Besarabia

Besarabia stanowi wschodnią część historycznej Mołdawii. Na zachodzie graniczy poprzez rzekę Prut z Mołdawią Zachodnią, na północnym zachodzie graniczy z Bukowiną (także częściami historycznej Mołdawii). Poprzez Dniestr graniczy od północy i północnego wschodu z Podolem oraz od wschodu z Jedysanem. Południową część Besarabii stanowi region Budziaku.

Według tradycyjnego wyjaśnienia nazwa Besarabia (po rumuńsku Basarabia) wywodzi się od wołoskiej dynastii Basarabów, która rzekomo władała południową częścią tych terenów w XIV wieku. Jednak niektórzy uczeni kwestionują to, twierdząc, że:

• nazwa była początkowo egzonimem stosowanym przez zachodnioeuropejskich kartografów
• po raz pierwszy pojawiło się ono w źródłach lokalnych dopiero pod koniec XVII w.;
• pomysł, że odnosił się on do regionów mołdawskich w pobliżu Morza Czarnego, został wyraźnie odrzucony jako pomyłkę kartograficzną przez wczesnego kronikarza mołdawskiego Mirona Costina;
• zamieszanie mogło być spowodowane przez średniowiecznych kartografów zachodnich, błędnie interpretujących współczesne polskie odniesienia do Wołoszczyzny jako Besarabii jako odnoszące się do odrębnej krainy między Wołoszczyzną a Mołdawią.

Według Dimitriego Cantemira nazwa Besarabia pierwotnie odnosiła się jedynie do części terytorium na południe od Górnego Wału Trajana, a więc obszaru tylko nieznacznie większego od dzisiejszego Budziaka.^[1]

Nazwa regionu wzięła się od hospodara Mikołaja Aleksandra Basaraba, który przyłączył południe regionu (Budziak) do Wołoszczyzny. W drugiej połowie XIV wieku została przejęta przez Hospodarstwo Mołdawskie; głównymi ośrodkami gospodarczymi były Kilia i Białogród nad Dniestrem – ważne porty handlu czarnomorskiego – oraz Orgiejów, Soroki, Lăpușna, Tehinia, Chocim, a od XVIII wieku także Kiszyniów. Na przełomie XV i XVI wieku wraz z całą Mołdawią poddano ją pod zwierzchnictwo Imperium Osmańskiemu. W 1484 i 1538 r. Turcy wydzielili z Mołdawii Budziak, z Kilią, Białogrodem oraz Tehinią, i przyłączyli go do ejaletu Silistry. Do 1812 r., gdy została zajęta przez wojska rosyjskie, Besarabia nie stanowiła oddzielnej jednostki terytorialnej, administracyjnej, czy etnicznej.

Region pozostał w ramach Imperium Rosyjskiego do 1914 roku jako oddzielna gubernia, której nadano nazwę odnoszącą się pierwotnie tylko do Budziaku.

W czasach cesarskiej Rosji nastąpiła kolonizacja regionu osadnikami z Rosji, Turcji (Bułgarzy, Gagauzi) i Niemiec, co umocniło jego multietniczność. Besarabia stała się też częścią strefy osiedlenia Żydów. Według rosyjskiego spisu statystycznego z 1896 roku Besarabię zamieszkiwało około 920 tys. Rumunów (Mołdawian) (50%), ponadto 380 tys. Ukraińców (20%), 230 tys. Żydów (12%), 155 tys. Rosjan (8%) i około 100 tys. Bułgarów (5%). Niewielkie mniejszości stanowili też Cyganie, Grecy, Ormianie, Serbowie, Niemcy, Polacy, Gagauzi i Turcy. Region zaczął się rozwijać po okresie dwuwiekowej stagnacji, uregulowano miasta, powstały połączenia kolejowe. W okresie carskim dochodziło do inspirowanych przez władze pogromów żydów, z największym w Kiszyniowie w 1903 r.

Historia współczesna

W 1917 r. Besarabia ogłosiła niepodległość jako Mołdawska Republika Demokratyczna, a w czerwcu 1918 r. zajęta została w większości (bez Budziaka) przez Rumunię.

W chwili przyłączenia do Rumunii Besarabia była jej najbiedniejszym regionem. Nowe władze dość skutecznie zwalczały analfabetyzm – poziom alfabetyzacji wzrósł z 19% do 55%, a także modernizowały region; mimo tego dochodziło do nadużyć władz i tarć społecznych.

Po dwudziestoczterogodzinnym ultimatum wystosowanym przez rząd ZSRR (w konsekwencji ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow) po klęsce Francji, sojusznika Rumunii, 26 czerwca 1940 wobec rządu Rumunii z żądaniem natychmiastowego opuszczenia terytorium północnej Bukowiny i Besarabii przez wojsko i władze rumuńskie, opuszczone terytorium okupowała po przeprowadzonej w dniach 28 czerwca-3 lipca 1940 ewakuacji rumuńskiej Armia Czerwona, a następnie 2 sierpnia anektował je ZSRR w formie Mołdawskiej SRR ze stolicą w Kiszyniowie. W latach 1941–1944 wróciła na krótko do Rumunii po ataku III Rzeszy na ZSRR, w którym Rumunia uczestniczyła po stronie Niemiec^[2]. W tym czasie wymordowano, lub wysiedlono (głównie do Transnistrii) znaczną część ludności żydowskiej – szacuje się, że zginęło 60–100 tysięcy z 270 tysięcy besarabskich Żydów. Po wojnie Besarabia pozostała przy ZSRR. Część terenów włączono do USRR (głównie powiaty: Kaguł, Białogród, Chocim, Izmaił).

W okresie stalinowskim doprowadzono do kontrolowanej klęski głodu (216–350 tysięcy ofiar), masowych wysiedleń i niemal całkowitego wyeliminowania elit regionu (około 330 tysięcy zabitych i od kilkuset tysięcy do 1,5 miliona wypędzonych – łącznie z Bukowiną północną), których zastępowano głównie rosyjskimi osadnikami (od kilkuset tysięcy do miliona).

Po rozpadzie ZSRR w 1991 r. z Mołdawskiej SRR powstała niepodległa Mołdawia, której terytorium zajmuje 2/3 historycznej Besarabii (nie licząc Naddniestrza). Reszta wchodzi w skład ukraińskich obwodów czerniowieckiego (wschodnia część z Chocimiem) i odeskiego (południowa część z Białogrodem i Izmaiłem). Mimo tragedii okresu 1940–1953 region zachował charakter wieloetniczny, szczególnie na południu.

Największe miasta Besarabii współcześnie:

• Bessarabia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 159 .
• Bessarabia, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 116 .