Olimpia (Grecja)

Starożytna Olimpia położona jest na zachodnim Peloponezie, ok. 16 km od Morza Jońskiego i 60 km od Elidy^[3], pomiędzy zbiegającymi się dwoma rzekami: Alfiosem (Alfejos) i Kladeosem, u stóp wzgórza Kronos (122,7 m)^[4].

Osobny artykuł: Starożytne igrzyska olimpijskie.

Tereny Olimpii zamieszkane były nieprzerwanie pomiędzy 2800 a 1100 p.n.e. – w okresie od wczesnej do późnej kultury helladzkiej^[4]. Pierwsze ślady kultu Pelopsa i jego żony Hippodamei pochodzą z okresu późnej kultury helladzkiej^[4]. Z tego samego (lub nawet wcześniejszego) okresu pochodzą ślady kultu Kronosa, Gai, Ejlejtyi i Temidy^[4][5]. Olimpia stała się centrum kultu Zeusa ok. X wieku p.n.e.^[6] po inwazji Dorów w XII w. p.n.e.; kult ten stale się rozwijał aż do początku VIII w. n.e.^[4] Nazwa Olimpia nawiązuje do Olimpu – siedziby Zeusa^[6].

U stóp wzgórza Kronos nad Alfiosem (Alfejos) i Kladeosem znajdował się początkowo temenos, gdzie z czasem wzniesiono sanktuarium poświęcone Zeusowi^[7] – jego powstanie szacuje się na ok. 1000 p.n.e. Sanktuarium Zeusa stanowił ogrodzony, prostokątny 4-hektarowy święty gaj (gdzie posadzono m.in. oliwki, topole, dęby i sosny^[4]) zwany Altisem (od stgr. alsos = pol. drzewo^[7]). Początkowo (IX–VIII w. p.n.e.) w otoczonym murem sanktuarium znajdował się jedynie ołtarz Zeusa i Pelopejon – grób legendarnego Pelopsa^[7].

Wokół sanktuarium odbywały się co cztery lata panhelleńskie igrzyska^[6], zwane od tego miejsca olimpijskimi. Według lokalnego podania to Pelops miał zapoczątkować organizację igrzysk olimpijskich (grecki geograf Pauzaniasz uważał Heraklesa za inicjatora igrzysk)^[7]. Pierwsze odnotowane igrzyska odbyły się w 776 p.n.e. a kolejne miały miejsce co cztery lata^[5]. W roku tym Ifitos – król Elidy, Kleostenes z Pizy i Likurg przywrócili organizację igrzysk w Olimpii po inwazji doryckiej i wprowadzili instytucję „świętego pokoju” (Ekechejria)^[8]. „Święty pokój” ogłaszano na 1 miesiąc na terenie całej ówczesnej Grecji, święty stawał się wówczas również teren wokół Altisu – nie wolno było wnosić tu broni^[5]. Igrzyska obejmowały wówczas jedną dyscyplinę – bieg na dystansie jednego stadionu^[5].

Coraz popularniejsze olimpiady zapoczątkowały rozkwit Olimpii^[4], która stała się panhelleńskim ośrodkiem religijnym^[5]. W VII w. p.n.e. zwiększono liczbę dyscyplin olimpijskich – dodano m.in. bieg długodystansowy, pięciobój, zapasy, boks oraz wyścigi konno i wyścigi rydwanów^[9]. Okres szybkiego rozwoju sanktuarium przypadał na okres archaiczny, kiedy to wzniesiono monumentalne budowle, m.in. świątynię Hery (wczesny VI w. p.n.e.^[10]), prytanejon (ok. 475 p.n.e.^[11]), buleuterion (ok. 580 p.n.e.^[12]) i pierwszy stadion^[8]. Obok sanktuarium powstały liczne skarbce – łącznie w latach ok. 600–450 p.n.e. przynajmniej 15^[3], z których najbardziej znany jest skarbiec Megaryjczyków, datowany na VI w. p.n.e.^[13] Jest to skromna budowla w stylu doryckim, reprezentująca typ świątyni między antami^[13].

Na okres klasyczny (500–323 p.n.e.) przypada budowa świątyni Zeusa i nowego stadionu poza Altisem^[8]. Świątynia Zeusa została ukończona w ok. 456 p.n.e. – była to największa świątynia na Peloponezie^[9]. Wewnątrz świątyni znajdował się jeden z tzw. siedmiu cudów świata – 13-metrowy posąg Zeusa (ok. 430 p.n.e.) dłuta Fidiasza (ok. 490 p.n.e.–ok. 430 p.n.e.)^[14][3]. Oprócz tego wzniesiono szereg innych budowli o niereligijnym charakterze (m.in. łaźnie, kolejne skarbce)^[8].

W dobie epoki hellenistycznej powstał Leonidajon – dom gościnny dla honorowych gości oraz Filipejon – świątynia ufundowana przez Filipa II Macedońskiego, a wokół sanktuarium kolejne obiekty sportowe: stadion na 45 tys. widzów, hipodrom, Metroon, gimnazjon z palestrą oraz łaźnie^[8][15]. W czasach Cesarstwa Rzymskiego sanktuarium zostało kilkakrotnie splądrowane, wzniesiono łaźnie, luksusowe wille i akwedukt^[8]. W latach 160–170 n.e. Olimpię odwiedził grecki geograf Pauzaniasz, który sporządził szczegółowe opisy sanktuarium za czasów jego największej świetności, poświęcając mu dwie z dziesięciu ksiąg swojego dzieła Periegesis tes Hellados (pol. „Wędrówki po Helladzie”)^[3]. Jego opisy, obok wyników badań archeologicznych, posłużyły do budowy modeli sanktuarium^[3].

Sanktuarium funkcjonowało w pierwszych latach chrześcijaństwa za panowania Konstantyna I Wielkiego^[8]. Ostatnie igrzyska odbyły się w Olimpii w roku 393, wkrótce potem w 394 roku Teodozjusz I Wielki wydał edykt zakazujący wszelkich świąt i uroczystości pogańskich^[8]. W roku 426 Teodozjusz II rozkazał zniszczenia Olimpii^[8], m.in. spalono wówczas świątynię Zeusa^[14]. W połowie V w. w sanktuarium osiedliła się mała społeczność chrześcijańska i przekształciła warsztat Fidiasza w kościół^[8]. Trzęsienia ziemi w 551 i 552 roku dokonały kolejnych zniszczeń, m.in. świątynia Zeusa uległa częściowemu zawaleniu^[8]. Na przestrzeni wieków obszar sanktuarium wielokrotnie zalewały wody Kladeos i Alfios – sanktuarium przykryła warstwa piachu i szlamu o grubości 5–7m^[8].

W 1516 roku miejsce zbiegu rzek Alfios i Kladeos zostało oznaczone na mapie weneckiej jako Andilalo^[16]. Pod koniec wojny trzydziestoletniej, szwedzki dyplomata Matthias Palbitzki (1623–1677), podróżujący po Grecji w latach 1645–1648, był najprawdopodobniej pierwszym zachodnim Europejczykiem, który dotarł do Olimpii w 1647 roku^[16]. W 1723 roku, w liście do arcybiskupa Korfu, benedyktyński mnich i francuski paleograf Bernard de Montfaucon (1655–1741) wysunął propozycję odnalezienia Olimpii i przeprowadzenia prac wykopaliskowych^[16][17]. Pomysł ten nigdy jednak nie został zrealizowany^[17]. W latach 1728–1731, prace wykopaliskowe w Grecji prowadził na zlecenie króla Francji Ludwika XV francuski antykwariusz Michel Fourmont (1690–1746), który został odwołany do Paryża zanim rozpoczął prace na granicy Arkadii i Elidy^[17]. Kolejnym uczonym z zamiarem odkrycia Olimpii był niemiecki historyk sztuki i archeolog Johann Joachim Winckelmann (1717–1768), którego plany przekreśliła jego nagła śmierć z rąk mordercy^[17]. Kolejne wyprawy do Grecji zorganizowało w latach 60. XVIII w. brytyjskie Towarzystwo Dyletantów (ang. Society of Dilettanti)^[17]. Pierwsza wyprawa, pod kierownictwem angielskiego antykwariusza Richarda Chandlera (1737–1810), odbyła się w 1764 roku, po której nastąpiła druga w 1766 roku^[17]. Podczas drugiej wyprawy, bazując na opisie Pauzaniasza, poszukiwania Olimpii zakończyły się sukcesem^[16]. Sanktuarium zostało odkryto ponownie w 1766 roku^[8] a zidentyfikował je Richard Chandler^[18], który odkrył ruiny świątyni Zeusa Olimpijskiego – pozostałości naosu i dorycki kapitel^[17].

Ponieważ antyczna Olimpia była w ruinie, pierwsze nowożytne igrzyska olimpijskie zorganizowano w 1896 roku w Atenach^[19].

W XIX i XX wieku w Olimpii prowadzono systematyczne prace archeologiczne. W 1829 roku francuska ekspedycja do Morei (fr. Expédition de Morée) przeprowadziła pierwsze prace archeologiczne, odkrywając częściowo świątynię Zeusa i zabierając fragmenty frontonów do muzeum w Luwrze^[8].

Od 1875 roku wykopaliska prowadzone są przez Niemiecki Instytut Archeologiczny (niem. Deutsches Archäologisches Institut, DAI)^[8]. Pierwsze prace prowadzono pod kierunkiem Ernsta Curtiusa (1814–1896) i Friedricha Adlera (1827–1908)^[16]. Pierwsza wyprawa odbyła się w latach 1875–1876, kiedy to odkryto pozostałości posągu Nike^[16]. Podczas drugiej wyprawy w latach 1876–1877 odkryto m.in. rzeźbę Hermesa z małym Dionizosem, podczas trzeciej – w latach 1877–1878 odkryto m.in. Filipejon, podczas czwartej – w latach 1878–1879 m.in. prytanejon oraz pelopejon a w trakcie piątej wyprawy w latach 1879–1880 odnaleziono m.in. leonidajon^[16]. Szósta, ostatnia wyprawa w latach 1880–1881 poświęcona była katalogowaniu znalezisk^[16].

W 1989 roku stanowisko archeologiczne w Olimpii zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[20].

Numer na planie	Zdjęcie (stan współcześnie)	Nazwa	Rok budowy	Opis
2		Prytanejon	ok. 475 p.n.e.[11]	Wzniesiony na planie prawie kwadratu (32.65 m x 27.25 m) gmach dorycki z gankiem i westybulem, otwartymi dziedzińcami po bokach[11]. W centralnym pomieszczeniu znajdował się najprawdopodobniej ołtarz Hestii[11]. W gmachu urzędowali organizatorzy igrzysk i świętowano tu również zwycięstwa sportowców[11].
3		Filipejon – świątynia Filipa II Macedońskiego	ok. 339 p.n.e. – 300 p.n.e.[21]	Tolos z okrągłym naosem, z wejściem od zachodu, otoczony kolumnadą 18 kolumn jońskich; wewnątrz kolumnada z 9 kolumn korynckich[21]. Wzniesiony przez Filipa II Macedońskiego (ukończony przez Aleksandra Wielkiego) dla uczczenia zwycięstwa w bitwie pod Cheroneą w 338 roku p.n.e.[21] W środku stały chryzelefantynowe posągi Aleksandra Wielkiego, jego rodziców: Filipa II Macedońskiego i jego żony Olimpias oraz jego dziadków: Amyntasa III Macedońskiego i jego żony Eurydyki[21].
4		Świątynia Hery	Wczesny VI w. p.n.e.[10]	Architekt nieznany[10]. Gmach dorycki z okresu archaicznego, o wymiarach 19m × 50m, orientowany na osi wschód-zachód, z wejściem od wschodu tak, by promienie wschodzącego słońca oświetlały posąg Hery w środku[10]. Wzniesiony z wapienia (fundamenty i podstawa), cegieł glinianych (partie środkowe) i drewna (partie górne i dach), o dachu krytym dachówką terakotową[10]. Na środku frontonów znajdowały się okrągłe, terakotowe akroteriony w jaskrawych kolorach[10]. Naos otaczały początkowo drewniane kolumny, wysokie na ponad 5 m – po sześć z przodu i z tyłu, i szesnaście po bokach[10]. Kolumny drewniane wymieniano stopniowo na kolumny wapienne, przy czym każda kolumna odpowiadała stylistycznie epoce, w której dokonywano wymiany[10].
5		Pelopejon	ok. 600-500 p.n.e.[22]	Grób legendarnego Pelopsa – peribolos z propylonem, wewnątrz ołtarz herosa Pelopsa[22] oraz posągi i topole[23].
6		Nimfajon	ok. 160[24]	Nimfajon, znany jako eksedra Heroda Attyka, z prostokątnym zbiornikiem w części dolnej i owalnym w części górnej połączonymi apsydą[25]. Ściana miała 15 niszy na posągi[24] (inne źródła podają dwa rzędy po 11 nisz[25]). Pośrodku owalnego zbiornika stał marmurowy posąg byka[25]. Wodę do nimfajonu sprowadzał akwedukt ze źródła odległego o 4 km, woda spływała do basenu górnego a następnie brązowymi rynnami do zbiornika na dole, skąd była rozprowadzana rurami po sanktuarium[24].
7		Metroon	ok. 400–300 p.n.e.[26]	Dorycka świątynia dedykowana matce bogów Rei, później zwanej Kybele[27]; gmach z kolumnadą 6 × 11 kolumn; naos otwarty na wschód do pronaosu zakończonego antami, po stronie zachodniej opistodomos również zakończony antami[26][27].
8		Zanes – brązowe posągi Zeusa		Rząd szesnastu piedestałów przy wejściu na stadion, na których stały brązowe posągi Zeusa ufundowane z kar nakładanych na zawodników za oszukiwanie podczas igrzysk[28]. Żaden z posagów nie zachował się do naszych czasów[28]. Według Pauzaniasza, pierwszy posąg został ustawiony w 388 p.n.e. po 98. igrzyskach, kiedy na jednego z zawodników – Eupolosa z Tesalii – została nałożona kara za przekupienie trzech swoich przeciwników w zawodach bokserskich[28]. Posągi wykonane były przez najlepszych ówczesnych artystów, m.in. przez Kleona z Sykionu[28]. Każdy posąg miał na piedestale tabliczkę z nazwiskiem winnego sportowca, co miało odwodzić innych zawodników od oszustw podczas igrzysk[28].
9–10		Kryptoportyk i stadion (stadion III)	ok. 775–350 p.n.e.[29]	Trzeci stadion w Olimpii usytuowany na wschód od Altisu, miejsce starożytnych igrzysk olimpijskich oraz Herajów – igrzysk dla kobiet[30]. Pierwszy stadion z poł. VI w. p.n.e. zlokalizowany był na południe od wzgórza Kronos w granicach Altisu, po drugiej stronie jego zachodniego boku znajdował się ołtarz Zeusa[30]. Drugi stadion wzniesiono na wschód od pierwszego – zbocze wzgórza zapewniało miejsce dla publiczności po stronie północnej a po stronie południowej wzniesiono widownię[30]. Ostateczna formę stadion otrzymał w V w. p.n.e. – z uwagi na ogromną popularność igrzysk został przesunięty 82 m na wschód i 7 m na północ i otoczony ławami dla publiczności[30]. Stadion mieścił ok. 45 tys. widzów[30]. W poł. IV w. p.n.e. stadion został odgrodzony od Altisu nowo-wybudowaną stoe Echo[30]. Całkowite wymiary stadionu to 212,54 m długości i 30–34 m szerokości, przy czym dwa kamienne znaczniki wyznaczały bieżnię – dystans stadionu równy 192,27 m, zaznaczając linie startu i mety[30]. Na stronie południowej znajdowało się podium dla sędziów, a naprzeciwko, po stronie północnej, stał ołtarz Demeter[30]. W okresie rzymskim stadion został poddany renowacji (stadion IV–V)[30]. Pod koniec III w. p.n.e. wzniesiono zadaszone wejście dla sportowców a po stronie zachodniej dodano monumentalny portyk – kryptoportyk[30].
11		Stoa Echo	ok. 350 p.n.e.[31]	Stoa z zewnętrzną kolumnadą, najprawdopodobniej koryncką, otwartą na zachód oraz wewnętrzną kolumnadą jońską[31]. Nazywana w starożytności stoą Echo, ponieważ echo miało odpowiadać w jej wnętrzu siedem razy[31]. Wzniesiona być może przez Filipa II Macedońskiego, wielokrotnie przebudowywana, zdobiona malowidłami[31].
13		Stoa Hestii (Hellanodikeon)	ok. 375–350 p.n.e.[32]	Stoa na planie prostokąta, z zewnętrzną kolumnadą dorycką z trzech stron, w układzie 18 kolumn z przodu i 8 po bokach[33], otwartą na zachód[32]. Wschodnia strona budynku mogła być poświęcona Hestii, nad którą później (w I w. p.n.e.[33]) wzniesiono budynki hellenistyczne nieznanego przeznaczenia – ich pozostałości użyto do budowy willi Nerona[32]. Następnie teren został wykorzystany do wzniesienia łaźni wschodnich[32].
15		Świątynia Zeusa	ok. 470–456 p.n.e.[34]	Architekt – Libon z Elidy[14]. Usytuowana w centrum sanktuarium świątynia dorycka[34], orientowana na osi wschód-zachód – największa na Peloponezie[14]. Na krepidomie 6 kolumn z przodu i z tyłu, 13 po bokach[34]. Kolumny wzniesione z wapienia, miały ponad 10 m wysokości a ich średnica przy bazie wynosiła 2,25 m[14]. Trójnawowy naos otwarty na wschód, podzielony dwoma podwójnymi rzędami 7 kolumn na trzy nawy; pronaos i opistodomos zakończone antami[34]. W środku, oddzielona od publiczności, stała statua Zeusa dłuta Fidiasza[34]. Świątynia została spalona z rozkazu Teodozjusza II w 426 roku[14]. Zniszczona w trzęsieniach ziemi w 551 i 552 roku[14].
16		Ołtarz Zeusa		Obszar na planie prostokąta z ołtarzem usypanym z popiołu ze składanych ofiar[35]. Ołtarz nie zachował się do naszych czasów – został zniszczony podczas akcji likwidacji Olimpii za czasów Teodozjusza I Wielkiego i Teodozjusza II[36]. Według mitu, Zeus sam miał wskazać lokalizację ołtarza, ciskając piorun w wybrane miejsce[36].
19		Piedestał Nike		Masywny, dziewięciometrowy piedestał z inskrypcją wotywną z dedykacją posągu Nike Zeusowi Olimpijskiemu przez mieszkańców Mesenii i Nafpaktos po ich zwycięstwie nad Lakonią w II wojnie peloponeskiej (ok. 421 p.n.e.) i nazwiskiem artysty, który posąg wykonał – Pajonios z Mende[37]. Druga inskrypcja Meseńczyków z ok. 135 p.n.e. znajduje się na prawym boku piedestału i upamiętnia arbitraż pomiędzy Meseńczykami a Lakończykami w sprawie o sporny teren na górze Tajget – Dentheliatis[37]. Posąg Nike z Olimpii znajduje się obecnie w Muzeum Archeologiczne w Olimpii[37].
20		Gimnazjon	ok. 250 p.n.e.[38]	Gimnazjon złożony z czterech stoi; wody rzeki Kladoes zmyły część północną i zachodnią kompleksu[38].
21		Palestra	ok. 400–300 p.n.e.[39]	Perystyl otoczony portykiem kolumnowym 19 × 19 kolumn doryckich, wysypany piaskiem; pokoje dla zawodników we wszystkich czterech częściach budynku wokół perystylu[39][40]. Po stronie południowej kolumnada 15 kolumn jońskich, po stronie północnej efebejon – pokój ćwiczeń z wewnętrzną kolumnadą 9 kolumn jońskich[39]. Część kompleksu gimnazjonu, używana przez bokserów, zapaśników i skoczków do ćwiczeń[40].
22		Theokoleon	ok. 360 p.n.e.[41]	Budynek wzniesiony na planie prostokąta (prawie kwadratu) z dziedzińcem wewnętrznym, gdzie znajdowała się studnia[41]. Osiem pomieszczeń w gmachu głównym i dwa w westybulu[41]. Najprawdopodobniej kwatera kapłanów Olimpii – theokoloi[41][42].
23		Heroon	ok. 450 p.n.e.[43]	Budynek na planie prostokąta podzielony na trzy części, pierwotnie łaźnie[43]. Wejście od zachodu z czterema kolumnami, od wschodu dwa pomieszczenia: okrągłe na północnym wschodzie – tolos o średnicy 8m[44] i prostokątne na południowym wschodzie[43]. Tolos poświęcony był nieznanemu herosowi, w środku znajdował się ołtarz z ziemi i popiołu pokrytych stiukiem[43].
24		Warsztat Fidiasza	ok. 430 p.n.e.[45]	Dwupiętrowy, dwuizbowy budynek z wejściem od wschodu[45], wzniesiony poza sanktuarium naprzeciwko świątyni Zeusa[46]. Podczas wykopalisk znaleziono tu wiele narzędzi oraz kubek z napisem „Fidiasz”[45]. Tutaj Fidiasz miał stworzyć posąg Zeusa[45]. W V w. wzniesiono tu kościół chrześcijański[46].
25		Łaźnie Kladeos	ok. 100[47]	Łaźnie wzniesione w okresie rzymskim nad brzegiem rzeki Kladeos po zachodniej stronie sanktuarium, w miejscu basenu „Łaźni Greckich” z V w. p.n.e.[47]
26		Łaźnie Greckie	ok. 480 p.n.e.[48]	Łaźnie z basenem po stronie południowo-zachodniej, wielokrotnie przebudowywane i rozbudowywane[48]. Nazywane „Łaźniami Greckimi” dla odróżnienia od późniejszych łaźni z okresu rzymskiego; najprawdopodobniej opuszczone w okresie rzymskim[49].
27–28		Domy gościnne	ok. 170 p.n.e.[50]	Dwa domy gościnne wzniesione przez Rzymian dla widzów igrzysk. Kilka pokoi w obydwu domach miało podłogę wyłożoną mozaiką, której fragmenty zachowały się do naszych czasów[50].
29		Leonidajon	ok. 330 p.n.e.[51]	Dom gościnny dla honorowych gości sanktuarium, wzniesiony na planie prostokąta o wymiarach 75 m x 81 m, otoczony kolumnadą jońską z dziedzińcem wewnętrznym z kolumnami doryckimi[51]. Nazwany Leonidajonem od imienia budowniczego Leonidasa z Naksos[51].
30		Łaźnie południowe	III w.[52]	Łaźnie południowe usytuowane po zachodniej stronie Leonidajonu, używane jako łaźnie do V wieku[52]. Pierwsze łaźnie w Grecji z zastosowaniem rzymskiej technologii hypocaustum[53]. Zachowały oryginalną wysokość i dach oraz częściowo mozaiki na podłogach[52].
31		Buleuterion	ok. 580 p.n.e.[12]	Czteroczęściowa budowla buleuterionu złożona ze stoi, dwóch skrzydeł z apsydami – północnym i południowym – oraz kolumnady (27 × 3 kolumny) łączącej trzy części, otwartej na wschód[12]. Wejścia do skrzydeł od wschodu poprzez anty z trzema kolumnami doryckimi; skrzydła – dwunawowe hale z siedmioma kolumnami, oddzielone murem od dwóch pomieszczeń na krańcach z apsydami[12]. Pomiędzy skrzydłami budynek na planie kwadratu[12]. Buleuterion wznoszono stopniowo – skrzydło południowe powstało na pozostałościach z V w. p.n.e., północne datuje się na VI w. p.n.e. a stoa datowana jest na okres po trzęsieniu ziemi w 374 r. p.n.e.[12] Siedziba senatu Elidy, którego członkowie byli odpowiedzialni za organizację igrzysk[54]. Tutaj rejestrowano zawodników igrzysk, ogłaszano program zawodów i rozstrzygano spory podczas igrzysk[54]. Według greckiego geografa Pauzaniasza tutaj zawodnicy składali przysięgę, że będą walczyć fair play a sędziowie, że będą rozstrzygać uczciwie i nie brać łapówek[54].
32		Stoa południowa (proedria)	ok. 350 p.n.e.[55]	Dwunawowa stoa z dorycką kolumnadą zewnętrzną, otwartą na południe, i koryncką kolumnadą wewnętrzną[55].
33		Willa Nerona	ok. 50–70[56] 65–57[57]	Dom mieszkalny z wieloma pokojami i wejściem od strony zachodniej[56]. Nazwany willą Nerona od stempla cesarskiego Nerona NER. AVG.[57] na ołowianej rurze instalacji wodnej[56]. Inne źródła podają, że willa została wybudowana dla cesarza Nerona, który przybył do Olimpii oglądać igrzyska w 67 roku[57].
I–XII		Skarbce	VII–V w. p.n.e.[58]	Skarbce różnych miast greckich zlokalizowane są u stóp wzgórza Kronos, wznoszone w wiekach XVII–V p.n.e. na tarasie rozciągającym się od nimfajonu do stadionu[58]. W IV w. p.n.e. zbudowano schody prowadzące z tarasy do Altisu[58]. Budynki skarbców miały formę małych świątyń z jednym pomieszczeniem i portykiem zamkniętym antami. W ich wnętrzu przechowywano cenne wota dla Zeusa. Skarbce miały tu następujące miasta: Sikion, Syrakuzy, Epidamnos, Byzantion, Sybaris, Cyrena, Selinunt, Metapontum, Megara i Gela, ale jedynie pięć zidentyfikowano z całkowitą pewnością: skarbiec numer I – Sikionu (ok. 559 p.n.e.)[59], skarbiec numer IX – Selinunt (ok. 550–525 p.n.e.)[60], skarbiec numer X – Metapontum (ok. 575 p.n.e.)[61], skarbiec numer XI – Megary (ok. 525 p.n.e.)[13] i skarbiec numer XII – Geli (ok. 575–550 p.n.e.)[62][58].

Artefakty znalezione w Olimpii prezentowane są w dwóch muzeach:

• Muzeum Archeologicznym – zbiory obejmują m.in. posągi: Hermes z małym Dionizosem i Nike z Olimpii^[63].
• Muzeum Historii Starożytnych Igrzysk Olimpijskich – zbiory obejmują również artefakty związane ze starożytnym sportem znalezione w innych miejscach w Grecji^[64].

Od 1936 roku płomień olimpijski, który płonie podczas nowożytnych igrzysk olimpijskich, zapalany jest za pomocą promieni słonecznych skupionych przez paraboliczne zwierciadło na stadionie w Olimpii^[65]. Stamtąd jest on przenoszony przez olimpijską sztafetę do miejsca rozgrywania igrzysk w danym roku^[65]. Zwyczaj ten został zapoczątkowany przed Letnimi Igrzyskami Olimpijskimi w Berlinie w 1936 roku z inicjatywy niemieckiego działacza sportowego Carla Diema (1882–1962)^[65].

• Antibes, Francja
• Großostheim, Niemcy
• Atlanta, Stany Zjednoczone
• Olympia, Stany Zjednoczone
• Lagos, Nigeria

• Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO w Grecji

• Herodotus project – Olimpia (czarno-białe zdjęcia z Olimpii). [w:] Lost Trails [on-line]. [dostęp 2016-08-06]. (ang.).