Bodzentyn

Początki

Bodzentyn powstał w 1355 na gruntach wsi Tarczek, który w okresie XII i XIII wieku był ośrodkiem posiadłości biskupich. Przywilej na założenie miasta na prawie magdeburskim biskup Bodzęta otrzymał od króla Kazimierza Wielkiego. Miasto stało się ośrodkiem klucza majątkowego biskupów krakowskich^[6].

W 1292 w Bodzentynie zmarł kontrowersyjny biskup krakowski Paweł z Przemankowa^[7]

W 1365 biskup Florian z Mokrska wzniósł tu zamek oraz otoczył miasto obronnymi murami^[6]. W 1380 Jan Radlica ufundował w Bodzentynie kościół pod wezwaniem św. Krzyża. W 1410 zatrzymał się tu król Władysław Jagiełło, wyprawiający się na Krzyżaków. Król przyjechał tutaj 19 czerwca z Łysej Góry i przez dwa dni przebywał na dworze biskupim, przyjmując posłów od książąt pomorskich^[8]. Niedługo później miasto zniszczył pożar. Z tego powodu w 1413 biskup Wojciech Jastrzębiec wyjednał od Jagiełły nowy przywilej, w którym król potwierdził prawo magdeburskie^[8].

W 1412 Piotr Wysz rozszerzył posiadłości Bodzentyna o kilkanaście łanów^[6]. W tym samym czasie sąsiedni Tarczek, który utracił na rzecz Bodzentyna znaczną część obszaru, został zdegradowany do rzędu wsi^[9]. Biskup Wysz nadał Bodzentynowi prawo wyrębu drzewa i wypasu bydła, wyłączność na handel solą i mięsem, a także monopol na wyrób trunków w promieniu jednej mili. Biskup ustanowił w Bodzentynie targ oraz dwa jarmarki^[6].

XV-XVII wiek

Przywileje królewskie z 1468 i 1698 spowodowały zwiększenie liczby jarmarków do sześciu. W latach 1533 i 1575 Bodzentyn otrzymał przywileje zwalniające z opłat wjazdowych i przejazdowych. Został zwolniony m.in. od cła solnego w Wiślicy. W latach: 1430 (lub 1420^[10]), 1510, 1548, 1601 i 1637 powstały cechy szewców, prasołów, kowali, krawców, sukienników i rzeźników. Przedstawiciele mniej licznych rzemiosł zostali zrzeszeni w cechu kowali^[6] lub w cechu „Wielkim”, powstałym w 1494 roku^[10]. W 1645 miasto miało 14 kowali, 5 ślusarzy oraz znaczną liczbę rzemieślników usługowych innych profesji^[6].

W 1450 Zbigniew Oleśnicki ufundował w Bodzentynie gotycką kolegiatę^[6]. W drugiej połowie XVI wieku zamek w Bodzentynie został przebudowany na pałacową rezydencję. W tym samym czasie powstał drugi rynek. Miasto otrzymało też wodociąg oraz łaźnię, wybudowane staraniem burmistrza Jana Kołka^[6].

Z Bodzentyna pochodził urodzony w 1570 roku Jakub Janidło, trzykrotny rektor Akademii Krakowskiej w latach 1614–1619^[11]. W Bodzentynie mieszkał i zmarł w 1577 sekretarz królewski, biskup i uczony Franciszek Krasiński. Tu również 17 marca 1642 zakończył życie kanclerz wielki koronny Jakub Zadzik^[8].

Od 1640 Bodzentyn wysyłał jednego kandydata na studia bakalarskie do Akademii Krakowskiej. Po zdobyciu wykształcenia był on zatrudniany w miejscowej szkole^[6]. W 1670 w Bodzentynie wzniesiono obszerny ratusz z wysoką wieżą i zegarem. Fundatorem okazałej budowli był biskup Andrzej Trzebicki^[8]. Od 1692 miasto posiadało fundację Jana Łuczkiewicza wspierającą rzemiosło, nauczycieli i uczniów. W czasie reformacji znajdowała się tu siedziba sądu biskupiego, który zajmował się sprawami odstępstw od wiary katolickiej^[6].

W czasie potopu szwedzkiego miasto nie poniosło większych szkód. Wkrótce później zostało jednak dotknięte przez klęski żywiołowe, które spowodowały zmniejszenie się liczby mieszkańców^[6]. W latach 1662–1663 Bodzentyn miał 134 domy i ok. 850 mieszkańców. W 1674 był zamieszkiwany już tylko przez ok. 540 osób^[6].

XVIII-XIX wiek

W XVIII i XIX w. Bodzentyn stał się lokalnym ośrodkiem przemysłowym. Działały tutaj kuźnice, a także fabryka luster i porcelany^[12]. W mieście funkcjonowały fabryki sukienne i rzeźbiarskie oraz cegielnie^[8]. Fabryki żelaza urządzał w okolicy biskup Konstanty Felicjan Szaniawski, znacznie podnosząc dochody miasta^[8].

Ostatnim z biskupów krakowskich, który mieszkał w Bodzentynie był Kajetan Ignacy Sołtyk. W 1797, na mocy konwencji rozbiorowej, miasto przeszło na własność rządu^[8]. W 1832 rozebrano ratusz, a w 1836 część murów miejskich z Bramą Opatowską^[8]. Według spisu z 1827 w Bodzentynie były 203 domy i 1050 mieszkańców^[8]. W 1833 urodził się tu malarz Józef Szermentowski^[12].

Miasto wyróżniło się czynnym udziałem mieszkańców w powstaniu styczniowym^[6]. W noc wybuchu powstania, Bodzentyn został zaatakowany przez powstańców, pod dowództwem braci Dawidowiczów. Oddział złożony był z pracowników zakładów suchedniowskich. Bitwa pozostała nierozstrzygnięta, a zarówno powstańcy, jak i rosyjski garnizon, opuścili miasto. 23 stycznia 1864, w pierwszą rocznicę bitwy, odbyła się tu defilada oddziałów powstańczych, którą odebrał generał Józef Hauke-Bosak. Generał odczytał rozkaz Romualda Traugutta i podziękował podkomendnym za ich postawę w bitwach pod Iłżą i pod Cisowem^[12]. W 1868 miasto zamieszkiwało 1469 mieszkańców, w tym 428 Żydów^[13]. Dwa lata później w efekcie reformy administracyjnej Bodzentyn utracił prawa miejskie i stał się osadą^[6]. Zdecydowana większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem. W niewielkim stopniu rozwinęło się rzemiosło. Handel pozostawał w całości w rękach ludności żydowskiej.

Wiek XX

Początek XX wieku przyniósł ze sobą dalszy wzrost ludności. W 1909 Bodzentyn liczył już 3316 stałych mieszkańców, z czego 1474 Żydów, 9 prawosławnych i 6 protestantów^[13]. 20 czerwca 1917 drewnianą w większości zabudowę miejscowości strawił pożar. Uszkodzeniu uległ dach kościoła parafialnego. Doszczętnie spłonęła synagoga przy ulicy Bożniczej.

Według pierwszego międzywojennego spisu z 1921 osada liczyła 3570 mieszkańców^[6], a w przededniu wojny 3853 osoby^[6].

W okresie II wojny światowej Bodzentyn był silnym ośrodkiem ruchu partyzanckiego w Górach Świętokrzyskich, wielu jego mieszkańców wstąpiło do leśnych oddziałów. Walczyli m.in. pod dowództwem Jana Piwnika „Ponurego”. Na odległym od miasta o kilka kilometrów Wykusie, znajdowała się duża leśna baza żołnierzy AK. Dlatego też 1 czerwca 1943, w ramach represji i w odwecie za działalność partyzancką bodzentynian Niemcy przeprowadzili w mieście pacyfikację. Ich silny oddział, stacjonujący w Świętej Katarzynie o świcie okrążył miasto i dokonał rewizji wszystkich domostw i obejść. Niemal wszystkich mieszkańców, z wyjątkiem drobnych dzieci, spędzono na rynek. Tutaj kolejno sprawdzano ich tożsamość i korzystając z informacji szpicli dokonywano egzekucji wybranych osób z użyciem amunicji dum-dum. Tego dnia zginęło w mieście łącznie 39 osób. Wszyscy pochowani zostali we wspólnej mogile i dopiero po wojnie dokonano ekshumacji i indywidualnych pochówków ofiar na cmentarzu parafialnym^[14].

Okupanci niemieccy utworzyli w miejscowości getto dla Żydów z Bodzentyna, Łodzi, Kielc i Płocka (ok. 700 osób), które liczyło ogółem ok. 3 tys. osób^[15]. We wrześniu 1942 roku, podczas likwidacji getta, jego mieszkańcy zostali popędzeni (w tym Dawid Rubinowicz) do stacji kolejowej w Suchedniowie, a stamtąd wywiezieni do obozu zagłady w Treblince.

W 1946 Bodzentyn zamieszkiwało już tylko 2100 mieszkańców^[6]. Po wojnie powstały winiarnia, przetwórnia owoców, zakłady mleczarskie i cegielnia, a także spółdzielnie szewców oraz tkacka. W 1960 Bodzentyn miał 2970 mieszkańców^[6]. 50% ludności nadal utrzymywało się w tym czasie z rolnictwa^[6].

W 1994 Bodzentyn odzyskał utracone prawa miejskie^[16].

Kalendarium

• 1355 – założenie miasta przez biskupa krakowskiego Bodzętę,
• XVI-XVIII w. – ośrodek handlu i rzemiosła,
• 1795 – miasto znajduje się w zaborze austriackim,
• 1809 – miasto znajduje się w Księstwie Warszawskim,
• 1815 – miasto znajduje się w Królestwie Polskim,
• 1863 – bitwa powstania styczniowego,
• 1870 – odebranie praw miejskich,
• 1939–1945 – okupacja niemiecka, getto
• 1994 – powtórne nadanie praw miejskich

W XIV wieku miasto nosiło nazwę Bodzęcin, od imienia założyciela, biskupa Bodzęty (Bodzanty). Współczesna nazwa utrwaliła się na skutek pisowni dokumentów łacińskich (Bodzentin w 1439)^[17]. W gwarze ludowej utrzymuje się nazwa Bozecin^[17]. Pod koniec XIX wieku w użyciu były wariantywne formy: Bożęcin i Borzęcin^[18].

Według danych z 31 grudnia 2010 r. miasto zajmowało powierzchnię 8,65 km²^[19] i liczyło 2223 mieszkańców, z czego liczba mężczyzn wynosiła 1055 osób (47,5%), zaś kobiet – 1168 (52,5%)^[20]. Gęstość zaludnienia wynosiła 257 osób/km².

• Piramida wieku mieszkańców Bodzentyna w 2014 roku^[1].

• Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP i św. Stanisława Biskupa, gotycki z lat 1440–1452
  • Ołtarz z katedry na Wawelu z 1 poł. XVI w.
  • Tryptyk bodzentyński z 1508

Kościół oraz dzwonnica z XVII w., przebudowana w 1848 r., cmentarz kościelny, ogrodzenie z bramą z XIX w. stanowią zespół wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A.215/1-4 z 3.11.1947 i z 15.02.1967)^[21].

• Ruiny zamku biskupów krakowskich wzniesionego w XIV w. przez Floriana z Mokrska i przebudowanego w XIV w.; (nr rej.: A.217/1-4 z 15.02.1967 i z 17.02.1957)^[21].
• Kościół św. Ducha z XVII w. Murowana budowla powstała na miejscu drewnianej świątyni z XV w. Do jej południowej ściany przylegał budynek szpitala. Kościół uległ zniszczeniu w czasie pożarów w 1619 oraz w 1917^[12]. Na początku XXI w. został odbudowany i 23 maja 2010 odbyło się poświęcenie świątyni^[22]. Przy kościele rosną lipy – pomniki przyrody^[12]. Wpisany do rejestru zabytków (nr rej.: A.216 z 16.10.1956, z 3.12.1956 i z 15.02.1967)^[21].
• Zespół miejskiej zabudowy drewnianej (nr rej.: A.923 z 15.02.1967)^[21] w tym:
  • Zagroda Czernikiewiczów z 1809 – oddział Muzeum Wsi Kieleckiej ze zbiorami etnograficznymi.
• Układ architektoniczny, typowy dla średniowiecznych miast, o regularnym planie z dwoma rynkami i pozostałościami dawnych obwarowań miejskich z XIV wieku^[23]; (nr rej.: A.214 z 26.10.1956)^[21].
• Kamienice i domy z przejezdnymi sieniami z XVIII i XIX w.
• Cmentarz parafialny z symboliczną mogiłą powstańców styczniowych, ufundowaną w 1917 przez gminę oraz Koło Macierzy Szkolnej. Na cmentarzu znajduje się także zbiorowa mogiła i pomnik 39 osób rozstrzelanych 1 czerwca 1943^[12]. (nr rej.: A.219 z 26.05.1993)^[21].
• Pozostałości murów miejskich z II połowy XIV w. (nr rej.: A.218 z 6.03.1958 i z 15.06.1967)^[21].
• Cmentarz wojenny z I wojny światowej przy ul. Suchedniowskiej (nr rej.: A.220 z 7.04.1992)^[21].
• Cmentarz żydowski (nr rej.: A.221 z 20.09.1990)^[21].
• Ośrodek sztuki ludowej (tkactwo)

Przez miasto przechodzą: niebieski szlak turystyczny im. E. Wołoszyna z Wąchocka do Cedzyny, zielony szlak turystyczny ze Starachowic do Łącznej, oraz czerwony szlak rowerowy z Cedzyny do Nowej Słupi.

W mieście działa klub piłki nożnej, Łysica Bodzentyn, założony w 1948 roku.

• Łysica Bodzentyn
• Synagoga w Bodzentynie
• Stara Synagoga w Bodzentynie
• Bodzentyn (stacja kolejowa)

• Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967
• Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski, Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880-1885
• Ryszard Garus, Znakowane szlaki turystyczne woj. kieleckiego, Kielce 1990
• Ryszard Garus, Przewodnik dla turystów pieszych i zmotoryzowanych. Kielce – Góry Świętokrzyskie, Kielce 1998, ISBN 83-86953-35-7.
• StanisławS. Wiech StanisławS., Rzemieślnicy małych miasteczek guberni kieleckiej 1870–1914, Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 1995, ISBN 83-7133-030-8  (pol.).brak strony (książka)

• Historia Żydów w Bodzentynie na portalu Wirtualny Sztetl