Nagririmpuok a Bitbituen
Ti Nagririmpuok a Bitbituen (Ingles: Milky Way) ket isu ti ariwanas nga aglaon ti Daga.[11][nb 1] Daytoy a nagan iti Ingles a "Milky Way" ket naala manipud iti panagparangna a kas nalidem a "nagatasan" a sumsumged a banda nga agar-arkos iti ballasiw ti rabii a langit, a ti mata laeng ket saan a makailasin kadagiti agmaymaysa a bitbituen. Ti termino a "Milky Way" ket naipatarus manipud iti Klasiko a Latin via lactea, manipud iti Helenestika a Griego γαλαξίας κύκλος (pr. galaxías kýklos, "nagatasan a sirkulo").[12][13][14] Ti Nagririmpuok a Bitbituen ket agparang a kasla banda gapu ta daytoy ket nasukog iti disko a patakder a makitkita manipud iti uneg. Ti kinapudno a daytoy a nalidem a banda iti lawag ket buklen dagiti bitbituen napaneknekan idi 1610 idi ni Galileo Galilei ket naguusar ti teleskopio tapno masolbarna dagiti agmaymaysa abitbituen. Idi panawen ti 1920, ti panagpalpaliiw ti astronomo a ni Edwin Hubble ket nagiparang a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket maysa laeng kadagiti adu nga ariwanas.
 T imahen ti Galaktiko a Tengnga ti Nagririmpuok a Bitbituen ti rabii a langit ti ngato ti Paranal nga Obserbatorio | |
| Datos ti panagpalpaliiw | |
|---|---|
| Kita | SBc[1] (nabarasan nga agkuskosikos nga ariwanas) |
| Diametro | 100–120 kly (31–37 kpc)[2] |
| Kapuskol | 1.0 kly (0.31 kpc)[2] |
| Bilang dagiti bitbituen | 300 ± 100 billion[3][4] |
| Kadaanan a naamammoan a bituen | 13.2 Gyr[5] |
| Mass | 1.0-1.5×1012 M☉[6] |
| Kaadayo ti Init iti Galaktiko a tengnga | 27.2 ± 1.1 kly (8.34 ± 0.34 kpc)[7] |
| Ti Panawen ti galaktiko a panagtaytayyek ti Init | 250 Myr (negatibo a panagtaytayyek)[8] |
| Panawen a panagtaytayyek ti agkuskousikos a tabas | 50 Myr[9] |
| Baras a tabas a panawen a panagtaytayyek | 15–18 Myr[9] |
| Ti kinapardas a mainaig ti CMB natalna a sukogan | 552 ± 6 km/s[10] |
| Kitaen pay ti: Ariwanas, Listaan dagiti ariwanas | |
Ti Nagririmpuok a Bitbituen ket maysa a nabarasan nga agkuskusikos nga ariwanas a 100,000–120,000 lawag a tawen iti diametrona nga aglaon kadagiti 200–400 a bilion a bitbituen. Mabalin pay nga aglaon iti kasla kasta a kaadu a planeta, nga adda nakarkulo a 10 a bilion kadagitoy ti agpalpalikmut iti mataengan a sona kadagiti nagannak kaniada a bitbituen.[15] Ti Sistema a Solar ket mabirukan ti uneg iti daytoy a disko, ti agarup a dua a pagkatlo a kaadayo manipud iti Galaktiko a Tengnga, idiay akin-uneg nga igid iti agkuskusikos a tabas ti nagtitiponan ti alingasaw ken tapok a tinawtawagan a ti Orion–Cygnus nga Ima. Dagiti bitbituen ti akin-uneg a ≈10,000 a lawag a tawtawen ket naurnos iti maysa a batukot ken maysa wenno ad-adu pay a baras. Ti katengngaan ket namarkaan babaen ti napeksa a radio a taudan atinawtawagan a ti Sagitario A* a mabalin a daytoy ket nalatak unay a nangisit nga abut. Ti Ariwanas ket agtaytayyek ti maminsan tunggal maysa a 15 aginggana ti 50 a riwriw a tawtawen. Ti Ariwanas iti maysa a kabuklan ket aggungunay iti kapardas iti 552 aginggana ti 630 km tunggal maysa a segundo, nga agtalged ti mainaig a sukogan iti reperensia. Nakarkulo daytoy ti kadaanan ti agarup a 13.2 bilion a tawen , a gangani a kasla ti kadaanan ti Law-ang. Daytoy ket linawlawan babaen dagiti nadumaduma a babbabassit a satelite nga ariwanas, ti Nagririmpuok a Bitbituen ket paset ti Lokal a Grupo dagiti ariwanas, a mangbukel ti maysa a subkomponente iti Nalatak a Rimpuok ti Virgo.
Wagas
No agpalpaliiw ti rabii a langit, ti termino a "Nagririmpuok a Bitbituen" ket isu laeng ti nakudrep a banda iti puraw a lawag nga adda ti 30 a degrado a kalawa nga agararko iti ballasiw ti langit[16] (yray no amin dagiti bitbituen a mabalin a makita ti mata laeng ket paset iti Ariwanas a Nagririmpuok a Bitbituen). Ti lawag iti daytoy a banda ket naggapo manipud iti di-nasolbar a bitbituen ken dadduma pay a materiales a naisanglad ti kaunegan ti Galaktiko a dalumpinas. Dagiti nasipnget a rehion ti kaunegan ti banda, a kas ti Nalatak a Rengngat ken ti Coalsack, ket maipada kadagiti luglugar a dagiti lawag manipud kadagiti adayo a bitbituen ket nalappedan babaen ti interestelar a tapok.
Ti Nagririmpuok a Bitbituen ket adda ti mainaig nga ababa a kalawag ti rabaw. Ti pannakakita daytoy ket narigat unay babaen ti lugar iti likud a lawag a kas ti panagrugit ti lawag wenno naisiasi a lawag manipud iti bulan. Daytoy ket sisasagana a makita no ti mangipatingnga a kadakkel ket +5.1 wenno nasaysayaat, bayat nga agipakpakita ti nasayaat a salaysay iti +6.1.[17] Daytoy ket agpabalin a narigat a makita ti Nagririmpuok a Bitbituen manipud kadagiti ania man a naraniag a nasilawan a urbano weno suburbano lokasion ngem nalaka a makita no kitaen manipud iti maysa nga away a lugar no ti bulan ket adda ti baba ti horisonte.[nb 2]
Ti Nagririmpuok a Bitbituen ket lumasat kadagiti paset ti agarup a 30 konstelasion. Ti tengnga iti Ariwanas ket sumanglad iti turong iti konstelasion a Sagitario; isu ditoy ti karaniagan ti Naririmpuok a Bitbituen. Manipud ti Sagitario, ti nakudrep a banda iti puraw a lawag ket agparang a lumaslasat nga agpalaud iti Galaktiko kontratengnga idiay Auriga. Ti banda ket agtultuloyton nga agpalaud kadagiti sumakbay a dalan ti lawlaw ti langit ken agsubli idiay Sagitario. Ti kinapidno a ti banda ket bingbingayenna ti rabii a langit dagiti dua nga agarup nga agpadpada a hemisperio ket mangitudo a ti Sistema Solar ket asideg a naisanglad ti Galaktiko a dalumpinas.
Ti Galaktiko a dalumpinas ket agliklikig babaen ti 60 a degrado ti ekliptiko (ti dalumpinas ti panagtayyek ti Daga).A minaig ti nainlangitan nga ekuador, a lumasat daytoy ti adadayo ngem aminan a kas iti Cassiopeia ken ada-dayo ngem abagatan a kas ti konstelasion iti Crux, a mangitudtudo ti nangato a panagliklikig iti ekuador a dalumpinas ti Daga ken ti dalumpinas iti ekliptiko a manaig ti Galaktiko a dalumpinas. Ti amianan a Galaktiko nga ungto ket naisanglad iti kanawan a panagpangato a 12h 49m, panagpababa a +27.4° (B1950) ti asideg ti beta Comae Berenices, ken ti abagatan a Galaktiko nga ungto ket asideg ti alpha Sculptoris. Gapu iti daytoy a nagato a panagliklikig, depende iti oras iti rabii ken tawen, ti arko iti Nagririmpuok a Bitbituen ket mabalin nga agparang a kasla nababa wenno nangato iti langit. Para kadagiti agpalpaliiw manipud iti agarup a 65 a grado ti amianan aginggana ti 65 a grado ti abagatan iti rabaw ti Daga ti Nagririmpuok a Bitbituen ket mamindua a lumasat iti ngato iti tungngal maysa nga aldaw.
Kadakkel ken masa
Ti estelar a disko ti Ariwanas ti Nagririmpuok a Bitbituen ket agarup a 100,000 ly (30 kpc) iti diametro, ken daytoy ket iti katibemngan, agarup a 1,000 ly (0.3 kpc) iti kapuskol.[2][18] Kas tarabay iti relatibo a pisikal a gantingan iti Nagririmpuok a Bitbituen, no mapabassit daytoy iti 100 m iti diametro, ti Sistema a Solar, a mairaman ti naipagpagarup a ulep Oort, daytoy ket ad-adunton ngem 1 mm iti kaakaba, agarup nga iti kapuskol ti sigpit ti papel. Ti kaasitgan a bituen, ti Proxima Centauri, ket addaanto iti 4.2 mm a kaadayo.[nb 3] Alternatibo met a makitkita, no ti Sistema a Solar aginggana iti [Neptuno]] ket ti kadakkel iti binting ti Estados Unidos (25 mm), ti Nagririmpuok a Bitbituen ket addanton iti diametro iti 2,628 a kilkilometro, wenno agarup a ti kaakaba ti Estados Unidos manipud iti ngato ti North Dakota aginggana ti ungto ti Texas.[19]
Dagiti karkulo iti maysa ti Nagririmpuok a Bitbituen ket agdumaduma, depende iti pamay-an ken mausar a datos. Iti ababa aiti sakop ti karkulo, thi masa ti Nagririmpuok a Bitbituen ket 5.8×1011 solar a masmasa (M☉), basbassit met ngem ti Ariwanas ti Andromeda.[20][21][22] Dagiti panagrukod nga agusar ti Very Long Baseline Array idi 2009 ket nakabiruk kadagiti kapardas a daddadakkel a kas 254 km/s para kadagiti bituen iti igid ti Nagririmpuok a Bitbituen[23] Gapu ta ti orbital a kapardas ket agdepdepende iti dagup a masa iti uneg ti orbital a rayus, daytoy ket mangisingasing a ti Nagririmpuok a Bitbituen ket dakdakkel unay, ken agarup a mangiada ti masa ti Ariwanas ti Andromeda iti 7×1011 M☉ iti kaunegan ti 160,000 ly (49 kpc) iti tengngana.[24] Ti panagrukod idi 2010 iti rayus a kapardas dagiti bakud a bituen ket nakakita ti masa a nakulloong iti uneg ti 80 kiloparsec ket 7×1011 M☉.[25] Segun ti panagadal a naipablaak idi 2014, ti masa ti intero a Nagririmpuok a Bitbituen ket nakarkulo iti 8.5×1011 M☉,[26] nga agarupa a kagudua ti masa ti Ariwanas ti Andromeda.[26]
Kaaduan ti masa ti Nagririmpuok a Bitbituen ket agparang a banag iti saan nga ammo a porma a makitinnignay iti sabali a banag babaen ti grabitasional ngem saan a dagiti elektromagnetiko a puersa, a tinawtawagan ti nangisit a banag. Ti bakud ti nangisit a banag ket relatibo a nasayaat a naiwarwaris iti distansia iti sangagasut a kiloparsec manipud iti Sentro ti Galaktiko. Dagiti modelo ti matematika iti Nagririmpuok a Bitbituen ket nangisingasing a ti dagup a masa ti intero nga Ariwanas ket adda iti sakop ti 1–1.5×1012 M☉.[6] Dagiti nabibiit a panagadal ket mangibaga a ti masa a dakdakkel a kas 4.5×1012 M☉ [27] and as small as 0.8×1012 M☉.[28]
Dagiti linaon
Ti Nagririmpuok a Bitbituen ket aglaon kadagiti saan a basbassit ngem 100 bilion a planeta[29] ken ti nagbaetan dagiti 200 ken 400 bilion a bituen.[30][31] Ti eksakto a pigura ket depende iti ababa unay a masa,wenno dagiti ansisit a bituen, a narigat dagitoy amaduktalan, naipangpangruna kadagiti adayo a distansia iti ad-adu ngem 300 ly (90 pc) manipud iti Init. Kas panangiyasping, ti kaarruba nga Arianas ti Andromeda ket aglaon ti nakarkulo a maysa a trilion (1012) a bitbituen.[32] Mapunno daytoy ti espasion a nagbaetan dagiti bituen ket ti disko iti alingasaw ken tapok a tinawtawagan ti interestelar a medio. Daytoy a disko ket addaan iti saan a basbassit a maiyasping a gay-at ti rayus kadagiti bituen,[33] bayat a ti kapuskol ti tuon ti alingasaw ket sumakop kadagiti ginasut a lawag a tawtawen para kadagiti nalamlamiis a bituen aginggana ti rinibo a lawag a tawtawen para kadagiti napudpudot nga alingasaw.[34][35] Dagiti grabitasional a mikrolensing ken dagiti panagpalpaliiw ti panaglasat ti planeta ket mangipakita a mabalin nga adda met dagiti saan a basbassit a kaadu dagiti planeta a naibedbed kadagiti bituen a kas dagiti met bituen iti Nagririmpuok a Bitbituen,[15][36] ken dagiti mikrolensing a panagrukod ket nangipakpakita nga adda dagiti ad-adu a rogue a planeta a saan a naibedbed iti agsangaili a bitbituen ngem ti kaadda met dagiti bituen.[37][38] Ti Ariwanas ti Nagririmpuok a Bitbituen ket aglaon ti saab a basbasit ngem maysa a planeta iti tunggal maysa a bituen, a pagresultaan dagiti 100–400 a bilion a planetas, segun ti panagadal idi Enero 2013 kadagiti sistema ti lima a planeta a bituen ti Kepler-32 iti obserbatorio ti esoasio ti Kepler. Ti sabali met a panagusig idi Enero 2013 ti datos ti Kepler ket nakarkulo a saan a basbassit ngem 17 bilion dagiti kadakkel iti Daga nga eksoplaneta ket adda iti Ariwanas ti Nagririmpuok a Bitbituen.[39] Idi Nobiembre 4, 2013, inreporta dagiti astronomo, a naibatay iti datos ti mision ti espasio ti Kepler, a mabalin nga adda dagiti ad-adu ngem 40 a bilion a kadakkel ti Daga a planeta a mangliklikmut kadagiti mataengan a sona dagiti kasla init a bituen ken dagiti nalabbasit nga ansisit iti uneg ti Ariwanas ti Nagririmpuok a Bitbituen[40][41][42] 11 bilion kadagitoy a nakarkulo aplaneta ket mabalin a mangliklikmut dagiti kasla Init a bituen.[43] Ti kaasitgan iti kastoy a palneta ket mabalin a 12 a lawag a tawtawen iti kaadayo, segun kadagiti sientista.[40][41] Dagiti kasta a kasla Daga ti kadakkel a planeta ket mabalin nga ad-adu ngem dagiti higante nga alingasaw.[15] Malaksid daiti eksoplaneta, naduktalan pay dagiti "eksokometa", dagiti kometa iti labes ti Sistema a Solar, ken mabalin a kadawyan dagitoy Ariwanas ti Nagririmpuok a Bitbituen.[44]
Dagiti disko ti bituen iti Nagririmpuok a Bitbituen ket awanan iti natadem nga igid iti labes dagiti awanan kadagiti bituen. Imbes ket, ti konsentrasion dagiti bituen ket bumassit iti distansia manipud iti tengnga ti Nagririmpuok a Bitbituen. Para kadagiti rason a saan a maawatan, iti labes ti rayus ti agarup a 40,000 ly (13 kpc) manipud iti tengnga, ti bilang dagitbituen iti tunggal maysa a kubikon parsec ket pumarpardas a bumassit iti rayus.[45] Ti mangpalikmut ti galaktiko a disko ket ti esperikal a Galaktiko a Bakud dagiti bituen ken globular a rimpuok a gumay-at nga agpaadayo ngem limitado iti kadakkel babaen dagiti panagtayyek dagiti dua a satelite ti Nagririmpuok a Bitbituen, ti Bassit ken Dakkel nga Ul-ulep Magallanes, a ti kaasitgan nga arngianna iti Galaktiko a Tengnga ket agarup a 180,000 ly (55 kpc).[46] Iti daytoy a distansia wenno iti labes, dagiti pagtayyekan iti kaaduan dagiti bakud a banag ket guluento babaen ti Ul-ulep Magallanes. Isu a, dagiti kasta a banag ket mabalin a palsuten manipud iti kaarrubayan ti Nagririmpuok a Bitbituen. Ti naitiptipon a absoluto a bisual magnitud ti Nagririmpuok a Bitbituen ket nakarkulo iti −20.9.[47]
Ti 360-grado panorama a pakaimatangan ti Ariwanas ti Nagririmpuok a Bitbituen (ti maysa a naaramid a mosaiko dagiti retrato)
Dagiti nota
Dagiti nagibasaran
Adu pay a mabasbasa
- Thorsten Dambeck in Sky and Telescope, "Gaia's Mission to the Milky Way", Marso 2008, p. 36–39.
- Cristina Chiappini, The Formation and Evolution of the Milky Way, American Scientist, Nobiembre/Disiembre 2001, pp. 506–515
Dagiti akinruar a silpo
Dagiti midia a mainaig iti Ariwanas ti Nagririmpuok a Bitbituen iti Wikimedia Commons
Dagiti inadaw a sasao a mainaig iti Nagririmpuok a Bitbituen iti Wikiquote (iti Ingles)