Języki malajskie
Języki malajskie – grupa bliżej spokrewnionych języków austronezyjskich używanych przede wszystkim w Indonezji, Malezji, południowej Tajlandii oraz w Brunei i Singapurze. Poza standardowym językiem malajskim (i indonezyjskim)[a] obejmuje szereg lokalnych języków rozpowszechnionych na terenie tych krajów. W niektórych regionach mają charakter autochtoniczny (są językami społeczności malajskich), a niektóre z nich rozwinęły się wskutek kontaktów handlowych[1].
| Obszar | |
|---|---|
| Użytkownicy | ludy malajskie |
| Klasyfikacja genetyczna |
|
| Kody rodziny językowej | |
| Glottolog | mala1538 |
| Występowanie | |
 Zasięg geograficzny języków malajskich | |
| Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode. | |
Tradycyjne siedlisko języków malajskich obejmuje obszary lądowe wokół Morza Południowochińskiego, a konkretniej wyspę Sumatra, zachodnie Borneo i zachodnią Malezję (Półwysep Malajski)[2]. O ile zachodnie Borneo bywa uznawane za źródło całej podgrupy malajskiej, to niektórzy badacze określają południową Sumatrę jako kolebkę języka i cywilizacji malajskiej[2][3]. Z południowej Sumatry wywodzi się najpewniej sam język malajski (w szczególności jako język standardowy i literacki)[4].
Wewnętrzny podział języków malajskich stanowi przedmiot dyskusji lingwistycznej[2]. W toku badań językoznawczych wypracowano różne hipotezy dotyczące ich pochodzenia i klasyfikacji[2]. Ponadto nie istnieje ścisłe rozróżnienie między językami malajskimi (odrębnymi językami austronezyjskimi) a dialektami języka malajskiego (właściwego)[3][5][6]. Część spośród języków malajskich jest blisko spokrewniona z malajskim właściwym – należą tutaj m.in. kerinci i minangkabau[b], inne zaś są wyraźnie od niego oddalone (np. iban czy kanayatn)[7]. Z perspektywy historycznej i społecznej niektóre z nich są związane z tzw. „światem malajskim” (alam Melayu), ale pozostałe to języki odrębne socjolingwistycznie[8]. Języki malajskie ze wschodniej Indonezji, o słabo określonej proweniencji, bywają rozpatrywane jako języki kreolskie[9].
Lokalne formy języka malajskiego (bądź języki malajskie) wykazują znacznie większe zróżnicowanie wewnętrzne niż standardy narodowe z Indonezji, Malezji i Brunei[10]. Standard kodów językowych ISO 639-3 odnotowuje istnienie tzw. makrojęzyka malajskiego (kod: msa), w ramach którego grupuje szereg języków malajskich[11]. Wiele z tych odmian (jak np. indonezyjski z Dżakarty, malajski Kupangu czy banjar) – pomimo roli odgrywanej przez języki narodowe – cieszy się silną pozycją na poziomie regionalnym[12][13].
Lingwistyczne ujęcie języków malajskich nie obejmuje wszystkich języków Malezji ani Indonezji. W granicach tych krajów funkcjonuje wiele języków o dalekim pokrewieństwie z malajskimi czy też całkowicie z nimi niespokrewnionych[14][15].
Wiele spośród języków malajskich to zasadniczo języki izolujące, o niezbyt rozbudowanej strukturze morfologicznej[16]. Nieco bardziej złożoną morfologią charakteryzuje się standardowy malajski/indonezyjski[17]. Jednocześnie odmiany potoczne silnie odbiegają od profilu aglutynacyjnego, w który wpisuje się przede wszystkim język standardowy; do zaniku historycznych cech aglutynacyjnych przyczyniło się m.in. przyswajanie malajskiego/indonezyjskiego w charakterze języka drugiego (wraz z porzucaniem języków lokalnych). Do skrajnej redukcji elementów morfologii doszło w przypadku odmian kreolizowanych, których wpływ rzutuje na typologię odmian standardowych[18].
Próby określenia zewnętrznej klasyfikacji języków malajskich natrafiają na trudności, co jest związane z rolą odgrywaną przez malajski jako źródło zapożyczeń w regionie[19][20]. Najbliższymi krewnymi języków malajskich są języki czamskie (w tym język aceh). Stosunkowo bliskie związki genetyczne łączą je z językami sundajskim i madurskim. W dalszej kolejności są spokrewnione m.in. z językiem jawajskim[21].
Podział socjolingwistyczny
- Odmiany literackie (standardowe)[22][7]. Stanowią kontynuację klasycznego języka malajskiego (Classical Malay)[23]. Należą do nich m.in.:
- standardowy język indonezyjski[c]
- standardowy język malezyjski
- standardowy język malajski z Brunei[d]
- Odmiany handlowe lub pidżynowe – pochodne pidżynizowanej formy malajskiego, występujące licznie we wschodniej Indonezji (ale używane też w Dżakarcie, Singapurze, Malezji, Papui-Nowej Gwinei oraz na Sri Lance i Wyspach Kokosowych). Powstały w charakterze języków handlowych i środków komunikacji międzyetnicznej, lecz z czasem duża ich część przyjęła się w roli języków ojczystych[12][22]. Należą do nich m.in.:
- Do częstych cech tych odmian należą: uproszczona fonologia[28], zredukowana morfologia (mniejszy zasób afiksów malajskich, obfite użycie czasowników posiłkowych)[29][30], obecność prefiksu baku- (we wschodniej Indonezji, pożyczka z języka ternate)[31], szyk possessor-possessum i łącznik punya („mieć”) w konstrukcjach dzierżawczych[30][32], tworzenie liczby mnogiej zaimków osobowych przy użyciu słowa orang („osoba”), wyrażanie aspektu ciągłego przy użyciu ada[33]. Odmiany ze wschodniej Indonezji, ze względu na mnogość wspólnych cech, stanowią wyraźnie odrębną grupę (Eastern Indonesian Malay)[13]. Historyczne ich korzenie i uwarunkowania ich rozwoju nie zostały jednak bliżej ustalone[9].
- Historycznie bazarowy malajski sięgał północno-zachodniej Papui-Nowej Gwinei, ale jego użycie znacznie się osłabiło[34]. Dominującym w kraju językiem kontaktowym jest tok pisin[35].
- Malajski Sri Lanki jest prawdopodobnie spokrewniony z malajskim miasta Manado (i innymi odmianami wschodnimi). Jego typologia została jednak silnie przekształcona pod wpływem języka tamilskiego[36]. Odznacza się nietypowym dla zachodnich języków austronezyjskich szykiem zdania SOV (Subject Object Verb)[27]. Malajski betawi (dżakarcki) rozwinął się jako język kontaktowy[24], ale jego przynależność jest niejasna, jako że wykazuje również cechy autochtonicznych języków malajskich[22]. Zaczerpnął elementy takich języków jak balijski, jawajski, sundajski, kreolizowany portugalski i języki chińskie[3]. Dał początek wysoce ekspansywnej dżakarckiej odmianie języka indonezyjskiego[24].
- Odmiany macierzyste (autochtoniczne) – liczne formy malajskiego (bądź języki malajskie) używane w tradycyjnych społecznościach malajskojęzycznych (przede wszystkim na Półwyspie Malajskim, Sumatrze, Borneo i wyspach Morza Południowochińskiego); są regularnymi pochodnymi języka pramalajskiego[22]. Należą do nich m.in.:
- Języki banjar i iban to nie tylko języki etniczne Bandżarów i Ibanów, ale również środki komunikacji międzygrupowej w różnych zakątkach Borneo[37].
Podział ten nie jest ścisły i nie pozwala adekwatnie sklasyfikować każdego języka malajskiego; nie ma też charakteru klasyfikacji genetycznej. Odmiany handlowe wykazują wpływy odmian tradycyjnych, a wiele spośród nich przyjęło się w roli języków macierzystych. Zarówno odmiany tradycyjne, jak i handlowe zostały poddane wpływom literackiego języka malajskiego, uznawanego za normę komunikacji oficjalnej[22].
Samo wyodrębnianie języków malajskich również bywa kłopotliwe; zdarza się bowiem, że użytkownicy poszczególnych odmian określają swój język toponimami (zwykle nazwami miejscowości), nie wyróżniając większych bytów językowych. Zjawisko to dotyczy południowej części Sumatry, gdzie poczucie tożsamości malajskiej jest stosunkowo słabe[38].
Kwestia bliższego umiejscowienia odmian ze wschodniej Indonezji (w kategorii języków kreolskich bądź dialektów/języków malajskich) pozostaje nierozstrzygnięta. Wątpliwości budzi m.in. to, czy pierwotny język handlowy faktycznie był pidżynem, a także zasadność tłumaczenia uproszczeń strukturalnych zjawiskiem kreolizacji (jako że przywoływane cechy występują też w pewnych dialektach zachodnich)[39]. Dodatkowo klasyczne pojęcie języków kreolskich jest ściśle związane z ekspansją europejską i niezbyt odpowiada specyfice wcześniejszych kontaktów w regionie[9].
Uwagi
Przypisy
Bibliografia
- K. Alexander Adelaar, Malay: A short history, „Oriente Moderno”, 19 (80) (2), 2000, s. 225–242, ISSN 0030-5472, JSTOR: 25817713 (ang.).
- Alexander Adelaar, Structural diversity in the Malayic subgroup, [w:] Alexander Adelaar, Nikolaus P. Himmelmann (red.), The Austronesian languages of Asia and Madagascar, Abingdon–New York: Routledge, 2005a, s. 202–226, DOI: 10.4324/9780203821121, ISBN 0-7007-1286-0, OCLC 53814161 (ang.).
- Alexander Adelaar, The Austronesian languages of Asia and Madagascar: a historical perspective, [w:] Alexander Adelaar, Nikolaus P. Himmelmann (red.), The Austronesian languages of Asia and Madagascar, Abingdon–New York: Routledge, 2005b, s. 1–42, DOI: 10.4324/9780203821121, ISBN 0-7007-1286-0, OCLC 53814161 (ang.).
- Alexander Adelaar, Dialects of Malay/Indonesian, [w:] Charles Boberg, John Nerbonne, Dominic Watt (red.), The Handbook of Dialectology, Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, 2018, s. 571–579, ISBN 978-1-118-82759-8, OCLC 1022117457 (ang.).
- Khaidir Anwar, Minangkabau, Background of the main pioneers of modern standard Malay in Indonesia, „Archipel”, 12 (1), 1976, s. 77–93, DOI: 10.3406/arch.1976.1296 (ang.).
- Robert Blust, The Linguistic Macrohistory of the Philippines: Some Speculations, [w:] Hsiu-chuan Liao, Carl R. Galvez Rubino (red.), Current Issues in Philippine Linguistics and Anthropology: Parangal Kay Lawrence A. Reid, Manila: Linguistic Society of the Philippines, 2005, s. 31–68, ISBN 971-780-022-7, OCLC 71352409 [dostęp 2023-04-01] (ang.).
- Paula R. Bos, Nagi music and community: belonging and displacement in Larantuka, eastern Indonesia, [w:] Hae-kyung Um (red.), Diasporas and Interculturalism in Asian Performing Arts: Translating Traditions, Abingdon–New York: RoutledgeCurzon, 2005, s. 144–158, DOI: 10.4324/9780203641903, ISBN 0-203-64190-6, ISBN 0-700-71586-X, OCLC 53215736 (ang.).
- James T. Collins, The Brunei Sultanate and the eastern archipelago: the nature of the linguistic evidence, [w:] Hj Mohd. Taib Osman, Hj Abdul Latif Hj Ibrahim (red.), Proceedings of the International Seminar On Brunei Malay Sultanate 13–17 November 1994, t. 1, Bandar Seri Begawan: Akademi Pengajian Brunei, Universiti Brunei Darussalam, 1996, s. 140–160, OCLC 40953974 (ang.).
- Jozef Genzor, Jazyky sveta: história a súčasnosť, wyd. 1, Bratislava: Lingea, 2015, ISBN 978-80-8145-114-0, OCLC 950004358 (słow.).
- David Gil, Dual heritage: The story of Riau Indonesian and its relatives, [w:] David Gil, Antoinette Schapper (red.), Austronesian Undressed: How and why languages become isolating, Amsterdam–Philadelphia: John Benjamins Publishing, 2020 (Typological Studies in Language 129), s. 119–212, DOI: 10.1075/tsl.129.03gil, ISBN 978-90-272-6053-6, LCCN 2020032619, OCLC 1195817942 (ang.).
- Angela Kluge, A grammar of Papuan Malay, Berlin: Language Science Press, 2017 (Studies in Diversity Linguistics 11), DOI: 10.5281/zenodo.376415, ISBN 978-3-944675-86-2, OCLC 1030818290 [dostęp 2022-11-04] (ang.).
- Scott H. Paauw, The Malay contact varieties of eastern Indonesia: A typological comparison, The State University of New York at Buffalo, 2009, OCLC 6002898562 [dostęp 2021-08-10] [zarchiwizowane z adresu 2022-09-03] (ang.).
- Jack Prentice, Manado Malay: Product and agent of language change, [w:] Tom Dutton, Darrell T. Tryon (red.), Language Contact and Change in the Austronesian World, Berlin–Boston: Walter de Gruyter, 1994 (Trends in Linguistics. Studies and Monographs 77), s. 411–442, DOI: 10.1515/9783110883091.411, ISBN 978-3-11-088309-1, OCLC 853258768 (ang.).
- Jonathan McDowell, Karl Anderbeck, The Malay Lects of Southern Sumatra, Paul Sidwell (red.), Honolulu: University of Hawaiʻi Press, 2020 (JSEALS Special Publication 7), OCLC 8894504428 [dostęp 2024-02-27] (ang.).
- Miriam van Staden, Possessive clauses in East Nusantara, the case of Tidore, [w:] William B. McGregor (red.), The Expression of Possession, Berlin–New York: De Gruyter Mouton, 2009 (The Expression of Cognitive Categories 2), s. 293–342, DOI: 10.1515/9783110213232, ISBN 978-3-11-021323-2, OCLC 613192849 [dostęp 2022-08-04] (ang.).
- Hein Steinhauer, Malay in east Indonesia: the case of Larantuka (Flores), [w:] Hein Steinhauer (red.), Papers in Austronesian Linguistics No. 1, Canberra: Department of Linguistics, Research School of Pacific Studies, Australian National University, 1991 (Pacific Linguistics A-81), s. 177–195, DOI: 10.15144/PL-A81.177, ISBN 0-85883-402-2, OCLC 646958819 [dostęp 2022-01-29] (ang.).
- Hein Steinhauer, The Indonesian language situation and linguistics: Prospects and possibilities, „Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde”, 150 (4), 1994, s. 755–784, DOI: 10.1163/22134379-90003070, ISSN 0006-2294, OCLC 6015306165, JSTOR: 27864615 (ang.).
- Uri Tadmor, Malay-Indonesian and Malayic languages, [w:] Philipp Strazny (red.), Encyclopedia of Linguistics, t. 2: M–Z, New York–Abingdon: Fitzroy Dearborn, 2005, s. 644–647, DOI: 10.4324/9780203319208, ISBN 1-57958-451-9, OCLC 55679645 (ang.).
- Uri Tadmor, Kontroversi asal-usul bahasa Melayu-Indonesia, [w:] Yassir Nasanius (red.), PELBBA 18: Pertemuan Linguistik Pusat Kajian Bahasa dan Budaya Atma Jaya Kedelapan Belas, Jakarta: Yayasan Obor Indonesia, 2007a, s. 195–232, ISBN 978-979-461-673-4, OCLC 254961104 (indonez.).
- Uri Tadmor, Grammatical borrowing in Indonesian, [w:] Yaron Matras, Jeanette Sakel (red.), Grammatical Borrowing in Cross-Linguistic Perspective, Berlin–New York: Walter de Gruyter, 2007b (Empirical Approaches to Language Typology 38), s. 301–328, DOI: 10.1515/9783110199192.301, ISBN 978-3-11-019919-2, OCLC 503443424 (ang.).
- Uri Tadmor, Malay-Indonesian, [w:] Bernard Comrie (red.), The World’s Major Languages, wyd. 2, Abingdon–New York: Routledge, 2009, s. 791–818, DOI: 10.4324/9780203301524, ISBN 978-1-134-26156-7, OCLC 282550660 (ang.).
- Darrell Tryon, Australasia and the Pacific, [w:] R.E. Asher, Christopher Moseley (red.), Atlas of the World’s Languages, wyd. 2, Abingdon–New York: Routledge, 2007, s. 95–126, DOI: 10.4324/9781315829845, ISBN 978-0-415-31074-1, OCLC 163566751 [dostęp 2023-04-09] (ang.).