Աթեշգա (Բաքու)

Պարսկերեն տեղանունը Ատաշգա է, որը բառացիորեն նշանակում է «կրակի տուն»։ Atesh (آتش) նշանակում է «կրակ» և պարսկերեն ադրբեջաներեն փոխառություն է, այն ստուգաբանորեն կապված է վեդայական अथर्वन् (աթարվան) բառի հետ։ Gah (گاہ) բառը ծագում է պահլավերենից և նշանակում է «գահ» կամ «մահճակալ» և նույնական է սանսկրիտ gṛha բառի հետ, որը նշանակում է «տուն»։ Անունը փաստում է, որ կառույցը տեղակայված է ներկայումս սպառված բնական գազի հանքավայրի վրա, որը առաջացնում էր բնական կրակ և ինքնաբռնկվում։ Այսօր համալիրում բռնկված հրդեհները մատակարարվում են Բաքվից խողովակաշարով ստացվող գազով և վառում են միայն այցելուների համար։

Սուրախանի՝ այն քաղաքի անվանումը, որտեղ գտնվում է Աթեշգան, հավանաբար նշանակում է «անցքերի շրջան» (պարսկերեն سراخ /suraakh-բառը «փոս» է նշանակում), բայց գուցե կարող է վկայակոչել նաև կրակի փայլին (պարսկերեն՝ سرخ/sorkh բառը նշանակում «կարմիր»)։ Ընդհանուր առմամբ, Ադրբեջանի համար պատմական այլընտրանքային անուն է դարձել Օդլար Յուրդուն (ադրբեջաներեն՝ «կրակների երկիր»)^[5]։ Սուրախանի բառի սանսկրիտի ստուգաբանությունը «իմ աստվածներ» է, որտեղ sura բառը նշանակում է «աստված», որը asura (դև) բառի հականիշն է։

Թաթերեն Սուրախանին նշանակում է «շատրվանով փոս»։

Սուրախանին գտնվում է Ապշերոնյան թերակղզում, որը հայտնի է այն վայրով, որտեղ նավթը բնականորեն գետնի վրա այրվում են^[6]։

7-րդ դարում Անանիա Շիրակացու Աշխարհացույցը Յոթնփորակյան Բագինկ անունով վայրը հիշատակվում է Փայտակարանի նահանգում, որը, կարծում են, որ Աթեշգան է^[7]։ 8-րդ դարի հայ պատմիչ Ղևոնդը, նկարագրելով 730 թվականի խազարական արշավանքը Աղվանք, նշում է «Աթշի-Բագուան» տարածքը^[8]։ Սառա Աշուրբեյլին նշում է, որ Աթշը Աթեշ (կրակ) բառի աղավաղվախ ձևն է և Աթշի-Բագուան նշանակում է «Բագուանի կրակներ», որը վերաբերվում է Բաքվին։ Բագուան բառը առաջացել է Բագա բառից, որը հին պարսկերենից թարգմանաբար նշանակում է «աստված»^[9], եւ भग (Բհագա) բառից, որը սանսկրիտ թարգմանաբար նույնպես նշանակում է «աստված»։

«Հավերժական կրակներից յոթ անցքը» հիշատակվում է գերմանացի ճանապարհորդ Էնգելբերտ Կաեմպֆերի կողմից, ով այցելել է Սուրախանի 1683 թվականին^[10]։

Իսթախրին հիշատակում է, որ Բաքվից ոչ հեռու (այսինքն՝ Ապշերոնի թերակղզում) ապրում էին կրակի երկրպագուներ^[11]։ Դա հաստատեց Մովսես Կաղանկատվացին Բհագավան գավառի մասին իր հիշատակման մեջ^[12]։

18-րդ դարում արտրուշան այցելել են զրադաշտականները։ Պարսկական ձեռագիր «Նասկ» մակագրությունը խցերից մեկի մուտքի բացվածքի վրա է գրված, որը խոսում է Սպահանից զրադաշտականների այցի մասին։

Կառուցվածքը

Որոշ գիտնականներ ենթադրում են, որ Աթեշգան կարող է լինել հին զրադաշտական գերեզմանատուն, որը քանդվել է Պարսկաստանի և նրա հարևան շրջանների արաբական նվաճման ժամանակ իսլամական բանակներ ներխուժելու միջոցով^[13]։ Հաստատվել է նաև, որ «պատմական աղբյուրների համաձայն, մինչև 17-րդ դարի վերջին Սուրախանիում Հնդկական կրակի տաճարի (Աթաշգահ) կառուցումը, տեղի բնակիչները նույնպես երկրպագում էին այս վայրում»։^[14]

Կրակը սուրբ է համարվում հինդուիզմի, զրադաշտականության և սիկհիզմի հնդիրանական ճյուղերում^[15][16], և քննարկումներ են եղել այն մասին, թե արդյոք Աթեշգան ի սկզբանե եղել է հինդուական կառույց, զրադաշտական կամ սիկհիական։ Կառույցի վերին հատվածում տեղադրված եռանկյունը սովորաբար հստակ հինդու սուրբ խորհրդանիշ է^[17] և զրադաշտագետ գիտնականների կողմից վկայակոչվել է որպես Աթեշգան որպես հինդուական տեղ համարելու հատուկ պատճառ^[18]։ Այնուամենայնիվ, Բաքվի պատմության վերաբերյալ ադրբեջանական ներկայացումում, որը սրբարանը անվանում է «հինդու տաճար», եռյակը նույնացնում է որպես «լավ մտքերի, լավ խոսքերի և բարի գործերի» զրադաշտական խորհրդանիշ^[19]։

Վաղ եվրոպական մեկնաբան Ջոնաս Հանուեյը համադրել է զրադաշտականներին, սիկհերին և հինդուսներին միասին՝ իրենց կրոնական համոզմունքների առնչությամբ. «Այս կարծիքները, մի քանի փոփոխություններով, մինչ այժմ պահպանվում են հին հնդիկների և պարսիկների սերունդներից մի քանիսի կողմից, որոնք կոչվում են Գեբերներ կամ Գաուրներ և շատ նախանձախնդիր են իրենց նախնիների կրոնը պահպանելու հարցում, մասնավորապես՝ կրակի տարրի համար իրենց հարգանքի տուրքի կապակցությամբ»^[20]։ Գեբերը պարսկերեն զրագաշտական տերմին է, իսկ Գաուրները հինդուական քահանայական կաստան է։ Հետագայում գիտնական Վիլյամս Ջեքսոնը տարբերակեց երկու խմբերի միջև։ Հայտարարելով, որ «այն տիպական հատկությունները, որոնք Հանվեյնը նշում է, հստակ հնդկական են, այլ ոչ թե զրադաշտական», որը հիմնված է երկրպագուների հանդերձների, նրանց խիստ բուսական դիետաների և կովերի համար բաց հարգանքի վրա^[21]։

Հնդիկ տեղացի բնակիչները և ուխտավորները

Ուշ միջնադարում Կենտրոնական Ասիայում հնդկական նշանակալի համայնքներ կային^[22][23]։ Բաքվում Հնդկաստանի Փենջաբի Մուլտանի շրջանի հնդիկ առևտրականները հայերի հետ միասին վերահսկում էին առևտրային տնտեսության մեծ մասը^[24]։ Կասպից նավերի համար փայտամշակման մեծ մասը կատարում էին նաև հնդիկ արհեստավորները^[20]։ Որոշ մեկնաբաններ տեսաբանել են, որ Բաքվի հնդկական համայնքը գուցե պատասխանատու է եղել Աթեշգայի շինարարության կամ վերանորոգման համար։

Երբ եվրոպացի գիտնականներն ու հետախույզները սկսեցին ժամանել Կենտրոնական Ասիա և Հնդստան թերակղզի, նրանք Հյուսիսային Հնդկաստանի և Բաքվի միջև ընկած շրջաններում նրանք հանդիպումներ են ունեցել տասնյակ հինդուների հետ սրբավայրում, ինչպես նաև սիկհ ուխտավորների հետ^{[20][21][24][25][26]}։

Սամուել Գոթլիեբ Գմելինը «Reise durch Russland» գիրքը (1771) մեջբերվում է Կառլ Էդուարդ վոն Reise in den Caucasus (Շտուտգարտ, 1834) գրքում, որտեղ Գմելինը ասում է, որ նկատում է յոգայի խստությունները, որոնք կատարում են ուխտավորները։ Երկրաբան Էյխվալդը իրեն սահմանափակում է հիշատակելով Ռամայի, Կրիշնայի, Հանումանի և Աղնիի երկրպագության մասին^[27]։

Զրադաշտական տեղացի բնակիչները և ուխտավորները

Կան որոշ տվյալներ, որ տաճարում հինդուսներից բացի, ներկա են եղել նաև զրադաշտները (Պարսիս և Գյուբրես) և սիկհերը։ 17-րդ դարում Չարդինը հաղորդեց պարսկական Գյուբրեսի մասին, որը երկրպագում էր հավիտյան այրվող կրակին, որը գտնվում էր Շեմախայից (Ապշերոնի վրա) երկու օրվա ճանապարհ հեռավորության վրա^[28]։

1683 թվականին Սուրախանի այցելած Էնգելբերտ Քեմփֆերը գրել է, որ կրակ երկրպագողների թվում երկու տղամարդ էլ պարսիկների սերունդ են, ովքեր գաղթել են Հնդկաստան^[29]։

Գերմանացի ճանապարհորդ Լերչը, ով այցելել է տաճար 1733 թվականին, գրել է, որ այստեղ կան 12 Գյուբեր կամ հին պարսկական կրակի երկրպագուներ^[30]։

Ջ․ Հանվեյնը 1747 թվականին այցելել է Բաքու և քիչ թվով գրառումներ թողել Աթեշգայի մասին։ Մարդիկ, ովքեր Աթեշգայում կրակ էին երկրպագում, նա անվանում է «հնդիկներ», «պարսիկներ» և «գյուբրեսներ»^[31]։

Ս.Գմելինը, որը 1770 թվականին այցելել էր Աթեշգա, գրել է, որ ներկայիս Աթեշգայում բնակվում էին հնդիկներն ու հին գյուբրեսների սերունդները^[32]։

1820 թվականին ֆրանսիացի հյուպատոս Գամբան այցելում է տաճար։ Ըստ Գամբայի այստեղ ապրում էին հինդուսներ, սիկհեր և զրադաշտականներ՝ Զրադաշտի հետևորդները^[33]։

1898 թվականին «Հնդկաստանի տղամարդիկ և կանայք» ամսագրում լույս տեսավ «Բաքվում զրադաշտական հին տաճարը» հոդվածը։ Հեղինակն Աթեշգային անվանեց «Պարսկական տաճար» և նշում, որ վերջին զրադաշտական քահանան այնտեղ ուղարկվել է մոտ 30 տարի առաջ (այսինքն՝ 1860-ական թվականներին)^[34]։ Ջ․ Հենրին 1905 թվականին իր գրքում նաև նշել է, որ Սուրախանիում 25 տարի առաջ (այսինքն`մոտ 1880 թվականին) մահացավ վերջին պարսից քուրմը^[35]։

1925 թվականին այցելած պարսիկ Դաստուր Մոդին շեշտեց, որ այն զրադաշտական տաճար չէ իր ձևավորման և այլ նկատառումների պատճառով։ Նա հավատում էր, որ դա Հինդու տաճար է^[36]։

Գրություններ և շինարարության հավանական ժամանակաշրջան

Աթեշգայի վրա կան մի քանի արձանագրություններ։ Դրանք բոլորը կա՛մ սանսկրիտ լեզվով են, կա՛մ փենջաբերեն, բացառությամբ մեկ պարսկական արձանագրություն^[21]։ Չնայած պարսկական արձանագրությունը պարունակում է քերականական սխալներ, բոլոր արձանագրությունները պարունակում են նույն տարեթիվը՝ մեր թվարկության 1745 թվականը (Սամվատ/ संवत 1802/१८०२ և Հիջրի 1158/١١٥٨)^[37]: Որպես հավաքածու՝ արձանագրությունների գրման թվականները տատանվում են Սամվաթ 1725-ից մինչև Սամվատ 1873 թվականը, որը համապատասխանում է մ.թ.1668 թվականից մինչև 1816 թվականների ժամանակաշրջանին։ Այն, որ կառուցվածքը համեմատաբար նոր է թվում, պատճառ է դարձել, որ որոշ գիտնականներ 17-րդ դարը համարեն որպես դրա կառուցման հավանական շրջան^[13][14]։ Մամուլի մեկ զեկույցում նշվում է, որ գոյություն ունեն տեղական գրառումներ, որտեղ նշվում է, որ այդ կառույցը կառուցվել է Բաքու-Հինդու առևտրական համայնքի կողմից Շիրվանշահի դինաստիայի անկման և Ռուս-պարսկական պատերազմից հետո (1722–1723) Ռուսական կայսրության կողմից անեքսիայի ժամանակահատվածում^[38]։

Տաճարում գտնվող սանսկրիտ (Նագարի Դևանագարի գրատեսակով) և փենջաբերենը գրված արձանագրությունները նշում են, որ կառույցը որպես հինդու և սիկհ երկրպագության վայր է^[13][39] և ասում են, որ այն կառուցվել և օծվել է Ջվալա Ջիի՝ ժամանակակից հինդուական կրակի աստվածության համար։ Ջվալա (जवाला / ज्वाला) սանսկրիտից թարգմանաբար նշանակում է կրակը^[40] եւ Ջին Հնդստան թերակղզում հհարգալից դիմելաձև է։ Կա մի հանրահայտ սրբավայր Հիմաչալ-Պրադեշ նահանգի Կանգրա շրջանում, որը նվիրված է Ջվալա Ջիին և այն շատ նման է Աթեշգային։ Այնուամենայնիվ, այլ գիտնականներ ասում են, որ Ջվալա Ջիին նվիրված «Կանգրա» սրբավայրը անվանում են «փոքր Ջվալա Ջիի» և Բաքվի տաճարը` «մեծ Ջվալա Ջի»։ Գրություններում հիշատակված մյուս աստվածությունները ներառում են Գանեշան և Շիվան։

Բնական գազի սպառումը

Կրակը ժամանակին սնուցվում էր ստորգետնյա բնական գազի հանքավայրից, որը գտնվում էր անմիջապես համալիրի տակ, բայց խորհրդային տարիներին տարածքի բնական գազի պաշարների ծանր շահագործումը հանգեցրեց, որ բոցը մարեց 1969 թվականին։ Այսօր թանգարանի կրակը սնվում է Բաքու քաղաքից խողովակաշարերով հոսող գազով^[41][42]։

Ցար Ալեքսանդր III-ի այցը

1925 թվականին կային տեղական հիշատակումներ, որ 1888 թվականին Բաքվում գտնվող ռուս ցար Ալեքսանդր III-ը^[43] այս վայրում ականատես է եղել հնդիկների կրակի աղոթքի ծեսերին^[44]։ Սակայն վերջին հիշատակումը չի հաստատվել։   ^{[ <span title="This claim needs references to reliable sources. (June 2015)">մեջբերում է պետք</span> ]}

Բաքվի Կրակի տաճարի նկարազարդումը ներառվեց 1919 թվականին թողարկված Ադրբեջանի առաջին նամականիշից երկուսի վրա։ Հետին պլանում հայտնվում են հինգ նավթաշտարակներ^[45]։

2007 թվականի դեկտեմբերին տրված նախագահական հրամանի համաձայն՝ այն տաճարային համալիրը, որը պաշտոնապես կապված էր «Շիրվանշահի պալատի համալիր պետական պատմական և ճարտարապետական թանգարան-արգելոցի» հետ ( Государственного историко-архитектурного музея-заповедника «Комплекс Дворца Ширваншахов» ), ճանաչվեց Ադրբեջանի կառավարության կողմից հատուկ արգելոց («Աթեշգայի տաճարի պետական պատմական ճարտարապետական արգելոց, Государственным историко-архитектурным заповедником« Храм Атешгях»)^[46]:

2009 թվականի հուլիսին Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը հայտարարեց 1 միլիոն մանաթ դրամաշնորհ տրամադրելու մասին սրբավայրի պահպանության համար^[47]։

2018 թվականի ապրիլին Հնդկաստանի արտաքին գործերի նախկին նախարար Սուշմա Սվարաջը այցելեց և հարգանքի տուրք մատուցեց սրբավայրին։ [1]

• 
  Արտաքին պատ:
• 
  Ընդհանուր տեսք:
• 
  Կենտրոնական տաճար:
• 
  Բոց:
• 
  Իրանցի զրադաշտացիները աղոթում են Բաքվի Աթեշգայում:

• Ադրբեջանում համաշխարհային ժառանգության վայրերի ցուցակ

• Հնդկական արձանագրություններ Բաքվի Կրակի տաճարի վրա (1908)
• «Atəşgah məbədi» - Աթեշգա Կրակի տաճար-թանգարան պաշտոնական կայք՝ (ադրբեջաներեն)
• Փենջաբերեն արձանագրությունները Աթաշգայի վրա
• Փոքր փոսը Աթաշգայի տարածքում