Bislamšćina
Bislamšćina, tež Bislama, je jedna z hamtskich rěčow republiki Vanuatu a zdobom Lingua franca mjez 108 rozdźělnymi rěčemi (rěči »Aore« a »Ifo« so hižo njerěčitej), kotrež so we Vanuatu rěča.
| kraje | Vanuatu, Nowa Kaledoniska | |
| rěčnicy | 210.000 | |
| znamjenja a klasifikacija | ||
|---|---|---|
| klasifikacija | Kreolske rěče
| |
| družina pisma | łaćonski alfabet | |
| oficielny status | ||
| hamtska rěč |  Vanuatu | |
| rěčne kody | ||
| ISO 639-1: | bi | |
| ISO 639-2: | bis | |
| ISO 639-3 (SIL): | bis | |
90 % Ni-Vanuatu (wobydlerjow Vanuatua) wužiwa Bislama jako druhu rěč, 10 % – znajmjeńša młoda generacija z wobeju městow Port Vila a Santo – jako prěnju rěč; nimo toho so wot wjace hač 1.200 ludźi w Nowej Kaledoniskej rěči. Wona liči k pacifiskim na jendźelšćinje bazowacym kreolskim rěčam. Dla stawiznow Vanuatua ma wona wjele požčonkow z francošćiny a z melanesiskich rěčow. Syntaksa je sylnje melanesisce charakterizowana. Zdźěla je Pidźinej na Salomonach, tokpisinšćinje (Papuwa-Nowa Gineja) a Broken of the Torres Strait (Queensland, Awstralska) podobna.
| SIL-Code: | BCY |
| ISO 639-1: | bi |
| ISO 639-2: | bis |
Stawizny
Kupy dźensnišeho Vanuatua buchu před někotrymi tysac lětami wot Melanezičanow wusydlowane, kotřiž rozdźělne oceaniske rěče na kupy přinjesechu. Wjele wsow mějachu lědma kontakt jedyn k druhemu, tak zo so wulka mnohostronskosć na rěčach wuwiwaše (Vanuatu ma najwjetšu rěčnu hustosć). Europjenjo přińdźechu hakle w srjedźišću 19. lětstotka na kupy – znajmjeńša Britenjo a Francozy, kotřiž tam de:Sandelholz wotkrywachu a plahowachu. Wóni rekrutowachu wjele Ni-Vanuatuow k dźěłu na plantažach cokorinow w Queensland. Za čas Druheje Swětoweje wójny dyrbjachu wjele Ni-Vanuatuow na ameriskich wojerskich bazach dźěłać. Z wjelerěčneje situacije nastawaše najprjedy jendźelski pidźin, kotryž bu wot generacije ke generaciji dale daty a k dźensnišej kreolskej rěči Bislama bywaše.Mjeno so hodźi wot Beach-la-Mar wotwodźić, kotrež sam z francoskeho biche de mer (mórski kórki, němsce: Seegurke) pochadźa. W 19. lětstotku buchu mórske kórki na kupach we wulkej měrje žnjate a sušene. Wot dźěłaćerjow tehdy rěčany pidźin bu z tutym činom asociěrowany, tak zo so mjeno rěče etablěrowaše.
Situacija
Vanuatu je (nimo na př. Haitija) jedyn mało statow, w kotrychž so kreolska rěč k hamtskej rěči činješe. Přičina bě wěsće, zo komunalne politikarjo problem z jendźelšćinu abo francošćinu njerěčacym wobydlerstwom měješe. Parlament, rozhłosowe wusyłanja, nowiny wužiwaja předewšěm Bislamšćinu.Hakle nětko so w zakładnych šulach kraja započnje, tež Bislamšćinu wučić.
Fonetika
Bislamšćina ma pjeć wokalow, a to a, e, i, o, u. Nimo toho diftongi ae, oe a ao wustupuja.[1]
| Bilabial | Labiodental | Alweolar | Palatal | Welar | Glotal | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Plosive | p b | t d | j /c/ | k g | ||
| Nazal | m | n | ng /ŋ/ | |||
| Frikatiw | f v | s | h | |||
| Aproksimant | r /ɹ/ | y /j/ | w | |||
| Lateralny aproksimant | l |
- Fonetiska wariacija
Wotwisnje wot regionalnych rěčow fonetiska wariacija wustupuje.[2]
- mjez spěwnymi a njespěwnymi konsonantami, na př.d a t, dok, tok (jendźelsce: dog) "pos", tok (jendźelsce: talk)[2]
- rozeznawanje mjez f a v, na př. Vanuatu, Fanuatu[2]
- kombinacije z eksploziwneho zwuka a nazala, na př. stampa, stamba (jendźelsce: stump) "pjenk"[2]
- rozeznawanje mjez p a f, na př. pig, fig (jendźelsce: pig) "swinjo", faea, paea (jendźelsce: fire) "woheń"[3]
- wupušćenje h, na př. biaen, bihaen (jendźelsce: behind) "po", harem, arem (jendźelsce: hear) "słyšeć, čuć, ...", přidaće h, na př. ae, hae (jendźelsce: eye) "wóčko"[3]
Gramatika
Bislamšćina ma podobne pronomeny kaž Tokpisinšćina.[4][5][6]
| Singular | Dual | Trial | Plural | |
|---|---|---|---|---|
| 1. ekskluziwny | mi (ja) | mitufala, mituvala (wón/wona a ja) | mitrifala (wobaj a ja) | mifala, mivala (woni/wone a ja) |
| 1. inkluziwny | - | yumitu(fala), yumituvala (ty a ja) | yumitrifala (mój a ja) | yumi (wy a ja) |
| 2. | yu (ty) | yutufala (wój) | yutrifala (wy tři/třo) | yufala, yuvala (wy štyri/štyrjo abo wjace) |
| 3. | em, hem (wón/wona) | tufala, tuvala, tugeta (wonaj/wonej) | trifala (woni třo/wone tři) | ol, olgeta (woni štyrjo/wone štyri abo wjace) |
Leksika
Bislama je jednora a harmoniska rěč z něhdźe 2.800 słowami.Hłowny dźěl leksika pochada z Jendźelšćiny 19. lětstotka, a to něhdźe 90 %. Zbytk pochadźa z lokalnych rěčow (něhdźe 3,75 %; na př. nawita "sepija, čornica"), z francošćiny (mjez 6 a 12 %; na př. pamplimus "pamplmuza") a druhich rěčow (něhdźe 0,25; z portugalšćiny je pikinini "dźěćo")[7].
Přikłady:
| Bislama | Jendźelsce | Němsce | Serbsce |
|---|---|---|---|
| brij | bridge | Brücke | móst |
| buluk | wot bullock | Ochse | woł |
| masket | musket | Gewehr | třělba |
| giaman | starojendź. gammon | betrügen | jebać, wobsudźić |
| puskat | wot pussy cat | Katze | kóčka |
| Tank yu tumas | Thank you very much | Vielen Dank | Dźakuju so |
| Yu gat…? | Do you have…? | Haben Sie/Hast Du ...? | Maš/Maće ...? |
| Mi wantem samting long kakae. | I am hungry/I want something to eat. | Ich bin hungrig. | Sym hłódny. |
Dla wliwa oceaniskich rěčow přeměnješe so tež často woznam z jendźelšćiny pochadźacych słowow.
Přikłady:
| Bislama | Jendźelsce | Němsce | Serbsce |
|---|---|---|---|
| han | hand | Finger, Hand, Arm | porst, ruka |
| leg | leg | Fuß od. Bein | noha |
| harem | harem | Sinne (hören, fühlen, etc.) | słyšeć, čuć atd. |
| mama[8] | biological mother; mother' sisters | Mutter; Mutters Schwester | mać; sotry maćerje |
Njemały dźěl leksiki pochadźa tež z francošćiny.
Přikłady:
| bislama | francosce | němsce | serbsce |
|---|---|---|---|
| bonane | bonne année | Neujahrsfeier | swjedźeń na Nowe lěto |
| kabine | cabinet | Toilette | toaleta |
| pima | piment | Chili | chili |
Přikłady melanesiskeho wliwa:
- Nambawan - ekscelentny
- kakae - cyroby, jědź
- pikinini - dźěćo
Dla snadneho słowoskłada so často jara wobrazne přepisowanja wužiwa.[8]
- mama loa "wustawa" (po słowje "maćerski zakoń", jendźelsce: mother law)[8]
- blufis "?" (po słowje "čorna ryba", jendźelsce: blue fish)[8]
- hanbom "granata (po słowje "rukowa bomba", jendźelsce: hand/arm bomb)[8]
Přikładowy tekst
Tekst z Bible Předłoha:B:
- Tufala i stap yet long Betlehem, nao i kam kasem stret taem blong Meri i bonem pikinini. Nao hem i bonem fasbon pikinin blong hem we hem i boe. Hem i kavremapgud long kaliko, nao i putum hem i slip long wan bokis we oltaim ol man oli stap putum gras long hem, blong ol anamol oli kakae. Tufala i mekem olsem, from we long hotel, i no gat ples blong tufala i stap.
(2. Kapitel: Die Geburt Jesu - Während sie dort waren, geschah es, daß sich die Tage erfüllten, da sie gebären sollte, und sie gebar ihren erstgeborenen Sohn, hüllte ihn in Windeln und legte ihn in eine Krippe, weil nicht Platz für sie war in der Herberge).
Nóžki
Žórła
- Norbert Boretzky, Werner Enninger, Thomas Stolz (wud.): Akten des 2. Essener Kolloquiums über "Kreolsprachen und Sprachkontakte". Studienverlag Dr. N. Brockmeyer, Bochum 1986, ISBN 3-88339-476-9.
Wotkazy
 | Wikipedija w Bislama |
- Bibliografija (jendź.)
- Ethnologue (jendź.)
- Małki słownik rjadowany po Bislamšćinje (wotwołany 29. oktobra 2011)
- Małki słownik rjadowany po Jendźelšćinje (wotwołany 29. oktobra 2011)
- Přehlad wo Bislamšćinje (wotwołany 29. oktobra 2011) (jendź.)
- Nastawk wo Bislamšćinje (wotwołany 29. oktobra 2011) (jendź.)
- Přehlad wo Bislamšćinje (wotwołany 29. oktobra 2011) (jendź.)