ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା

ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ସୋସାଇଟି (International Headache Society) ୨୦୦୪ ମସିହାରେ ^[୧]ଏହାର ବର୍ଗୀକରଣ କରିଛି ଯାହାକୁ ଡବ୍ଲ୍ୟୁ,ଏଚ.ଓ. ଗ୍ରହଣ କରିଛି^[୨] ।
୧୯୫୧ ମସିହାରେ ଏକ ବର୍ଗୀକରଣ କରାଯାଇଥିଲା^[୩] । ୧୯୫୨ ମସିହାରେ ନ୍ୟାସନାଲ ଇନଷ୍ଟିଚ୍ୟୁଟ ଅଫ ହେଲ୍‌ଥ୍ ଆଉ ଏକ ବର୍ଗୀକରଣ କରିଥିଲେ^[୪] ।

ଆ.ସି.ଏଚ୍.ଡି. - ୨

ଆନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ସୋସାଇଟି ଏକ ଉତ୍ତମ ବର୍ଗୀକରଣ କରି ତାହାକୁ ଆ.ସି.ଏଚ୍.ଡି (International Classification of Headache Disorders ବା ICHD) ନାମରେ ନାମିତ କରିଥିଲା । ରୋଗ ନିର୍ଣ୍ଣୟାତ୍ମକ ପଦ୍ଧତିରେ ପ୍ରଥମେ ୧୯୮୮ ମସିହାରେ ICHD-1 ଓ ପରେ ୨୦୦୪ ମସିହାରେ ICHD-2 ମୁଦ୍ରିତ ହୋଇଥିଲା^[୫] ।
ସଂଖ୍ୟା କୋଡ (Numeric code)ଦ୍ୱାରା ବର୍ଗୀକରଣ କରାଯାଇଛି । ଏକ ସଂଖ୍ୟା ବିସିଷ୍ଟ କୋଡରେ ୧୩ଟି ଦଳର ନାମ ଅଛି । ପ୍ରଥମ ୪ଟି ପ୍ରାଥମିକ ଓ ୫ରୁ ୧୨ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଗୌଣ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା । କ୍ରାନିଆଲ୍ ନିଉରାଲ୍‌ଜିଆ, ମୂଖ ବିନ୍ଧା ଓ ଅନ୍ୟ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଶେଷ ଦୁଇ ଗ୍ରୁପରେ ନିଆଯାଇଛି ।
ଆଇସିଏଚଡି (ICHD-2) ପଦ୍ଧତିରେ ମିଗ୍ରେନ ବା ଅଧକପାଳୀ, ଟେନ୍‌ସନ୍ ଜନିତ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା, କ୍ଲସ୍ଟର ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଓ ଟ୍ରାଇଜେମିନାଲ୍ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧାକୁ ପ୍ରାଥମିକ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ନାମ ଦିଆଗଲା । କାଶ ଜନିତ ବଥା, ଛୁରି ମାରିବା ଭଳି ବଥା ଓ ଯୌନ ସଙ୍ଗମ ବେଳର ବଥାକୁ (coital cephalalgia) ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଥମିକ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ହିସାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ । ଦୈନନ୍ଦିନ ଜୀବନର ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧାକୁ ମଧ୍ୟ ପ୍ରାଥମିକ ଭାବରେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଏ ।
ଗୌଣ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧାରେ ଲକ୍ଷଣ ହିସାବକୁ ନ ନେଇ କାରଣ ଅନୁସାରେ ବର୍ଗୀକରଣ କରାଯାଇଛି । ଏଥିରେ ମୁଣ୍ଡ ଓ ବେକ ଆଘାତ ଜନିତ ହ୍ୱିପଲାସ୍ ଆଘାତ, ଖପୁରୀ ଭିତର ଜମାଟ ରକ୍ତ ଓ କ୍ରାନିଓଟମିକୁ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ କରାଯାଇଛି । ରକ୍ତ ନଳି ସମ୍ପର୍କୀୟ ରୋଗ ଯଥା ଇସ୍କେମିକ୍ ସ୍ଟ୍ରୋକ୍, ଟ୍ରଞ୍ଜିଏଣ୍ଟ ଇସ୍କେମିକ୍ ଆଟାକ୍, ବିନା ଆଘାତ ଖପୁରୀ ମଧ୍ୟରେ ରକ୍ତ ଜମିବା, ରକ୍ତ ନଳୀ ଗଠନ ବିପର୍ଯ୍ୟୟ୍ ଓ ଆର୍ଟେରାଇଟିସ୍ ରୋଗମାନଙ୍କୁ ଏହି ଗୌଣ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଦଳରେ ନିଆଯାଇଛି । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗୌଣ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ମଧ୍ୟରେ ସେରେବ୍ରୋ ସ୍ପାଇନାଲ୍ ଫ୍ଲୁଇଡର ଚାପ କମ୍ ବେଶୀ ଜନିତ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା, ଅସଂକ୍ରିତ ପ୍ରଦାହ, ଅର୍ବୁଦ, ଏପିଲେପ୍ସି ରୋଗ ରକ୍ତ ନଳୀ ଜନିତ ନ ହେଲେ ମଧ୍ୟ ଏହି ଦଳରେ ରଖାଯାଇଛି ।

ପ୍ରାୟ ୨୦୦ ପ୍ରକାର ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ମଧ୍ୟରେ ବିପଦ ଶୂନ୍ୟଠାରୁ ଆରମ୍ଭ କରି ଜୀବନ ହାନୀକାରି ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଅଛି । ଉପଯୁକ୍ତ ବର୍ଣ୍ଣନା ଓ ସ୍ନାୟୁ ପରୀକ୍ଷା କଲେ ପରବର୍ତ୍ତୀ ଇନ୍‌ଭେସ୍ଟିଗେସନ ଓ ଉପଯୁକ୍ତ ଚିକିତ୍ସା କରାଯାଇଥାଏ^[୬] ।

ପ୍ରାଥମିକ ମୁଣ୍ଡବିନ୍ଧା

ଏହି ଦଳରେ ଚାପଯୁକ୍ତ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଓ ମାଇଗ୍ରେନ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ । ଏଥିରେ ଗୋଟିଏ ପାଖ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧେ, ଧକ ଧକ କରେ, ବାନ୍ତି ଲାଗେ ଓ ୩ ଘଣ୍ଟାରୁ ୩ ଦିନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ରହେ । କ୍ୱଚିତ ହେଉଥିବା ରୋଗ ମଧ୍ୟରେ ଟ୍ରାଇଜେମିନାଲ୍ ନିଉରାଲଜିଆ, କ୍ଲସ୍ଟର ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଓ ହେମିକ୍ରାନିଆ କଣ୍ଟିନୁଆରେ ମୁଣ୍ଡର ଗୋଟିଏ ପାଖରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଯନ୍ତ୍ରଣା ହୁଏ।

ପାରିପାର୍ଶ୍ୱିକ ମୁଣ୍ଡବିନ୍ଧା

ମୁଣ୍ଡ ତଥା ବେକରେ ହେଉଥିବା କେତେକ ଅବସ୍ଥାରେ ଓ ରୋଗରେ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ହୁଏ । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଅଧିକାଂଶ ବିପଦ ପୂର୍ଣ୍ଣ ନୁହନ୍ତି । ଅତ୍ୟଧିକ କଷ୍ଟ ଉପଶମକାରୀ ଔଷଧ ଖାଇଲେ ମଧ୍ୟ ବିପରୀତ କ୍ରମେ ଅଧିକ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ହୁଏ ।
କେତେକ ବିଶିଷ୍ଟ ପ୍ରକୃତି ଯୋଗୁ ବିଭିନ୍ନ ବିପଦପୂର୍ଣ୍ଣ ରୋଗର ସମ୍ଭାବନା ଦେଖାଯାଏ । କେତେକ ଲାଲ ପତାକା ଲକ୍ଷଣ ଥିଲେ ବିଶେଷଜ୍ଞଙ୍କଦ୍ୱାରା ଜାଞ୍ଚ କରିବା ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ହୁଏ । ଲାଲ ପତାକା ଲକ୍ଷଣ: ୫୦ ବର୍ଷ ବୟଷ୍କ ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କର ଗୋଟିଏ ନୂଆ ପ୍ରକାର ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଦେଖାଯାଏ, ଅଳ୍ପ କେତେକ ମିନିଟରେ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ହେବା (thunderclap headache), ଗୋଟିଏ ଅଙ୍ଗ ଅଚଳ ହେବା, ସ୍ନାୟୁଗତ ପରୀକ୍ଷାରେ ବ୍ୟତିକ୍ରମ ଦେଖାଯିବା, ଦୃଷ୍ଟି ଶକ୍ତି କମିଯିବା, ଚୋବେଇବା ବେଳେ ଯନ୍ତ୍ରଣା ହେବା, ବେକ ଲାଠି ହୋଇଯିବା, ଜର, ଏଚ୍.ଆଇ.ଭି, କ୍ୟାନସର ଓ ଥ୍ରୋମ୍ବୋସିସ୍ ।
ସବାଆରାକ୍‌ନଏଡ୍ ରକ୍ତସ୍ରାବ ହେଲେ ଥଣ୍ଡରକ୍ଲାପ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ହୁଏ, ଓ ଏହା ମସ୍ତିଷ୍କ ଆନିଉରିଜ୍ମ୍ ଜନିତ ରକ୍ତନଳୀ ଫାଟି ଗଲେ ହୁଏ । ମେନିଞ୍ଜାଇଟିସ ଯୋଗୁ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ହୁଏ । ଖପୂରି ମଧ୍ୟରେ ଚାପ ବଢିଲେ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଅଧିକ ହୁଏ, ଏହା ସକାଳେ ଅଧିକ ହୁଏ ଓ ବାନ୍ତି ହୁଏ । ବ୍ରେନ ଟ୍ୟୁମର, ଇଡିଓପ୍ୟାଥିକ ଇଣ୍ଟ୍ରାକ୍ରାନିଆଲ୍ ଉଚ୍ଚ ରକ୍ତ ଚାପ ଓ ସେରେବ୍ରାଲ ଭେନସ ସାଇନସ ଥ୍ରୋମ୍ବୋସିସ୍ ଯୋଗୁ ଖପୂରି ଭିତରେ ଚାପ ବଢିଯାଏ । କାର୍ବନ ମୋନୋଅକ୍ସାଇଡ ବିଷ ଯୋଗୁ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ସହ ବାନ୍ତି, ପେଶୀ ଦୂର୍ବଳତା ହୁଏ, ଗ୍ଲକୋମା ଯୋଗୁ ଆଖି ଚାହିପଟେ ବିନ୍ଧା ହୁଏ ।

ମସ୍ତିଷ୍କରେ ଯନ୍ତ୍ରଣା ବୋଧ କରିବା ସ୍ନାୟୁ ନାହିଁ । ଖପୁରୀ ଭିତରେ ଥିବା ମସ୍ତିଷ୍କ ଆବରଣ ଓ ଖପୁରୀ ବାହାରେ ଥିବା ଅନ୍ୟ ସଂରଚନା ଗୁଡିକରେ ଏହି ସ୍ନାୟୁ ଥିବା ଯୋଗୁ କଷ୍ଟ ଅନୁଭବ କରିହୁଏ ।
ଅଧିକାଂଶ ସମୟରେ ମସ୍ତିଷ୍କ ଆବରଣ ଓ ରକ୍ତ ନଳୀ ଟାଣି ହେଲେ ବା ଇରିଟେସନ ହେଲେ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ହୁଏ । ମୁଣ୍ଡରେ ଆଘାତ ଓ ଟ୍ୟୁମର ଛଡା ମାଂସପେଶୀ ଚାପ, ସ୍ଫୀତ ରକ୍ତ ନଳୀ ଓ ମାନସିକ ଚାପ ଯୋଗୁ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧେ । ଯନ୍ତ୍ରଣା ଅଭିଗ୍ରାହି ସ୍ନାୟୁ ମାଧ୍ୟମରେ ମସ୍ତିଷ୍କକୁ ଯନ୍ତ୍ରଣା ବିଷୟ ଅବଗତ କରେ^[୭]।
ଶରୀରରେ ଥିବା ଏଣ୍ଡରଫିନ୍ ନାମକ ଏକ ପଦାର୍ଥର ମାତ୍ରା ଉପରେ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା କିପରି ପରିମାଣର ହେବ ତାହା ନିର୍ଭର କରେ । ଯେଉଁମାନଙ୍କର ପ୍ରବଳ ବିନ୍ଧା ହୁଏ ସେମାନଙ୍କର ଏଣ୍ଡରଫିନ୍ ମାତ୍ରା କମ ଥାଏ ।
ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧାର ପ୍ରକୃତ କାରଣ ଜଣା ପଡ଼ି ନ ଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଅନେକ ତଥ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନ କରାଯାଇଛି । ବିଂଶ ଶତାବ୍ଦୀ ମଧ୍ୟ ଭାଗରେ ଉଲ୍ଫ (Wolf) ଗୋଟିଏ ତଥ୍ୟ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ ^[୮]। ପ୍ରଥମେ ମସ୍ତିଷ୍କ ମଧ୍ୟରେ ରକ୍ତ ନଳୀ ସଙ୍କୁଚିତ ହୁଏ, ତା ପରେ ଯେତେବେଳେ ପ୍ରସାରିତ ହୁଏ ସେତେବେଳେ ବିନ୍ଧା ହୁଏ ।
ଅଧୁନା ନିଉରୋଭାସ୍କୁଲାର ଥିଓରିକୁ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇଛି। ଏହି ତଥ୍ୟ ଅନୁସାରେ ଏକ ଜଟିଳ ସ୍ନାୟୁ ଓ ରକ୍ତ ନଳୀ କ୍ରିୟା ସମ୍ପାଦିତ ହେଲେ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧେ ।

ଆମେରିକା କଲେଜ ଅଫ୍ ଏମର୍ଜେନ୍ସି ଫିଜିସିଆନ୍ ଗୋଟିଏ ଗାଇଡ୍ ଲାଇନ ତିଆରି କରିଛନ୍ତି ଯାହାଦ୍ୱାରା ଆଘାତ ପ୍ରାପ୍ତ ହୋଇ ନ ଥିବା ରୋଗର ତର୍ଜମା ଓ ଚିକିତ୍ସା କରିବାରେ ସାହାଯ୍ୟ କରିବ^[୧୦]।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ମୁଣ୍ଡବିନ୍ଧାର ବିଶଦ ବିବରଣୀ ଲେଖି ରଖିଲେ ସାହାଯ୍ୟ ହୁଏ । ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋଏନ୍‌କେଫାଲୋଗ୍ରାମ ଉପକାରରେ ଆସେ ନାହିଁ ।

ଇମେଜିଙ୍ଗ(Imaging)

ଯେତେବେଳେ ପରିଚିତ ପ୍ରାଥମିକ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ଲକ୍ଷଣ ସହ କୌଣସି ବିନ୍ଧା ମେଳ ଖାଏ ନାହିଁ ବା ଅନିୟମିତ ଲକ୍ଷଣ ମିଳେ ସେତେବେଳେ ଆହୁରି ଅନୁସନ୍ଧାନ ଆବଶ୍ୟକ ହୁଏ^[୧୧] । ନୂଆ ସ୍ନାୟୁ ଲକ୍ଷଣ ଦେଖାଗଲେ ନିଉରୋ ଇମେଜିଙ୍ଗ (Neuroimaging (noncontrast head CT)) କରାଯାଏ । ୫୦ ବର୍ଷ ବୟଷରୁ ଉର୍ଦ୍ଧ୍ୱ ଲୋକଙ୍କର ସି.ଟି. ସ୍କାନ ଦରକାର ହୁଏ ।

ଦୀର୍ଘ ସ୍ଥାୟୀ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା (Chronic Headache)

ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା ରୋଗୀ ଗୋଟିଏ ଡାଏରୀରେ 'କେଉଁ ଭଳି ବିନ୍ଧା ହେଉଛି, ଆଉ କି ଲକ୍ଷଣ ଅଛି, କିପରି ଆରମ୍ଭ ହେଉଛି ଓ କାହାଦ୍ୱାରା ବଢୁଛି' ଏହା ଲେଖି ରଖିଲେ ଚିକିତ୍ସା କରିବାକୁ ସୁବିଧା ହୁଏ । କି ଔଷଧ ଖାଇଲେ ହେଉଛି, ଋତୁ ସ୍ରାବ ବେଳେ ହେଉଛି କି ବା କୌଣସି ଖାଦ୍ୟ ଖାଇଲେ ହେଉଛି କି, ଏହି ସବୁର ଉତ୍ତର ମଧ୍ୟ ଆବଶ୍ୟକ । ୨୦୦୭ ମସିହାରେ ମୁଣ୍ଡରେ ଇଲେକ୍ଟ୍ରୋଡ଼ ଇମ୍ପ୍ଲାଣ୍ଟଦ୍ୱାରା କ୍ଲସ୍ଟର ବିନ୍ଧା କମିଯିବା ଦେଖା ଯାଇଛି^[୧୨]।
ଆକୁପଙ୍କଚର^[୧୩]ଦ୍ୱାରା ଚାପ ବିନ୍ଧା^[୧୪] ଓ ମିଗ୍ରେନ^[୧୫] ଭଳି ସ୍ଥାୟୀ ବିନ୍ଧା ଉପକାରୀ ସାବ୍ୟସ୍ତ ହୋଇଛି । ଅନ୍ୟମାନେ ଏହାକୁ ପ୍ଲାସେବୋ ଇଫେକ୍ଟ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛନ୍ତି ।
ସ୍ଥାୟୀ ବିନ୍ଧାରେ କୌଣସି ଗୋଟିଏ ଔଷଧ ସବୁବେଳେ ଉପକାରରେ ଆସେ ନାହିଁ । ଏମାନେ ବିଭିନ୍ନ ପ୍ରକାର ଉପଚାର କରନ୍ତି^[୧୬] ।
ସ୍ଥାୟୀ ବିନ୍ଧା ନିମନ୍ତେ ୨ ପ୍ରକାର ଚିକିତ୍ସା କରାଯାଏ । ଗୋଟିଏ ବିନ୍ଧା ନିମନ୍ତେ ଓ ଅନ୍ୟଟି ପ୍ରତିଷେଧ ନିମନ୍ତେ । ପ୍ରତିଷେଧ ନିମନ୍ତେ ୩ରୁ ୬ ମାସ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପ୍ରତି ଦିନ ଔଷଧ ଖାଇବାକୁ ହୁଏ^[୧୭] ।
ପ୍ରତିଷେଧ ନିମନ୍ତେ ସାଧାରଣତଃ ଆମିଟ୍ରିପ୍ଟିଲିନ୍, ଫ୍ଲୁଓକ୍ସେଟିନ୍, ଗାବାପେଣ୍ଟିନ୍, ଟିଜାନିଡିନ୍, ଟୋପିରାମେଟ୍ ଓ ବୋଟୁଲିନମ୍ ଟକ୍ସିନ୍ ଟାଇପ୍ ଏ ବ୍ୟବହାର କରାଯାଉଛି । ଆଣ୍ଟିଏପିଲେପ୍ଟିକ ଔଷଧ ମଧ୍ୟ ଉପକାର କରେ ।
ମାନସିକ ଚିକିତ୍ସାରେ ମଧ୍ୟ ଉପକାର ହୁଏ ।

ଯେ କୌଣସି ବର୍ଷରେ ୯୦% ଲୋକଙ୍କର ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧେ । ଏମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ୧% ଲୋକଙ୍କର ଗମ୍ଭୀର ସମସ୍ୟା ଥାଏ^[୧୮]।
ସମସ୍ତ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧାର ୯୦ % ପ୍ରାଥମିକ ମୁଣ୍ଡ ବିନ୍ଧା , ସେଥିରୁ ଚାପ ଜନିତ ବିନ୍ଧା ଅତି ସାଧାରଣ^[୧୯] ।
ମହିଳାମାନେ ପୁରୁଷଙ୍କ ଅପେକ୍ଷା ୩ଗୁଣ ଅଧିକ ଅଧ କପାଳୀ ଭୋଗନ୍ତି । ସମୁଦାୟ ଜନ ସଂକ୍ଷାର ୧୨ %ରୁ ୧୮ % ଲୋକ ଅଧ କପାଳୀ ବା ମିଗ୍ରେନ ଭୋଗନ୍ତି ।
କ୍ଲସ୍ଟର ବିନ୍ଧା ଜନସଂଖ୍ୟାର ୦.୫ % ଲୋକଙ୍କୁ ଆକ୍ରମଣ କରେ। କ୍ଲସ୍ଟର ବିନ୍ଧା ପୁରୁଷଙ୍କର ବେଶୀ ହୁଏ।

ଥମାସ ଉଇଲିସ ୧୬୭୨ ମସିହାରେ ପ୍ରଥମେ ବର୍ଗୀକରଣ କରିବାର ସୂଚନା ମିଳୁଛି ( Thomas Willis, in De Cephalalgia in 1672) । କ୍ରିସ୍ଟିଆନ ବଉର ୧୭୮୭ ମସିହାରେ ରହି ରୋଗକୁ ୨ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରିଥିଲେ ଓ ୮୪ ପ୍ରକାର ବିନ୍ଧା ଲିପିବଦ୍ଧ କରିଥିଲେ।

• National Headache Foundation
• IHS - The International Headache Classification (ICHD-2) Archived 2009-02-28 at the Wayback Machine.
• American Headache Society
• Withdrawal related headache information Archived 2009-08-26 at the Wayback Machine.
• HealthyCase - Headache or Cephalalgia
• All About Headaches Infographic