Archikolegiata w Tumie

Według starszych badań z fundacji Bolesława Chrobrego i z udziałem świętego Wojciecha powstało tu pierwsze w Polsce (założone prawdopodobnie w 997) opactwo benedyktynów pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Aleksego. W świetle nowszych studiów założenie to najwcześniej wiązać można z II poł. XI w. i być może z szerszą akcją misyjną związaną z odnową monarchii piastowskiej za czasów Kazimierza Odnowiciela. Zgromadzenie zakonne przypuszczalnie zostało przeniesione, a budowla została rozebrana w związku z realizacją nowego kościoła w latach 40 XII w.

Nie jest znana dokładna data rozpoczęcia budowy świątyni w stylu romańskim. Być może nastąpiło to w roku 1149 z inicjatywy metropolity gnieźnieńskiego Janika^[3]. Żywe w średniowieczu na ziemi łęczyckiej legendy i podania dotyczące diabła Boruty związane są także z budową kolegiaty; jedno z nich mówi, że widoczne na krawędziach ścian wieży wgłębienia to ślady pazurów Boruty, który nie chciał pozwolić na postawienie kościoła i próbował przewrócić jego wieże. Konsekracja kościoła, być może jeszcze w pełni nieukończonego, odbyła się 21 maja 1161; wzięli w niej udział m.in. następca zmarłego około 1148 arcybiskupa Jakuba, arcybiskup Janik, a także wszyscy polscy biskupi i książęta. Kościół jako patronów otrzymał – tak jak znajdujące się tu wcześniej benedyktyńskie opactwo – Najświętszą Marię Pannę i św. Aleksego.

Od tego czasu w kolegiacie tumskiej odbyło się 21 synodów prowincjonalnych, nazywanych synodami łęczyckimi. Pierwszy z nich zwołano w 1181, ostatni odbył się w 1547.

Romańska budowla, zbudowana z granitu, piaskowca i kamienia polnego, prócz oczywistej funkcji religijnej, mogła służyć za schronienie dla okolicznej ludności (funkcja refugialna). Wskazuje na to między innymi częściowa inkastelacja świątyni. W 1241 oparła się najazdowi Tatarów, ale w Zielone Świątki 1293 (albo 1294) Litwini pod wodzą Witenesa zdołali ją zdobyć; część ludności, która się schroniła w kościele powiedli ze sobą w niewolę, a pozostałych zabili lub wraz z kolegiatą spalili (w tym czasie spłonął też gród łęczycki^[a]), czego ślady widoczne są do dziś na południowy zachód od kolegiaty).

Kilkanaście lat później, w 1306 Łęczycę najechali Krzyżacy, którzy wrócili tu raz jeszcze w 1331. Przez kilka dziesięcioleci kolegiata pozostawała zrujnowana.

Podczas późniejszych prac nad jej odbudową zacierano częściowo jej dotychczasowy romański charakter.

W XIV wieku pod arkadą empory w zachodniej absydzie postawiono ścianę tworząc za nią kapitularz^[4]. Zmieniono pierwotne filary i arkady poziomu empor oraz międzynawowe, gdzie wschodnie otwory zamurowano - przez co wydłużono prezbiterium. Wygrodzone przęsło południowej nawy zaadaptowano na zakrystię^[4]. Zapewne w tym czasie przemurowano cegłą ścianę okienną nawy głównej oraz inne fragmenty uszkodzonych murów, a także sklepienia naw bocznych, zmienione na krzyżowo-żebrowe^[4]. Między innymi po pożarze w 1473, przy okazji zakończonej w 1487 kolejnej odbudowy, pojawiły się zachowane do dziś, gotyckie ostrołukowe arkady i filary międzynawowe z cegły oraz sklepienie krzyżowo-żebrowe w nawach bocznych.

W 1569 wybudowano przed wejściem głównym renesansową kruchtę – przedsionek osłaniający romański portal, w tym też czasie powstały we wnętrzu tynki z freskami.

W 1705 Łęczycę najechali Szwedzi, niszcząc przy tym także kolegiatę.

W latach 1765–1785 z inicjatywy prymasa Łubieńskiego i na koszt biskupa Kajetana Sołtyka kościół został przebudowany w stylu klasycystycznym. Prace wykonano pod kierunkiem architekta Efraima Szregera przebudowując wieże, główną nawę, zachodnią fasadę, szczyty, a także okna i wnętrze. Obniżono o 2 metry zewnętrzne mury naw bocznych w partii empor, aby je odciążyć^[4]. Zamurowano arkady empor oraz obmurowano filary międzynawowe. Wieże otrzymały klasycystyczne hełmy. W czasie przebudowy kolegiaty powstał stojący obok niej niewielki drewniany kościół św. Mikołaja.

W 1818 lub 1819 car rosyjski Aleksander I Romanow zarządził kasatę łęczyckiej kapituły i kolegiata straciła swoją rangę. Od tego momentu aż do 1915 pozostawała kościołem parafialnym^[b].

Podczas bitwy nad Bzurą we wrześniu 1939 w północnej wieży archikolegiaty ukrył się niemiecki obserwator kierujący ogniem artylerii niemieckiej. Artyleria polska ostrzelała kościół skutecznie likwidując ten punkt obserwacyjny, ale wieża uległa zniszczeniu, a w kościele wybuchł pożar. Po przejściowym zajęciu okolic Łęczycy przez Wojsko Polskie, archikolegiata została zbombardowana przez Luftwaffe bądź Wojsko Polskie^[c][11], co spowodowało dalsze zniszczenia murów i stropów oraz kolejny pożar. Z kolegiaty pozostały już tylko mury bez dachu. Resztki wyposażenia przysypały gruz i odłamki z dachówek dachu, które wpadły do wnętrza.

W roku 1947 rozpoczęto odbudowę kościoła, którą na polecenie Jana Zachwatowicza kierował Jan Witkiewicz Koszczyc, chociaż był plan by budowlę, ze względu na znaczne zniszczenia, uznać za nienadającą się do odbudowy i rozebrać. 20 lipca tego roku ordynariusz łódzki odprawił we wstępnie oczyszczonych z gruzu murach świątyni pierwszą po wojnie mszę. Postanowiono ją odbudować jako znaczący przykład architektury romańskiej. Przez następne kilkanaście lat trwały prace budowlane.

Istotą koncepcji odbudowy było przywrócenie w maksymalnej możliwości kościołowi pierwotnego stylu, czyli stylu romańskiego, chociaż w nawach bocznych zachowano elementy gotyku. Strop nad nawą główną wykonany jest z betonu. Rozwiązanie to stabilizuje ściany zapobiegając ewentualnemu zawaleniu się sędziwych murów. Nową więźbę dachową wykonano z żelbetowych więzarów, które pokryte miały zostać dachówką rzymską, ale ze względu na spękanie obciążonych już murów, zdecydowano o pokryciu dachy gontem a potem blachą miedzianą (w tym przypadku jest to całkowicie ahistoryczne pokrycie)^[4]. W 1952 przystąpiono do prac wewnątrz kościoła usuwając barokowe tynki i dekoracje, wraz z ołtarzem głównym i epitafiami, zawieszonymi na filarach międzynawowych. Dzięki temu podczas prac w zachodniej absydzie na konsze sklepienia pod emporą, odnaleziono dobrze zachowaną XII-wieczną romańską polichromię z Chrystusem Pantokratorem^[4]. W czasie remontu kościoła odkryto w 1954 r. fundamenty znajdującej się pod nim budowli opactwa benedyktynów.

W 800-lecie pierwszej konsekracji kościoła, które przypadło w 1961, poświęcono trzy jego ołtarze i przywrócono go do funkcjonowania. Na remont wnętrz nie wystarczyło jednak już pieniędzy i kościół pozostawał przez następne lata nie w pełni wykończony.

25 marca 1992 bullą Totus Tuus Poloniae populus parafia w Tumie włączona została do diecezji łowickiej, kościół podniesiono do rangi archikolegiaty, a w 1993 erygowana została ponownie kapituła łęczycka. W tym czasie także rozpoczął się kolejny etap odbudowy kościoła, który niedawno się skończył.

W 1999 sprowadzono z Gniezna do Tumu relikwię św. Wojciecha. Na pamiątkę tego wydarzenia ufundowano ołtarz w nawie głównej (projekt A. Koss, rok 2000), a w ogrodzie otaczającym sąsiadujący z kolegiatą kościółek św. Mikołaja zasadzono poświęcony świętemu Wojciechowi dąb.

W latach 1995–2008 przeprowadzone zostały ponownie kompleksowe prace konserwatorskie (dr Zenon Duda AGH Kraków – odwodnienie-konstrukcja, prof. Andrzej Koss ASP-Warszawa – konserwacja bryły archikolegiaty i wystroju rzeźbiarskiego, prof. Maria Roznerska i córka Ewa – konserwacja malowideł ściennych).

22 maja 2011 roku obchodzono uroczystości związane z 850-leciem konsekracji archikolegiaty. Po uroczystej mszy świętej celebrowanej przez kardynała Józefa Glempa dokonano uroczystego odsłonięcia kamienia pamiątkowego związanego z tą rocznicą. Odsłonięcia kamienia dokonali Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Bronisław Komorowski oraz Nuncjusz Apostolski w Polsce arcybiskup Celestino Migliore.

W kolegiacie znajduje się brązowy odlew krucyfiksu wykonanego w 1943 przez Józefa Gosławskiego^[12] (projekt krzyża procesyjnego – A.Koss).

Zbigniew Nienacki opis fikcyjnej, książkowej „kolegiaty w Opornej” oparł na archikolegiacie w Tumie. Pisze o tym w posłowiu powieści Pan Samochodzik i święty relikwiarz (pierwotny tytuł Uroczysko). W książce występuję również Czartoryja^[13].

Pierwszym przewodnikiem po archikolegiacie jest publikacja z 1930 r. autorstwa miejscowego proboszcza księdza Emila Gielca, pt. Archikolegjata Łęczycka w narodowo-królewskiej wsi Tumie. Poza opisem kolegiaty tumskiej autor przekazał garść informacji o pobliskim wczesnośredniowiecznym grodzie.

• Szlak Romański w Polsce

• M. Walicki, Kolegiata w Tumie pod Łęczycą, Łódź 1938
• T. Sawicki, Dziesięć lat pracy konserwatorskiej w Tumie pod Łęczycą, Łódź 1939
• Z. Ciekliński, Odbudowa i rekonstrukcja kolegiaty romańskiej w Tumie pod Łęczycą, „Biuletyn Historii Sztuki” XIX (1957)
• T. Orłowski, Próba rekonstrukcji wnętrza romańskiej kolegiaty w Tumie pod Łęczycą, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki 28 (2) 1983
• S. Sawicki, Tumskie Refleksje, Ochrona Zabytków 52 2 (205) 1999

• Parafia Archikolegiacka NMP i Św. Aleksego w Tumie
• sekulada.com: Kolegiata w Tumie – Gniazdo orła białego. [dostęp 2015-08-11]. (pol.).
• Publikacje i archiwalne zdjęcia kościoła w bibliotece Polona