Араб жазуы
Араб жазуы (араб.: أَبْجَدِيَّة عَرَبِيَّة; əбджәдийə 'арабия) — ежелгі Вавилониядағы (б.з.б. 2000-шы ж.) аккад, шумер тайпаларының жазба әріптері негізінде пайда болған көне жазулардың бірі. Оңнан солға қарай жазылады. Бас әріптері болмайды. Әріптер бір-біріне қосылып жазылады.
| Араб жазуы | |
| Түрі: | консонантты |
|---|---|
| Тілдері: | |
| Шекара: | |
| Кезең: | V ғасырдан бастап |
| Статусы: | қолданылыста |
| Жазу бағыты: | солдан оңға |
| Белгілері: | 28 |
| Шығу тегі: | Ханааней жазуы
|
| Юникод диапазоны: | U+0600 — U+06FF |
| ISO 15924: | Arab (#160) |
| |
| Жазу жүйесі | |
Араб жазуында 28 әріп бар. Олардың үшеуі (а, и, у) созылыңқы дауысты дыбыстарды, қалғандары дауыссыз дыбыстарды бейнелейді. Дауыссыз дыбыстардың асты-үстіне харакаттар (көмекші белгілер) қойылады. Бұл белгілер Құранда, сөздікте, оқу құралдарында міндетті түрде қойылып, ал қалған кездерде қойылмауы мүмкін.
Құснихат үлгілерінде Араб жазуының сулс, куфа, сулх, парсы, диуани, насталих, т.б. түрлері пайдаланылады.
Араб жазуы қазіргі кезде барлық араб елдерінде, ислам дінін ұстанатын бірқатар мемлекеттерде (Индонезия, Үндістан, Иран, Ауғанстан, Кавказ елдері және Орта Азия, т. б.) қолданылады.[1]
Араб жазуының тарихы
Араб тілінің жазылу тарихына келер болсақ, жаһилиет дәуірінде арабтарда жазу дамыған жоқ. Арабтар өз араларында тек келісімшарттар жасаған уақытта ғана жазатын еді. Сонымен бірге басшылар арасындағы хаттар. Бәдәуи арабтар хат жазуды намыс санап тек жаттап алатын.
Келісімшарттар мен хаттардан басқа жәһилиет дәуірінің шайырлары өз шығармаларын қағазға түсіретін.
Йемен халқы б.з.д. 1000 жыл бұрын жазу қолданған. Діни қағидалар мен заңдарын тастарға қашап жазған. Бірақ жазуды күнделікті өмірде қолданғаны туралы нақты мәлімет жоқ[2].
Қазақстанда Араб жазуы ислам діні арқылы 7-9 ғ-лар аралығында таралған. Әл–Фараби, Қожа Ахмет Ясауи, С. Бақырғани т. б. ғұламалар Араб жазуын өздері туып-өскен орталарында үйренгені, сол дәуірлерде арабша оқытатын медреселер болғанын көрсетеді. Араб жазуы алғашқыда “қадым”, кейін “төте” жазу үлгілері түрінде Қазақстанда 1928 ж-ға дейін пайдаланылып келді.[3]
Әріптер кестесі
 | |||||
| Араб жазуы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| ا ب ت ث ج ح | |||||
| خ د ذ ر ز س | |||||
| ش ص ض ط ظ ع | |||||
| غ ف ق ك ل | |||||
| م ن هـ و ي | |||||
| Тарихы · Транскрипция Әлиф мақсура · Харакат · Һамза ء Араб сандары · Нөмірлеу | |||||
- Алты әріп (араб.: و ز ر ذ د ا) сөз басында жеке-дара жазылуы қажет.
| Атауы | Романизацияланған | Халықаралық фонетика әліппесіндегі транскрипциясы | Контеккстік формасы | Жеке жазылуы | ||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Сөздің Соңында | Ортасында | Сөз басында | ||||
| ’алиф | ’ / ā | /aː/ | ـا | ـا | ا | ا |
| бā’ | b | [b] | ـب | ـبـ | بـ | ب |
| тā’ | t | [t] | ـت | ـتـ | تـ | ت |
| с̱а̄’ | th | [θ] | ـث | ـثـ | ثـ | ث |
| джӣм | j (ǧ, g) | [ʤ], [ɡ] | ـج | ـجـ | جـ | ج |
| х̣а̄’ | ḥ | [ħ] | ـح | ـحـ | حـ | ح |
| х̮а̄’ | kh (ḫ) | [x] | ـخ | ـخـ | خـ | خ |
| да̄ль | d | [d] | ـد | ـد | د | د |
| з̱а̄ль | dh (ḏ) | [ð] | ـذ | ـذ | ذ | ذ |
| ра̄’ | r | [r] | ـر | ـر | ر | ر |
| за̄й (зайн) / zāy | z | [z] | ـز | ـز | ز | ز |
| сӣн | s | [s] | ـس | ـسـ | سـ | س |
| шӣн | sh (š) | [ʃ] | ـش | ـشـ | شـ | ش |
| с̣а̄д | ṣ | [s]ˤ | ـص | ـصـ | صـ | ص |
| д̣а̄д | ḍ | [d]ˤ | ـض | ـضـ | ضـ | ض |
| т̣а̄’ | ṭ | [t]ˤ | ـط | ـطـ | طـ | ط |
| з̣а̄’ | ẓ | [ð] | ـظ | ـظـ | ظـ | ظ |
| ‘айн | ‘ | [ʕ] | ـع | ـعـ | عـ | ع |
| ғайн | gh (ġ) | [ɣ] ([ɡ]) | ـغ | ـغـ | غـ | غ |
| фā’ | f | [f] ([v]) | ـف | ـفـ | فـ | ف |
| қа̄ф | q | [q] ([ɡ]) | ـق | ـقـ | قـ | ق |
| к̣а̄ф | k | [k] ([ɡ]) | ـك | ـكـ | كـ | ك |
| ля̄м | l | [l] | ـل | ـلـ | لـ | ل |
| мӣм | m | [m] | ـم | ـمـ | مـ | م |
| нӯн | n | [n] | ـن | ـنـ | نـ | ن |
| һā’ | h | [h] | ـه | ـهـ | هـ | ه |
| уāу | w / ū / aw | [w], /uː/, /aw/, [u], [o], [oː] | ـو | ـو | و | و |
| йā’ | y / ī / ay | [j], /iː/, /aj/, [i], [e], және [eː] | ـي | ـيـ | يـ | ي |
Қосымша белгілер
| сөз аяғында | сөз ортасында | сөз басында | бөлек жазылуы | атауы | транслитерациясы | транскрипциясы |
|---|---|---|---|---|---|---|
| ﺀ | هَمْزَة Һамза | ’ | [ʔ] | |||
| ﺄ | ﺃ | |||||
| ﺈ | ﺇ | |||||
| ﺆ | ﺅ | |||||
| ﺊ | ﺌ | ﺋ | ﺉ | |||
| ﺔ | — | ﺓ | تَاء مَرْبُوطَة та̄’ марбӯт̣а | — | [h] / [t] | |
| ﻰ | — | ﻯ | أَلِف مَقْصُورَة ’алиф мак̣с̣ӯра | а̄ | [aː] / [a] | |
- Һамза
- Та марбута («сөз соңындағы та»)
- Алиф максура («қысқартылған алиф»)
Лигатуралар
Араб жазбасында лигатураларды кең таралған. ләм + ’әлиф лигатурасы жазылуы бір түрде жазылуы міндетті лигатураға жатады, оның екі түрі бар. Басқа лигатуралар (йā’ + мӣм, etc.) ерікті түрде жазылады.
| Контеккстік формалары | Атауы | |||
|---|---|---|---|---|
| Аяғы | Ортасында | Басы | Жеке | |
| ﻼ | ﻻ | ләм + ’әлиф | ||
Абджәд - Дауыссыз әріптерді белгілеу жүйесі
28 әріптің, әліф-тен басқасы дауыссыз болып табылады. Әріптердің оқылуы әріптің сөздің ішінде орналасуына байланысты өзгеріп тұрады.
Алиф — араб алфавитіндегі жалғыз дауысты дыбысты әріп.
Юникодтағы белгіленуі
| 0 | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | A | B | C | D | E | F | ||
| 0600 | | | | | ؋ | ، | ؍ | ؎ | ؏ | ||||||||
| 0610 | ؐ | ؑ | ؒ | ؓ | ؔ | ؕ | ؛ | ؞ | ؟ | ||||||||
| 0620 | ء | آ | أ | ؤ | إ | ئ | ا | ب | ة | ت | ث | ج | ح | خ | د | ||
| 0630 | ذ | ر | ز | س | ش | ص | ض | ط | ظ | ع | غ | ||||||
| 0640 | ـ | ف | ق | ك | ل | م | ن | ه | و | ى | ي | ً | ٌ | ٍ | َ | ُ | |
| 0650 | ِ | ّ | ْ | ٓ | ٔ | ٕ | ٖ | ٗ | ٘ | ٙ | ٚ | ٛ | ٜ | ٝ | ٞ | ||
| 0660 | ٠ | ١ | ٢ | ٣ | ٤ | ٥ | ٦ | ٧ | ٨ | ٩ | ٪ | ٫ | ٬ | ٭ | ٮ | ٯ | |
| 0670 | ٰ | ٱ | ٲ | ٳ | ٴ | ٵ | ٶ | ٷ | ٸ | ٹ | ٺ | ٻ | ټ | ٽ | پ | ٿ | |
| 0680 | ڀ | ځ | ڂ | ڃ | ڄ | څ | چ | ڇ | ڈ | ډ | ڊ | ڋ | ڌ | ڍ | ڎ | ڏ | |
| 0690 | ڐ | ڑ | ڒ | ړ | ڔ | ڕ | ږ | ڗ | ژ | ڙ | ښ | ڛ | ڜ | ڝ | ڞ | ڟ | |
| 06A0 | ڠ | ڡ | ڢ | ڣ | ڤ | ڥ | ڦ | ڧ | ڨ | ک | ڪ | ګ | ڬ | ڭ | ڮ | گ | |
| 06B0 | ڰ | ڱ | ڲ | ڳ | ڴ | ڵ | ڶ | ڷ | ڸ | ڹ | ں | ڻ | ڼ | ڽ | ھ | ڿ | |
| 06C0 | ۀ | ہ | ۂ | ۃ | ۄ | ۅ | ۆ | ۇ | ۈ | ۉ | ۊ | ۋ | ی | ۍ | ێ | ۏ | |
| 06D0 | ې | ۑ | ے | ۓ | ۔ | ە | ۖ | ۗ | ۘ | ۙ | ۚ | ۛ | ۜ | | ۞ | ۟ | |
| 06E0 | ۠ | ۡ | ۢ | ۣ | ۤ | ۥ | ۦ | ۧ | ۨ | ۩ | ۪ | ۫ | ۬ | ۭ | ۮ | ۯ | |
| 06F0 | ۰ | ۱ | ۲ | ۳ | ۴ | ۵ | ۶ | ۷ | ۸ | ۹ | ۺ | ۻ | ۼ | ۽ | ۾ | ۿ |
Транслитерациясы
Кестеде араб жазуының кириллица мен латиницаның стандартты жүйелерімен сәйкестік және интернетте кең таралған латиницаға транслитерациясы көрсетілген.
| дауыссыздар | дауыстылар | |||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ء | ب | ت | ث | ج | ح | خ | د | ذ | ر | ز | س | ش | ص | ض | ط | ظ | ع | غ | ف | ق | ك | ل | م | ن | ه | و | ي | ة | ا | و | ي | ى | араб әріптері | |
| ’ | б | т | с̱ | дж | х̣ | х̮ | д | з̱ | р | з | с | ш | с̣ | д̣ | т̣ | з̣ | ‛ | г | ф | к̣ | к | л | м | н | х | в | й | - | а̄ | ӯ | ӣ | ā | кириллизациясы | |
| ʾ | b | t | ṯ | ǧ | ḥ | ḫ | d | ḏ | r | z | s | š | ṣ | ḍ | ṭ | ẓ | ʿ | ġ | f | q | k | l | m | n | h | w | y | ẗ | ā | ū | ī | ỳ | станд. | латинизациясы |
| ' | th | j/g | 7 | kh | dh | sh | 9 | 6 | dh | ` | gh | 8/9 | ah | oo | ee | a | интернеттегі | |||||||||||||||||
| 2 | 5 | ch | 4 | 9 | 6'/8 | 3 | 3' | g | eh | aa | ou/uu | ii | y | |||||||||||||||||||||
Араб жазуының латиницаға транслитерация жүйесі ISO 233 халықаралық стандартта белгіленген. .
Клавиатура
1987 жылдан бастап компьютер клавиатурасында араб әріптердің стандартты орналасуы ASMO-663 қабылданған[4]. Бірақ осы күнге дейін әртүрлі компьютер жүйелерінде әріптердің стандарталмаған орналасуы қолданылады. Қазіргі таңда ең кең таралған орналасуы - IBM OS/2 және Microsoft Windowsтағы стандарттар. Бұларға MSX компьютерлердегі және MS-DOSтың араб нұсқасындағы, Linuxта негізделген компьютерлердің клавиатурасы сәйкес келмейді.