de provinsje ferskine yn it Frysk skreaun. Ferneamde Fryske skriuwers út it ferline binne: Gysbert Japiks, Joast Halbertsma, Piter Jelles Troelstra, Simke Kloosterman, Fedde Schurer, Rely Jorritsma, Obe Postma en Rink van der Velde. Nei alle niisneamde skriuwers is in literêre priis neamd.

Tema:Provinsje Fryslân – Wikipedy hat ek in temaside oer de Provinsje Fryslân

• Skiednis fan Fryslân - Kanon fan de Fryske skiednis
• Provinsjale Steaten fan Fryslân - Rjocht yn Fryslân
• Frysk

 Wikiwurdboek: Fryslân – betsjutting, etymology, synonimen, besibbe wurden, oersetting en grammatika

 Commons: Fryslân – foto, fideo en harktriemmen

 Wikimedia-atlas: Fryslân – geografyske en histoaryske kaarten

• Webstee fan de Provinsje Fryslân.
• Fryslân, Plaatsengids
• Statistieken provincie Friesland, AlleCijfers

Provinsje Fryslân
hjoeddeistige gemeenten
• Achtkarspelen • It Amelân • Dantumadiel • Eaststellingwerf • Flylân • De Fryske Marren • Harns • It Hearrenfean • Ljouwert • Noardeast-Fryslân • Opsterlân • Skiermûntseach • Skylge • Smellingerlân • Súdwest-Fryslân • Tytsjerksteradiel • De Waadhoeke • Weststellingwerf
eardere gemeenten
• Aenjewier (1851–1934) • Baarderadiel (1851–1984) • Barradiel (1851–1984) • It Bilt (1851–2018) • Boalsert (1455–2011) • Boarnsterhim (1984–2014) • Doanjewerstâl (1851–1984) • Dokkum (1298–1984) • Dongeradiel (1984–2019) • Drylts (1268–1984) • East-Dongeradiel (1851–1984) • Ferwerderadiel (1851–2019) • Frjentsjer (1374–1984) • (âld) Frjentsjerteradiel (1851–1984) • (nij) Frjentsjerteradiel (1984–2018) • Gaasterlân (1851–1984) • Gaasterlân-Sleat (1984–2014) • Haskerlân (1851–1984) • Hylpen (1372–1984) • Himmelumer Aldefurd (1851–1984) • Hinnaarderadiel (1851–1984) • Idaerderadiel (1851–1984) • Kollumerlân (1851–2019) • Lemsterlân (1851–2014) • Littenseradiel (1984–2018) • Ljouwerteradiel (1851–2018) • Menameradiel (1851–2018) • Nijefurd (1984–2011) • Raerderhim (1851–1984) • Skarsterlân (1984–2014) • Skoatterlân (1851–1934) • Sleat (1426–1984) • Snits (1292–2011) • Starum (1061–1984) • Utingeradiel (1851–1984) • Warkum (1399–1984) • West-Dongeradiel (1851–1984) • (âld) Wymbritseradiel (1851–1984) • (nij) Wymbritseradiel (1984–2011) • Wûnseradiel (1851–1984)
wizigje

Provinsjes fan Nederlân
Drinte - Flevolân - Fryslân - Gelderlân - Grinslân - Limburch - Noard-Brabân - Noard-Hollân - Oerisel - Seelân - Súd-Hollân - Utert
wizigje