Анте Старчевиќ

Живот

Старчевиќ е роден во селото Велики Житник во близина на Госпиќ, мал град на воената граница во рамките на Австриската Империја, на таткото хрватскиот католик Јаков и српската православна мајка Милица (мом. Чорак).^[2][3] Почетните години на Старчевиќ биле под влијание на неговиот стрико Шиме Старчевиќ, католички свештеник со силни илирски симпатии кој ја поддржал кратката наполеонова окупација на Далмација и составил илирско-француски речник.^[2] Од тринаесет до шеснаесетгодишна возраст, неговата образовна основа била обликувана од учењата на Шиме, вклучувајќи го латинскиот и штокавското хрватско наречје.^[4]

Во 1845 година завршил во Класичната гимназија во Загреб.^[5] Потоа накратко ги продолжил студиите на семинаријата во Сењ, но наскоро се преселил во Пешта во 1845 година за да присуствува на Римокатоличката теолошка семинарија, дипломирајќи во 1846 година.^[5] По дипломирањето, Старчевиќ се вратил во Хрватска и продолжил да студира богословие во Сењ. Наместо да стане свештеник, тој решил да се занимава со световни работи и почнал да работи во адвокатската канцеларија на Ладислав Шрам во Загреб.^[6] Потоа се обидел да добие академска функција на Универзитетот во Загреб, но не бил успешен, па останал во канцеларијата на Шрам до 1861 година кога бил назначен за главен нотар на Округот Фјуме (Риека).^[5] Истата година, тој бил избран во хрватскиот Собрание како претставник на Риека и ја основал првобитната хрватска Партија на правата со Еуген Кватерник.^[5] Бил член и на одборот на Матица Илирска, хрватско културно друштво поврзано со илирското движење, во Историското друштво и во редакцијата на книжевното списание Невен. Старчевиќ ќе биде повторно избран во Собранието во 1865, 1871 година и од 1878 година до неговата смрт.^[5]

Во 1862 година, кога Риека била вмешана во учество во протести против Австриската Империја, тој бил суспендиран и осуден на еден месец затвор како непријател на режимот.^[5] Во 1871 година, тој повторно бил уапсен по Раковичкиот бунт што го покренал Кватерник, кој барал независност од хабсбуршката власт. Бунтот ги привлекол и српските и хрватските селани, но бил задушен по три дена од императорските трупи.^[7] И покрај тоа што немал никаква врска со бунтот, властите го затвориле Старчевиќ и ја укинале Партијата на правата.^[8] Тој поминал 75 дена во затвор; по ослободувањето работел како службеник во адвокатската канцеларија на неговиот внук од брат, Давид Старчевиќ.^[5]

Во својата старост, тој се преселил во Старчевиќевиот дом, куќа изградена за него од страна на хрватскиот народ во 1895 година. Починал во својата куќа помалку од една година подоцна, на 73-годишна возраст.^[9] По негова желба бил погребан во црквата „Св. Мирко“ во загрепското предградие Шестине. Неговата биста била изработена од Иван Рендиќ. На смртната постела тој побарал да не се поставуваат споменици во негова чест, но статуа од него била поставена пред Старчевиќевиот дом во 1998 година.

Политичка активност

До 1850-тите, хрватските идеологии за национален идентитет биле поделени меѓу југословенството, кое израсна врз илирското движење и се залагало за единство меѓу јужните Словени како начин за одржување на хрватската нација и ексклузивниот хрватски национализам. Старчевиќ и Кватерник ја отфрлиле југословенската рамка и сметаа дека е неопходна револуција како Француската револуција за да се ослободи Хрватска од австриската контрола.^[10]

Како главен нотар во Риека во 1861 година, Старчевиќ ги напишал „четирите молби на Округот Риека“.^[5] Тој посочил дека Хрватска треба да ги одреди своите односи со Австрија и Унгарија преку меѓународни договори. Тој барал реинтеграција на хрватските земји, „големото старото кралство Хрватска“ (средновековното Кралство Хрватска), татковината на еден народ, „со иста крв, јазик, минато и (до Божја волја) иднина“.

Неговата желба за независност од Австрија станала основа за неговото основање на Партијата на правата со Кватерник. Првичниот слоган на партијата бил: „Ни под Виена, ни под Пешта, туку за слободна, независна Хрватска“.^[11] Заедно со Кватерник, тој ја гледал Австрија како „заколнат историски непријател“ на Хрватите,^[10] и не ја прифатил власта на Унгарија над Хрватска ^[12]. Во остварувањето на политичките цели, партијата отфрлила секаква соработка со Виена или Будимпешта или со Србите.^[13][12] Партијата затоа работела малку во Собранието и се здобила со углед на тешкост и неразумност.^[12]

Старчевиќ се залагал за решавање на босанскохерцеговските прашања со реформи и соработка меѓу народот и благородништвото. Старчевиќ верувал дека Бошњаците се „најдобрите Хрвати“^[14] и тврдел дека „босанските муслимани се дел од хрватскиот народ и од најчистата хрватска крв“.^[15]

Со говорот што го одржал во Собранието на 26 јуни 1861 година, Старчевиќ ја започнал кампањата за рехабилитација на Петар Зрински и Фран Крсто Франкопан.^[16]

Од своите први списи од 1861 година, до неговиот последен говор, Старчевиќ се обидел да докаже дека главната и трајна работа е да се ослободи од австриското заплашување и дека за хрватскиот народ нема живот или посреќна иднина „додека повеќе не е под Австрија- Унгарија“. Тој зазел непријателски став кон „мисловниот начин наречен Австрија, во кој владите и владетелите (...) заговарале против народите“.^{[се бара извор]}

Старчевиќ го видел главниот хрватски непријател во Хабсбуршката Монархија. Тој верувал во способноста на хрватскиот народ да управува со себе и дека суверенитетот израсна од нацијата, народот, а не од владетелот кој владеел „По Божјата милост“. „Бог и Хрватите“ била суштината на политичките идеи на Старчевиќ.^[17] Под влијание на идеите на Француската револуција се борел против феудализмот и се залагал за демократизација на политичкиот живот.^[18] Во политиката, тој се потпирал на жителите на градот, побогатите селани и интелектуалците.

Идеологија

Старчевиќ најпрво бил поборник на Илирското движење, а подоцна ги усвоил идеолошките ставови од францускиот период како национализмот и либерализмот. Тој ги развил своите лични, како и партиските спорови околу хрватскиот национализам, либерализмот во однос на слободата и слободите на народите и нациите, верскиот плурализам и парламентарниот монархизам.^[19][20] Тој ја застапувал идејата за Голема Хрватска од која ќе настанат денешна Хрватска, Босна и Херцеговина и Словенија и ги гледал сите Јужни Словени кои ги населувале регионите, како Хрвати, без разлика на нивната религија.^[21] За Старчевиќ, Хрватска ја вклучила целата територија од Алпите на север, до Македонија и бугарската граница на југ. Според него, Бугарите и Хрватите биле единствените јужнословенски народи.^[22]

Книжевно-јазично дело

Покрај политичките активности, Старчевиќ бил богослов, филозоф и писател.^[22] Пишувал книжевни критики, раскази, написи во весници, политичка сатира, филозофски есеи и песни.^[5] Бил и преведувач.

Неговиот патопис „Од Лика“ бил објавен во списанието на Кушлан „Славенски југ“ на 22 октомври 1848 година. Во периодот 1851–52 година напишал четири драми, но зачуван е само „Селскиот пророк“.^[23] Неговиот превод на делото на Анакреонт, од старогрчки, е објавен во списанието Даница Илирска во 1853 година. Тој давал критички осврти на различните песни на Ѓурѓевиќ.^[5]

Во 1850 година, вдахнат од Људевит Гај, Старчевиќ започнал да работи на ракописот Истарски развод, хрватски документ од 1325 година. Тој го препишал текстот од глаголицата на латиница, го анализирал и го објавил во 1852 година. Во предговорот, Старчевиќ ги елаборирал своите јазични идеи, поточно дека мешавината на сите три хрватски наречја: штокавски, чакавски и кајкавски) и краинскиот дијалект, со својата 600-годишна историја, бил хрватскиот јазик. Старчевиќ го прифатил етимолошкиот правопис и цел живот го користел екавскиот нагласок, сметајќи го за наследник на стариот кајкавски. Не користел асибилација, коартикулација или асимилација, прифатена во хрватскиот правопис уште од Људевит Гај. Неговиот правопис бил усвоен од усташкиот режим во Независна Држава Хрватска. Неговиот јазик е „синтетички“ облик на хрватскиот, никогаш не користена пред или после него, најмногу сличен на озаљскиот идиом на Петар Зрински, кого веројатно никогаш не го прочитал.^[24]

Старчевиќ го изјавил своето противење на Виенскиот јазичен договор од 1850 година, во кој српските и хрватските лингвисти се договорилњ за основање на српскохрватски јазик заснован на штокавскиот дијалект.^[25] Тој, исто така, се спротивставил на јазичните концепти на Вук Стефановиќ Караџиќ и објавувал написи во кои ги напаѓал неговите предлози. Старчевиќ го негирал постоењето на српски идентитет и затоа се залагал за хрватски јазик.^[26] Неговата положба ја отсликувал положбата на Караџиќ од спротивниот крај, бидејќи Караџиќ ги гледал сите штокавски говорници како Срби, додека Старчевиќ сите ги гледаше како Хрвати.^[26]

Кога „Србски дневник“ од Нови Сад објавил текст во кој се вели дека „Хрватите пишуваат на српски“, Старчевиќ како одговор напишал: „Наместо да тврдат дека Хрватите користат нешто друго освен хрватскиот јазик, оние писатели кои се сметаат себеси за Срби (или тоа што им се допаѓа) би било добро да пишуваат на образован и чист хрватски јазик, како што некои од нив веќе прават, и тие можат да го нарекуваат својот јазик коптски, колку и да ми е гајле“. Одговорот го објавил како непотпишан напис во Народне новине, весникот на Људевит Гај, па српската страна го нападнала Гај, погрешно припишувајќи му ја статијата. Старчевиќ потоа прогласил дека тој е авторот, а не Гај, кој се грижел да одржува добри односи со Србија, се оградил од својот пријател.^[24]

Старчевиќ бил единствениот хрватски политичар од неговото време кој бил почитуван од писателот Мирослав Крлежа.^[27] Крлежа ги споредува борбите на Старчевиќ со борбите на Дон Кихот.^[27] За Мирослав Крлежа Старчевиќ е најинтелигентниот хрватски политичар.^[28] Крлежа, не обрнувал многу внимание на политичките аспекти на неговите дела. ^[29]

Во 1869 година, тој објавил потврдна статија за Отоманската Империја и исламот.^[30]

Старчевиќ го промовираше „начелото на националност“, според кој секој народ мора да има држава. Старчевиќ се залагал за независност на Хрватска од Австриската Империја и ја гледал Австрија како „заколнат историски непријател“,^[31] но не ја поддржувал употребата на сила. За него постоело само едно хрватско државно право, кое му припаѓало на хрватскиот народ. Ова станало средишна состојка на неговата идеологија.^[22] Тој ги видел основите на новата држава во идеите на Француската револуција,^[10] и го поддржал универзалното право на глас.^[31]

Старчевиќ ги отфрлил поимите „илирски“ или „југословенски“ и инсистирал на името „хрватски“ за својот народ.^[22] Тој го гледал илирското движење како трагична грешка.^[10] Тој сметал дека постојат само две јужнословенски народи: Хрватите и Бугарите и ја замислил Хрватска од Алпите до Македонија. Тој ги нарекувал Словенците како алпски Хрвати, Србите едноставно како Хрвати^[22] и Бошњаците како најчистиот дел од хрватскиот народ.^[32] Некои автори, како што е српскиот писател Јован Скерлиќ, ова го толкувале како всушност застапување на југословенизмот.^[22] Некои го гледаат Старчевиќ како противсрбин.^[33][34]

Старчевиќ жестоко ги осудувал сите што мислеле поинаку од него.^[35] Тој го измислил поимот „Славосрбин“, изведен од латинските зборови „sclavus“ и „servus“, за оние кои функционираат како слуги на странските сили и против својот народ. Тој го применил тој поим за лица како што се Људевит Гај, епископот Јосип Јурај Штросмаер и хрватскиот бан Иван Мажураниќ. Поимот бил применуван кон лица кои биле и Хрвати и Срби.^[36] Како слуги на странците ги посочил и Никола IV Зрински и Јосип Јелачиќ, а како нивна спротивност ги навел учесниците на Зринско-Франкопанскиот заговор. Тој Пишувал позитивно за српската династија Немањиќ.^[31] Сепак, тој согласно тврдел дека тие биле хрватска династија.^[17]

Поимот „славосрбизам“ не се однесувал на Србите како народ, туку на личности и групи кои биле „политички сервилни (служни)“. Погрешното толкување на ставовите на Старчевиќ од страна на Чистата партија на правата, која се одвоила од Партијата на правата на Старчевиќ и била предводена од Јосип Франк, а подоцна и од усташкото движење, погрешно навела дека Старчевиќ бил противсрбин.^[37] Старчевиќ ги употребувал поимите „раса“ и „нечиста крв“ за „славосрбите“, поради што некои го означиле како расист. Сепак, тој го применувал поимот врз основа на она што тој го сметал за противхрватски дејствија, наместо нечие етничко потекло.^[38] Хрватско-еврејската историчарка Мирјана Грос пишувала дека идеологијата на Старчевиќ „не дозволувала биолошки расизам“.^[39] Историчарот Невенко Бартулин пишува дека ставовите на Старчевиќ за расата биле „збунувачки и контрадикторни бидејќи биле во теоретска спротивност со неговата идеја за граѓанска хрватска држава“, иако неговото „прибегнување кон расните идеи и јазик е значајно за [дискусијата] за развојот на расната теорија во Хрватска од крајот на деветнаесеттиот век“.^[40] Тој ја вовел идејата за несловенско и влашко потекло на повеќето Срби во Хрватска и Босна и хрватското потекло на босанските муслимани (Бошњаците), што стана клучна компонента на усташката расна идеологија.^[41] Сепак, тој не тврдел дека Хрватите се расно супериорни во однос на другите групи, туку дека тие се „исклучителен и единствен“ народ.^[42] Историчарот Иво Голдштајн напишал дека оние кои го обвинуваат расизмот и антисрпството на Старчевиќ или ги фалсификуваат или ги искривуваат неговите идеолошки положби. Голдстајн напиша и дека во современа политичка смисла, Старчевиќ веројатно би бил еден вид прогресивец или либералец.^[31]

Според историчарката Сабрина П. Рамет, Старчевиќ „бил заинтересиран за градење држава на еднакви граѓани („држава на граѓани“), а не за изградба на ексклузивистичка идеологија врз основа на национална или верска хомогеност“.^[43] Според историчарот Јозо Томашевиќ: „И покрај неговите многубројни претерувања, недоследности и груби фактички грешки, Старчевиќ бил убедливо најважниот политички мислител и идеолог во Хрватска во втората половина на деветнаесеттиот век“.^[44] Тој, исто така, напиша дека „и во однос на независноста и антисрпството, усташите не можат да се сметаат за наследници на идеологијата на Старчевиќ“.^[37] Голдштајн напишал дека усташите се обиделе да го прикажат Старчевиќ како нивен претходник и основач, но биле сосема различни од Старчевиќ и пишува: „НДХ немала никаква врска со хрватските политички традиции или претходни политички концепции (ниту оние на Анте Старчевиќ). Има огромна разлика помеѓу Анте Старчевиќ и Анте Павелиќ, всушност бездна, во секоја смисла“.^[31] Според писателот и новинар Маркус Танер, Старчевиќ бил „грубо погрешно протолкуван“ од оние кои подоцна тврделе дека се негови следбеници и дека е „тешко да биде замислено тој да ѝ даде одобрение на нацистичката марионетска држава на Павелиќ“.^[45] Историчарката Сабрина П. Рамет го повторува ова размислување.^[43]

Старчевиќ се залагал за секуларистички ставови: тој се залагал за одвојување на црквата од државата и тврдел дека верата не треба да го води политичкиот живот и дека инсистирањето на верските разлики е штетно за националните интереси. Тој остро го критикувал римокатоличкото свештенство во Хрватска поради фактот што застанал на страната на неговите политички противници. Тој го гледал хрватското католичко свештенство како слуги на странски господари кои биле инструментални во поробувањето и уништувањето на хрватскиот народ во име на австриските и унгарските интереси. Во исто време, Старчевиќ не бил атеист: тој верувал дека цивилизирано општество не може да постои без вера во Бог и бесмртна душа, поради што ги гледал атеистите за недоверливи.^[46]

Тој и епископот на Ѓаково, Јосип Јурај Штросмаер, не се согласиле за хрватската политика. Штросмаер бил симпатичен кон сесловенското единство на Јужните Словени (идната Југославија). Старчевиќ, од друга страна, барал независна хрватска држава и се спротивставил на секое решение што ќе ги вклучи Хрватите во некоја друга повеќеетничка земја.

Хрватскиот писател Антун Густав Матош напишал трактат за него. Во него тој го прогласува Старчевиќ за најголем Хрват и најголем патриот во 19 век. Тој го опишал Старчевиќ и како најголемиот хрватски мислител.^[47] За неговото политичко и книжевно општо дело, Старчевиќ вообичаено е нарекуван Татко на нацијата (Otac domovine) меѓу Хрватите, име кое првпат го искористил Еуген Кватерник додека Старчевиќ бил сè уште жив. Неговиот портрет бил прикажан на аверсот на хрватската банкнота од 1000 куни, издадена во 1993 година.^[48]

Многу улици и плоштади се именувани по Старчевиќ; во 2008 година, вкупно 203 улици во Хрватска биле именувани по него, што го прави шестиот најчест епоним на улици во земјата.^[49] Има и училишта што го носат неговото име. Повеќето десничарски партии во Хрватска тврдат дека неговата политика е нивно наследство.

• Орден „Анте Старчевиќ“
• Партија на правата
• Хрватски национализам
• Стјепан Радиќ

• Bartulin, Nevenko (2013). The Racial Idea in the Independent State of Croatia: Origins and Theory. BRILL. ISBN 978-9-00426-282-9.
• Goldstein, Ivo (1999). Croatia: A History. McGill-Queen's University Press. ISBN 0-7735-2017-1.
• Gross, Mirjana (1973). Povijest pravaške ideologije (хрватски). Загреб: Institut za hrvatsku povijest.
• Gross, Mirjana (2000). Izvorno pravaštvo (хрватски). Загреб: Golden marketing. ISBN 953-6168-82-0.
• Jelavich, Barbara (1983). History of the Balkans, Vol. 1: Eighteenth and Nineteenth Centuries. Cambridge University Press. ISBN 0-521-27458-3.
• Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias: State-building and Legitimation, 1918-2005. Indiana University Press. ISBN 0-253-34656-8.
• Tanner, Marcus (2001). Croatia: A Nation Forged in War (2nd. изд.). Yale University Press. ISBN 0-300-09125-7.
• Tomasevich, Jozo (2001). War and Revolution in Yugoslavia, 1941–1945: Occupation and Collaboration. 2. San Francisco: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3615-2.
• Barišić, Pavo, Ante Starčević (1823–1896) // Liberalna misao u Hrvatskoj / Feldman, Andrea; *Stipetić, Vladimir; Zenko, Franjo (ur.).Zagreb: Friedrich-Naumann-Stiftung, 2000.
• Markus, Tomislav (декември 2009). „Društveni pogledi Ante Starčevića“ [The Social Views of Ante Starčević] (PDF). Časopis za Suvremenu Povijest (хрватски). 41 (3): 827–848. Посетено на 18 април 2024.