ასტროფიზიკა

ასტროფიზიკის ფესვები შეიძლება ვიპოვოთ XVII საუკუნეში, რომელშიც ციური სხეულებისა და დედამიწისთვის ერთი და იგივე კანონები მიიღეს.^[5] ამ პერიოდში ისეთი ადამიანები ცხოვრობდნენ, რომლებიც გარკვეულნი იყვნენ როგორც ფიზიკაში, ისევე ასტრონომიაში, სწორედ ასეთმა ადამიანებმა ჩაუყარეს საფუძველი ასტროფიზიკას. დღეს ამ დარგის განმავითარებლებად და განმავრცობლებად ითვლებიან სამეფო ასტრონომიული საზოგადოების წარმომადგენლები და ისეთი პროფესორები, როგორებიც არიან ლაურენს კრაუსი, სტივენ ჰოუკინგი, ჰუბერტ რივზი, კარლ სეიგანი და ნილ დეგრას ტაისონი. ეს ადამიანები ასწავლიან ახალგაზრდა მოსწავლეებს ასტროფიზიკიას, მის ისტორიას და ცდილობენ, მომავალი ასტროფიზიკოსთა საზოგადოება სწორ გზაზე დააყენონ.^[6][7][8]

ზოგადად, ასტრონომია ისეთივე ძველია, როგორც თავად ჩაწერილი ისტორია, მიუხედავად ამისა, ის მაინც ძალიანაა დაშორებული ზოგადი სახმელეთო ფიზიკისგან. არისტოტელესეულ მსოფლიომხედველობაში ციური სხეულები უცვლელი სფეროები იყვნენ, რომლებიც უცვლელ წრიულ ტრაექტორიაზე მოძრაობდნენ, ხოლო დედამიწა იყო რეალური სამყარო, რომელიც ვითარდებოდა, იზრდებოდა და უძლებდა უამრავ განადგურებას. დედამიწის ტრაექტორია, არისტოტელეს^[9][10] აზრით, იყო სწორი ხაზი, რომელიც სრულდებოდა მაშინ, როდესაც სხეული დანიშნულების ადგილს მიაღწევდა. შესაბამისად, იმ პერიოდში დადგინდა, რომ დედამიწა და ციური სხეულები ფუნდამენტურად განსხვავებული მატერიისაგან შედგებოდა, ვიდრე დედამიწური მატერია იყო. XVII საუკუნეში ისეთმა ფილოსოფოსებმა, როგორებიცაა გალილიო გალილეი,^[11] დეკარტი^[12] და ნიუტონი,^[13] დაიწყეს ფიქრი იმაზე, რომ სამყაროს ყველა ნაწილი და განზომილება შედგებოდა ერთი ტიპის მატერიისგან და იქ მოქმედებდნენ ერთნაირი ბუნებრივი წესები ერთნაირ ფიზიკურ მუდმივებთან ერთად.^[5] მათი ყველაზე დიდი დაბრკოლება ის იყო, რომ მათ არ გააჩნდათ ამ კვლევებისთვის საჭირო იარაღები და მოწყობილებები, რადგან ისინი იმ დროს უბრალოდ გამოგონებულიც კი არ იყო.^[14]

ასტროფიზიკა XIX საუკუნეში

შემდეგ, XIX საუკუნეში, ასტრონომიული გამოკვლევები ფოკუსირებულია ციური სხეულების შუამდგომლობებისა და მათი გადაადგილებების გამოთვლებზე,^[15][16] ეს ახალი ასტრონომია იყო, რომელსაც ასტროფიზიკა უწოდეს. ის წარმოიშვა მაშინ, როდესაც უილიამ ვოლასტონმა და იოზეფ ფრაუნჰოფერმა აღმოაჩინეს, რომ როდესაც მზე სინათლეს აფრქვევდა, ამ დროს მზეზე ჩნდებოდნენ ბნელი ხაზები (ის ადგილები მზეზე, სადაც თითქმის სინათლე ან არ საერთოდ არ არის), რომლებსაც აკვირდებოდნენ სპექტრებად გადაქცევის შემდეგ.^[17] 1860 წლისთვის, ფიზიკოსმა გუსტავ კირხჰოფმა და ქიმიკოსმა რობერტ ბუნსენმა მოახდინეს დემონსტრირება იმისა, რომ ბნელ ხაზების სპექტრს შეესაბამება ნათელი ხაზების სპექტრი სხვადასხვა აირში, ასეთ შესაბამის ხაზებს სპეციფიურ ხაზებს უწოდებენ, ისინი შეესაბამებიან უნიკალერ ქიმიურ ელემენტებს.^[18] კირხჰოფმა დაადგინა, რომ მზის სპექტრები გამოწვეული იყო მზის ატმოსფეროში ქიმიური ელემენტის აბსორბციის შედეგად.^[19] ასევე, ეს ელემენტები მზისა და სხვა ვარსკვლავების გარდა არსებობენ დედამიწაზეც.

ნორმან ლოკერის კვლევა

ამ კვლევების პარალელურად მიმდინარეობდა მზისა და სხვა ვარსკვლავების სპექტრების შესწავლა ნორმან ლოკერის მიერ, რომელმაც 1863 წელს დააფიქსირა როგორც ნათელი, ისე ბნელი ხაზები და ამით დაამტკიცა კირხჰოფის კვლევები. ქიმიკოს ედუარდ ფრანკლანდთან მუშაობისას მათი მიზანი იყო ელემენტების სპექტრებზე დაკვირვება სხვადასხვა ტემპერატურასა და წნევაზე, მაგრამ მათ ვერ შეძლეს მზის სპექტრის ყვითელი ხაზების ასოცირება რომელიმე იმ დროს ცნობილ ელემენტთან. მაგრამ, სამაგიეროდ, მათ მზის სპექტრის ყვითელ ხაზებშიც აღმოაჩინეს ახალი ელემენტი, რომელსაც ბერძნული მზის ღმერთის ჰელიოსის საპატივცემულოდ ჰელიუმი დაარქვეს.^[20][21]

პროგრამა „ქალი კომპიუტერები“

1885 წელს ედუარდ პიკერინგი სათავეში ჩაუდგა ამბიციურ პროგრამას ჰარვარდის უნივერსიტეტის ობსერვატორიაში. მის გუნდს "ქალი კომპიუტერები" ერქვა (ვილიამინა ფლემინგი, ანტონია მაური და ანი ქენონი). ისინი კლასიფიკაციას უწევდნენ მათ მიერ ფოტოგრაფიულ ფილებზე ჩაწერილ სპექტრებს. 1890 წლისთვის მათ ჰქონდათ 10 000-მდე ვარსკვლავის კატალოგი და ისინი დანაწილებული იყვნენ 13-ზე მეტ სპეციფიურ ტიპად. ედუარდ პიკერინგის ხედვებზე დაყრდნობით ანი ქენონმა 1924 წლისთვის კატალოგი გაზარდა 250 000 ვარსკვლავამდე. ჰარვარდის უნივერსიტეტის ეს კლასიფიკაცია სამყარომ გამოყენებაში 1922 წელს მიიღო.^[22]

ასტროფიზიკური ჟურნალი

1895 წელს, ჯორჯ ჰეილი და ჯეიმზ კილერი, 10 ევროპელ და ამერიკელ რედაქტორთან ერთად,^[23] უშვებენ ასტროფიზიკურ ჟურნალს: ასტროსკოპების საერთაშორისო მიმოხილვა და ასტრონომიული ფიზიკა,^[24] ამ ჟურნალს უნდა შეევსო იმ დროს გაჩენილი „ხვრელები“ ასტრონომიასა და ფიზიკას შორის, სტატიები იბეჭდებოდა ასტრონომიულ მიღებულებებზე ასტროსკოპის შესახებ რომელიც ახლოს იყო ასტროფიზიკასთან, ტალღების დაშორების ჩათვლით მეტალურ და აირულ სპექტრებს შორის, ასევე აქ შედის რადიაციასა და აბსოროფციაზე, თეორიები მზეზე, მთვარეზე, პლანეტებზე, კომეტებზე, ასტეროიდებსა და ნებულაზე, ასევე იბეჭდებოდა ინსტრუქციები ტელესკოპებსა და ლაბორატორიებზე.^[23]

ასტროფიზიკა XX საუკუნის დასაწყინში

XX საუკუნის 20-იან წლებში ჰეტრსპრუნგ-რუსელის დიაგრამა კვლავ გამოიყენებოდა ვარსკვლავებისა და მათი ევოლუციის კლასიფიცირება, არტურ ედინგტონმა აღმოაჩინა რომ ბირთვული შერწყმა ხორციელდებოდა ვარსკვლავებში,^[25][26] ამ დროს კი ვარსკვლავური ენერგია იყო სრული იდუმალება, ედინგტონმა ზუსტად გამოთვალა თუ წყალბადის რა მასა ერწყმებოდა ჰელიუმს, ამ დროს თავისუფლდება კოლოსალული რაოდენობის ენერგია რომელიც ალბერტ აინშტაინის E = mc² ტოლობით დადგინდა. ეს იყო პრაქტიკულად შეუძლებელი გამოკვლევა თერმობირთვული ენერგიის აღმოჩენამდე, და მაინც ვარსკვლავები შეიცავენ წყალბადის ისეთ რაოდენობას რომელიც ჯერ არსად არ აღმოჩენილა.

სესილია გაპოსჩკინის კვლევა და მისი დესერტაცია

1925 წელს სესილია ელენა პაინმა (შემდგომში სესილია პაინ-გაპოსჩკინი) დაწერა სადოქტორო დესერტაცია რადკლიფის კოლეჯში, რომელშიც მან აღიარა იონიზაციის თეორია, რომ ვარსკვლავურ ატმოსფეროში სპექტრალური მინები დაკავშირებულია ვარსკვლავთა ტემპერატურასთან,^[27] ყველაზე მეტად კი აღსანიშნავია ის, რომ მან დაადგინა, რომ წყალბადი და ჰელიუმი ვარსკვლავის პრინციპული შემადგენელი ნივთიერებებია. ეს იმდენად მოულოდნელი აღმოჩენა იყო, რომ სესილიას მოსთხოვეს ეს ნაწილი ამოეშალა თავისი დესერტაციიდან, მაგრამ სულ მალე მისი დაკვირვებები და აღმოჩენები ცდებით დამტკიცდა.^[28]

სხვადასხვა გამოსხივებები და ტალღები

XX საუკუნის მიწურულს ასტრონომიული სპექტრების კვლევა გადავიდა გამოსხივებებისა და ტალღების კვლევებზე, როგორიცაა: ოპტიკური, რენტგენული და გამა გამოსხივებები.^[29] XXI საუკუნეში ეს დარგი გაიზარდა გრავიტაციული ტალღების კვლევების საფუძველზე.

დაკვირვებითი ასტრონომია არის ასტრონომიული მეცნიერება. ის მოიცავს ჩაწერილ მონაცემებს თეორიულ ასტროფიზიკასთან კონტრასტში, რომელიც მიზნად ისახავს გაზომვადი შედეგის ფიზიკური მოდელის აღმოჩენას. ის ციურ სცხეულებზე ტელესკოპითა და სხვადასხვა აპარატით დაკვირვებების პრაქტიკაა.

დაკვირვებითი ასტროფიზიკის ძირითადი დაკვირვებები ელექტრომაგნიტური სპექტრით ხორციელდება.

• რადიოასტრონომია შეისწავლის რადიაციას, რომლის გამოსხივებაც რამდენიმე მილიმეტრს უდრის. კვლევის სამაგალითო არეალია რადიოტალღები. როგორც ყოველთვის, ის იმიტირებულია ისეთი ცივი ობიექტებით, როგორებიცაა ინტერსტერალური გაზი და ქვიშის ღრუბლები; კოსმოსური მიკროტალღოვანი ფონის რადიაციის ფერი წითელია თუ ის დიდი აფეთქებიდან, პულსარიდან ან სუპერნოვადან მოდის. ასეთი კვლევებისთვის საჭიროა უზარმაზარი რადიოსკოპები.
• ინფრაწითელი ასტრონომია შეისწავლის ისეთ რადიაციულ გამოსხივებას, რომელიც იმდენად დიდია, რომ შეუიარაღებელი თვალითაც კი შესამჩნევია, მაგრამ ასევე ეს გამოსხივებები რადიოტალღებზე პატარაა. ინფრაწითელი დაკვირვებები, როგორც წესი, ხორციელდება ტელესკოპებით, რომლებიც ძალიან ჰგავს ოპტიკურ ტელესკოპებს. ვარსკვლავებზე ცივი ობიექტები (უმეტესწილად პლანეტები) შეისწავლება ინფრაწითელი ასტრონომიით.
• ოპტიკური ასტრონომია ასტრონომიის ყველაზე ძველი დარგია. ამ დარგში სპექტროსკოპები ყველაზე მეტად გამოყენებადი ინსტრუმენტია. დედამიწის ატმოსფერო ოპტიკურ ობსერვარტორიებს ხელს უშლის, ამიტომ მაღალი ხარისხის სურათებისა და გამოსახულებების მისაღებად გამოიყენება კოსმოსური ტელესკოპები და ადაპტირებული ოპტიკები. ტალღის ასეთი სიდიდე განაპირობებს იმას, რომ ციური სხეულები უკეთ ჩანს, ამიტომ იკვეთება მათი ქიმიური სპექტრი და შესაძლებელი ხდება ვარსკვლავების, გალაქტიკებისა და ნებულის ქიმიური შემადგენლობის დადგენა.
• ულტრაიისფერი, რენტგენული და გამა სხივების ასტრონომია შეისწავლის ძალიან ენერგიულ პროცესებს, როგორებიცაა ბინალური პულსარები, შავი ხვრელები და მაგნეტარები. რადიაციის ეს სახეები დედამიწის ატმოსფეროში ვერ აღწევს და მათი გამოკვლევა მხოლოდ კოსმოსური ტელესკოპებით არის შესაძლებელი.

თეორიული ასტროფიზიკა იყენებს ხელსაწყოების ფართო ვარიაციებს, მაგალითად ანალიტიკურ მოდელსა (ვარსკვლავის თვისებების დასადგენად) და კომპიუტერულ სიმულაციას. თითოეულ მათგანს გააჩნია დადებითი და უარყოფითი მხარე. ანალიტიკური მოდელით შესაძლებელია ვარსკვლავის ზედაპირის შესწავლა, ხოლო კომპიუტერული სიმულაცია გამოიყენება ვარსკვლავის შიგნიდან შესასწავლად და იმის გასაგებად, თუ რა ხდება მის გულში. თეორიტიკოსები ასტროფიზიკაში ცდილობენ, შექმნან სახვადასხვა ციური სხეულის კომპიუტერული მოდელი (სიმულაციები) და ისე დააკვირდნენ მას. ეს დამკვირვებლებს ეხმარება, მიიღონ მონაცემები სხეულების შესახებ და შემდეგ მათი პრაქტიკული შესწავლის გზები აირჩიონ.^[30][31]

თეორიტიკოსები ასევე ცდილობენ შეცვალონ სიმულირებული სხეულები ახალი მონაცემების მიღების მიზნით. ამრიგად, თეორიტიკოსების მთავარი მიზანია რაც შეიძლება ნაკლები ცვლილების გაკეთება მონაცემების რეალობასთან მორგების მიზნით, რადგან ბევრი ცვლილება მათ მოდელების მიტოვებისაკენ უბიძგებს.

თეორიული ასტროფიზიკა შეისწავლის: სტერალურ დინამიკასა და ევოლუციას; გალაქტიკის ფორმაციასა და ევოლუციას; მაგნეტოჰიდროდინამიკას; მატერიის დიდ სტრუქტურებს სამყაროში; კოსმოსური რადიაციის წარმოშობას; ზოგად ფარდობითობის თეორიასა და ფიზიკურ კოსმოლოგიას, სიმებიანი კოსმოლოგიისა და ასტრონაწილაკური ფიზიკის ჩათვლით. ასტროფიზიკური ფარდობითობა ემსახურება შავი ხვრელებისა და გრავიტაციული ტალღების შესწავლას.

ზოგ ზოგადად აღიარებულ თეორიას შეისწავლის თეორიული ასტროფიზიკა, ესენია: დიდი აფეთქება, კოსმოსური ინფლექცია, შავი მატერია, შავი ენერგია და ფიზიკის ფუნდამენტური თეორიები. ხოლო ჭიის ხვრელები მიეკუთვნებიან იმ ჰიპოთეზებისა და თეორიების რიცხვს, რომლებიც არავის დაუდასტურებია და არავის აღმოუჩენია, მაგრამ არსებობს მათი არსებობის თეორიული შესაძლებლობა.

• ასტროქიმია
• ასტროქიმიური ობსერვატორიები
• ასტრონაწილაკური ფიზიკა
• გრავიტაციული ტალღები
• ჰეტრსპრუნგ-რუსელის დიაგრამა
• მაღალ-ენერგიული ასტრონომია
• ასტროფიზიკის მნიშვნელოვანი გამოქვეყნებები
• ასტრონომების ჩამონათვალი
• რადიოასტრონომია
• დაკვირვებითი ასტრონომია

• ვიკიწიგნებში არის სტატია: ასტროფიზიკა
• International Journal of Modern Physics D from
• Cosmic Journey: A History of Scientific Cosmology დაარქივებული 2008-10-21 საიტზე Wayback Machine. from the American Institute of Physics
• Prof. Sir Harry Kroto, NL, Astrophysical Chemistry Lecture Series. 8 Freeview Lectures provided by the Vega Science Trust.
• Stanford Linear Accelerator Center, Stanford, California
• Institute for Space Astrophysics and Cosmic Physics
• Astrophysical Journal
• Astronomy and Astrophysics, a European Journal
• List and directory of peer-reviewed Astronomy / Astrophysics Journals დაარქივებული 2012-07-18 საიტზე Wayback Machine.
• Master of Science in Astronomy and Astrophysics
• Ned Wright's Cosmology Tutorial, UCLA
• UNLV Astronomy & Astrophysics department
• Hot and Active Stars Research, astrophysicist Philippe Stee's homepage