Бислама
Бислама е креолски јазик и еден од двата официјални јазика на Вануату. Јазикот е мајчин јазик за голем дел од урбаното население во државата, а втор јазик за остатокот од населението. Јазикот е креолски и е заснован на англискиот јазик, односно мешавина од локалните јазици и англискиот, но има зборови и од францускиот.
| Бислама | |
|---|---|
| Застапен во | Вануату |
| Говорници | 6,000 (2001) 200,000 како втор јазик |
| Јазично семејство | англиски креолски
|
| Писмо | латиница |
| Статус | |
| Службен во |  Вануату |
| Јазични кодови | |
| ISO 639-1 | bi |
| ISO 639-2 | bis |
| ISO 639-3 | bis |
| Linguasphere | 52-ABB-ce |
Над 95% од зборовите во јазикот се од англиско потекло, а остатокот е од францускиот и локалните јазици. Зборовите за растенијата и животните се воглавно од локалните јазици.[1] Влијанието на локалните јазици врз бислама во поглед на зборовите е слабо, но многу големо врз морфологијата и синтаксата. Јазикот може да се опише како јазик со англиски зборовен фонд и океанска граматика.[2]
Потекло на поимот
Името бислама доаѓа од зборот „Beach-la-Mar“, кое пак потекнува од француското „biche de mer“ или „bêche de mer“. Францускиот поим потекнува од португалскиот назив „bicho do mar“, што значи морска краставица.[3] Во раните 1840-те, морските краставици се береле и препродавале истовремено со трговијата на сандалово дрво. Овие берби биле асоцирани со јазичната мешавина која ја зборувале луѓето, првично развиена во пиџин, а подоцна во креолски јазик.[4]
Роберт Луис Стивенсон во своите белешки за патувањата низ Тихиот Океан во 1888 и 1889 г. запишал „староседелците усвоиле малку англиски... или делотворен пиџин, кој се нарекува западен бич-ла-мар“.[5]
Азбука
Бислама се пишува на латиница. Азбуката е заснована на англиската азбука. Првиот речник на бислама бил објавен во 1995 и ова помогнало да се стандардизира правописот.
| бислама | |||||||||||||||||||||
| a | ae | b | e | f | h | i | j | k | l | m | n | ng | o | p | r | s | t | u | v | w | y |
| македонски еквиваленти | |||||||||||||||||||||
| a | ај | б | е | ф | х | и | ч | к | л | м | н | нг | о | п | р | с | т | у | в | в* | ј |
- * Во македонскиот нема таков глас. Гласот е ист со англискиот /w/.
Во бислама има и 4 дифтонга: ’ei’ (еј), ’ae’ (ај), ’ao’ (ау) и ’oe’ (ој).
Граматика
Бислама | |
| Писмо | латиница |
| Пример | Прв член од „Декларацијата за човекови права“ |
| Текст | Evri man mo woman i bon fri mo ikwol long respek mo ol raet. Oli gat risen mo tingting mo oli mas tritim wanwan long olgeta olsem ol brata mo sista. |
| Македонски | Сите човечки суштествa се раѓaат слободни и еднакви по достоинство и правa. Tиe се обдарени со разум и совест и требa да се однесувaат еден кон друг во дуxот на општо човечкатa припадност. |
| Портал: Јазици | |
Најчести граматички зборови кои се користат во јазикот се „long“ и „blong“, кои ги замениле англиските и француските предлози.
- Long
Long како 'до', 'веднаш до', 'покрај', 'од', итн...
Stoa long haos, („Продавницата до куќата.“)
long како 'на' или 'до'
Mi bin stap long ples ia bifo. („Сум бил на ова место претходно.“)
Mi stap long stoa. („Јас сум во продавницата.“)
long како 'во'
Jea long haos. („Столчето во куќата.“)
Long стои на местото на многу други слични значења, и понекогаш се користи во импровизации.
- Blong
Зборот потекнува од англискиот „belong“ (припаѓа) и се користи наместо „на“, „од“
- Buk blong mi. („Книгата која ми припаѓа“. „Мојата книга.“)
- Man blong Amerika. („Маж од Америка“. „Американец“)
- Hemi woman blong saiens. („Таа е жена од науката.“ „Таа е научник“.)
- Man blong dring. („Маж од пиење“. „Пијач“)
Глаголи
Глаголите во бислама не се менуваат по лице. Најчесто глаголите се состојат од оригиналните англиски глаголски корени. Во јазикот има минато и идно време и тие се прават со претставки, односно наставки кои се додаваат пред глаголот.
- Mi wantem bia ~ Јас сакам пиво.
- Mi bin wantem bia ~ Јас сакав пиво.
- Bambae/Bae mi wantem bia ~ Јас ќе сакам пиво.
Именки
Множината се прави со додавање на „ol“ пред зборот: bia= пиво - Ol bia = пива.
Заменки
Бислама има двоина, троина и множина, како и вклучителни и исклучителни заменки.
- Еднина
- mi : јас, мене
- yu : ти
- hem : него, неа
- Двоина
- yumitu : нам (вклучително „ти и јас“
- mitufala : нам (исклучително „јас и некој друг“)
- yutufala : вие двајца
- tufala/tugeta : тие двајца
- Троина
- yumitrifala : нам (вклучително „вие двајца и јас“)
- mitrifala : ние (исклучително „ние тројца“)
- yutrifala : вие (исклучително „вие тројца“)
- trifala/trigeta : тие тројца
- Множина
- yumi : ние (вклучително „сите ние“)
- mifala : ние (исклучително, „тие луѓе и јас)
- yufala : сите вие
- ol : многу од ним
- olgeta :сите тие
Јазична споредба
| англиски | бислама | пиџин | ток писин | торески креолски | македонски |
|---|---|---|---|---|---|
| and | mo | an | na | ane, 'ne, an, a | и |
| the / this | __ ia / ya | __ ia | dispela __ | (the) dha - dhemtu - dhem / (ова) dhis __ (ia) / (она) dhis __ dhe, dhas __ (dhe) | определен член -та, -ва, -на, итн. |
| he / she / it / him / her | hem | hem | em / en | em | тој, таа, тоа |
| for | from | fo | long | po | за |
| наставка за придавка | -fala | -fala | -pela | -Ø (-wan кога не е пред именка - em, i big man 'тој е голем маж' - man i bigwan 'мажот е голем') | |
| woman | woman | woman / mere | meri | uman / oman | жена |
Литература
- Camden, William. 1979. Parallels in structure and lexicon and syntax between New Hebrides Bislama and the South Santo language spoken at Tangoa. In Papers in Pidgin and Creole Linguistics, No.2. Pacific Linguistics, A-57. Canberra: Australian National University. pp. 51–117.
- Charpentier, Jean-Michel. 1979. Le pidgin bislama(n) et le multilinguisme aux Nouvelles-Hébrides. Langues et Civilisations à Tradition Orale 35. Paris: SELAF.
- Crowley, Terry (1990). Beach-la-Mar to to Bislama: The Emergence of a National Language in Vanuatu. Oxford Studies in Language Contact. Oxford: Clarendon Press. стр. 422..
- Crowley, Terry (1995). An illustrated Bislama-English and English-Bislama dictionary. Oxford Studies in Language Contact. Port Vila: Pacific Languages Unit and Vanuatu Extension Centre, University of the South Pacific. стр. 478..
- Crowley, Terry (2000), „The language situation in Vanuatu“, Current Issues in Language Planning, 1 (1): 47–132
- Crowley, Terry. 2004. Bislama Reference Grammar. Oceanic Linguistics Special Publication No. 31. Honolulu: University of Hawai'i Press.
- François, Alexandre (2012), „The dynamics of linguistic diversity: Egalitarian multilingualism and power imbalance among northern Vanuatu languages“, International Journal of the Sociology of Language, 214: 85–110, doi:10.1515/ijsl-2012-0022.
- Darrell T. Tryon and Jean-Michel Charpentier. 2004. Pacific Pidgins and Creoles: Origins, Growth and Development. Berlin and New York: Mouton de Gruyter, 2004. xix + 559 pp. Hardcover ISBN 3-11-016998-3.
Наводи
Надворешни врски
- Преведувач и проверка на правопис за бислама
- Vanuatu Daily Post - вести на англиски и бислама
- Библиографија на бислама Архивирано на 12 ноември 2009 г.
- Туторијал за бислама на Peace Corps Архивирано на 14 ноември 2012 г.