Көл
Көл — тікелей теңізбен қосылмаған құрлықтар өңіріндегі суға толы дербес ойыстар. Ауқымды кеңістікті қамтитын, суы ащы көл түрлері теңіз деп аталып жүр (Каспий, Арал теңіздері).[1] Жер шарындағы көлдердің жалпы ауданы 2,1 млн. км2 (құрлық ауданының шамамен 1,4%-ы). Ондағы жинақталған судың көлемі 176 мың км3, оның 52%-ы тұщы су, 48%-ы ащы су. Көлде эндемик түрлер, кейде реликт түрлер тіршілік етеді. Жер шарының ең ірі көлі – Каспий теңізі, ең терең көлі – Байкал. Қазақстанда Каспий мен Аралды қоспағанда, 48262 көл бар, олардың жалпы ауданы 45032 км2.[2]
Көлдердің түрлері
Қалыптасуына қарай
Көл ойыстарының қалыптасуына қарай: бөгелген, ойысты және аралас болып жіктеледі.
- Бөгелген көл өзен аңғарын тау көшкіндері, сырғымалары, мұздықтар және т.б. басып қалған жағдайда пайда болады. Бөгелген көлге бөгендер мен әуіттер де жатады.
- Ойысты көлдің мореналық, тектоникалық, жанартаулық, эолдық және карстық деп аталатын түрлері бар. Көлдер ағынды көл (ағатын өзендері бар) және тұйық көл болып ажыратылады.
Режіміне қарай
- Ағынды – өзен ағып шығатын көлдер
- Ағынсыз – өзендер келіп құйғанымен, ағып шықпайды
Өзендермен салыстырғанда көлдердің суы едәуір ащы болады. Ағынды көлдердің суы, негізінен тұщы болады, ал ағынсыз тұйық көлдер көбінесе ащы келеді. Тіпті бір көлдің өзінің жеке бөліктерінің суы тұздылығы жөнінен айырмашылық жасауы мүмкін. Мысалы, Балқаш көлінің батыс бөлігіне қарағанда 5 есе көп, сондықтан батысы түщы болады.
Тұздылығы
Өзендерде тұздылық көбінесе 3-5 г/л-ден аспайды, ал көлдерде бұл көрсеткіш 14-тен 300 г/л дейін жетеді. Тұздылығы өте жоғары көлдер қатарына АҚШ жеріндегі Үлкен Тұзды көл, Оңтүстік-Батыс Азиядағы Өлі теңіз жатады.
Тұзды көлдерде ас тұзының, калий тұздарының, сода, йод, бром және т.б. минералды шикізаттың мол қоры шоғырланған. Каспийдің қайраңында мұнайдың мол қоры шоғырланған. Көлдерде балық шаруашылығы дамыған, ал ірі көлдер көлік қатынасына пайдаланылады.
Тұщы көлдер елді мекендер мен кәсіпорындарды сумен қамтамасыз етеді, тұзды көлдерді емдік мақсатта пайдаланады. Көлдер айналасының климатына да қолайлы әсер етеді; климаттың континенттілігін азайтады, ауаның ылғалдылығын арттырады. Адамның шаруашылық әрекетінен көлдерде су өсімдіктерінің шамадан тыс көбеюі, судағы газ құрамының өзгеруі әсерінен судың сапасы нашарлайды, судағы оттектің мөлшері азаяды.[3]
Дүние жүзі көлдері
Дүние жүзіндегі аса ірі көлдер
| Атауы | Ауданы, мың км² | Теңіз деңгейінен биік жатқан жері м | Ең терең жері, м | Орналасқан жері |
|---|---|---|---|---|
| Каспий теңізі | 376 | −28 | 1025 | Еуразия |
| Жоғарғы көл | 82 | 183 | 393 | Солтүстік Америка |
| Виктория | 68 | 1134 | 80 | Африка |
| Гурон | 60 | 177 | 208 | Солтүстік Америка |
| Мичиган | 58 | 177 | 281 | Солтүстік Америка (АҚШ) |
| Танганьика | 34 | 773 | 1470 | Африка |
| Байкал | 32 | 456 | 1637 | Азия (Ресей) |
| Малави | 31 | 472 | 706 | Африка |
| Үлкен Аюлы көл | 30 | 157 | 137 | Солтүстік Америка (Канада) |
| Үлкен Еріксіздер көлі | 29 | 156 | 150 | Солтүстік Америка (Канада) |
| Эри | 26 | 174 | 64 | Солтүстік Америка |
| Чад | 26 | 281 | 11 | Африка |
| Виннипег | 24 | 217 | 28 | Солтүстік Америка (Канада) |
| Балқаш | 22 | 342 | 26 | Азия (Қазақстан) |
| Онтарио | 20 | 75 | 236 | Солтүстік Америка |
| Арал теңізі | 18,24 | 3,5 | 54,5 | Азия |
| Ладож көлі | 18 | 5 | 230 | Еуропа (Ресей) |
| Маракайбо | 16 | 0 | 250 | Оңтүстік Америка |
| Бангвеулу | 15 | 067 | 5 | Африка |
| Дунтин | 12 | 11 | 8 | Азия |
| Онеж көлі | 10 | 33 | 127 | Еуропа (Ресей) |
| Тонлесап | 10 | 12 | 14 | Азия |
| Туркана | 8,5 | 375 | 73 | Африка |
| Никарагуа | 8.4 | 32 | 70 | Солтүстік Америка |
| Титикака | 8,3 | 3812 | 304 | Оңтүстік Америка |
| Атабаска | 7,9 | 213 | 60 | Солтүстік Америка (Канада) |