Pomnik księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie

Zbiórkę pieniędzy na pomnik rozpoczęto na początku 1814, kilka miesięcy po śmierci księcia w bitwie pod Lipskiem^[2]. Zgodę na postawienie monumentu w Warszawie uzyskała u cara Aleksandra I Anna z Tyszkiewiczów Potocka^[2]. Na czele Komitetu Budowy stanął Adam Jerzy Czartoryski^[2].

Monument został zamówiony w 1818 u mieszkającego w Rzymie duńskiego rzeźbiarza Bertela Thorvaldsena^[2]. Ostateczną umowę podpisano w lipcu 1820 podczas wizyty Thorvaldsena w Warszawie^[2]. Pierwotną lokalizacją pomnika był plac Krasińskich, jednak podczas swojej wizyty w Warszawie w czerwcu 1829 car Mikołaj I zmienił ją na dziedziniec Pałacu Namiestnikowskiego przy Krakowskim Przedmieściu^[2].

Z powodu wielu innych zleceń Thorvaldsen przystąpił do realizacji umowy dopiero w 1826, wykonując w Rzymie model rzeźby Poniatowskiego na koniu^[2]. Z powodów technicznych i logistycznych (konieczność wyschnięcia obu figur oraz transport drogą morską z Livorno przez Helsingør do Gdańska, gdzie model dotarł w październiku 1828 i spędził zimę w związku ze spodziewanym pogorszeniem się warunków żeglugi na Wiśle)^[3], został on zaprezentowany społeczeństwu dopiero w czerwcu 1829^[2]. Model wystawiono w specjalnej szopie wzniesionej obok sal redutowych Teatru Narodowego na placu Krasińskich^[4].

Projekt nie został dobrze przyjęty przez część opinii publicznej, wywołując długą i burzliwą dyskusję^[5]. Zarzucano mu m.in. brak podobieństwa do Poniatowskiego^[6], sztywność i statyczność; jednak największą krytykę wywołał antyczny kostium księcia^[7]. Spodziewano się bowiem ujrzeć walecznego żołnierza w polskim stroju narodowym, tymczasem Thorvaldsen, w swojej artystycznej wizji Poniatowskiego jako bohatera otoczonego wieczną sławą, wykorzystał klasyczny wzór konnego pomnika Marka Aureliusza w Rzymie i przedstawił go jako półnagiego rzymskiego wodza^[8]. Nie zgadzając się z romantycznymi poglądami Polaków, że monument powinien budzić uczucia i wspomnienia narodowe oraz być wyrazem prawdy historycznej, duński rzeźbiarz stwierdził, że nie lubi posyłać swoich dzieł do krajów, „gdzie nie ma poczucia sztuki”^[9].

Przedstawiony przez Thorvaldsena projekt został jednak zrealizowany. Na podstawie modelu, w warszawskim zakładzie Klaudiusza i Emila Gregoire’ów przy ul. Długiej, w sierpniu 1830 rozpoczęto odlewanie pomnika^[10]. Prace zostały przerwane przez wybuch powstania listopadowego^[11]. Zostały ukończone w sierpniu 1832^[2]. W 1834 zgoda władz rosyjskich na ustawienie pomnika przed Pałacem Namiestnikowskim została jednak cofnięta w związku z sankcjami po upadku powstania^[12]. Komitet budowy pomnika planował ubieganie się w tej sytuacji o pozwolenie na jego ustawienie w Krakowie lub Jabłonnie^[13]. Jednak w październiku 1834 car Mikołaj I nakazał przewiezienie rzeźby wraz z modelem gipsowym do Twierdzy Modlin, rozliczenie się przez komitet z Thorvaldsenem i Gregoirami oraz przeznaczenie pozostałych środków na cele dobroczynne (przekazano je na budowę cmentarza prawosławnego na Woli)^[14].

Ponieważ przewiezienie ciężkiego monumentu do Modlina w całości było niemożliwe z powodu niedostatecznej wytrzymałości mostu i lodu na Wiśle, w 1836 został on rozebrany na części i przewieziony do twierdzy w 10 skrzyniach^[14]. W 1840, na rozkaz komendanta Iwana Dehna, pomnik zmontowano ponownie z okazji inspekcji twierdzy przez cara Mikołaja I^[15]. W czasie tej wizyty rosyjski monarcha podarował monument Iwanowi Paskiewiczowi^[2]. Pomnik został wywieziony tymczasowo do Dęblina, a stamtąd w 1842 do pałacu Paskiewiczów w Homlu^[16]. Został ustawiony na tarasie pałacu obok armat zdobytych w 1829 w czasie wojny rosyjsko-tureckiej^[17]. Pozostawiony w Modlinie gipsowy model prawdopodobnie uległ zniszczeniu^[17].

W miejscu przeznaczonym pierwotnie pod pomnik Poniatowskiego, w lipcu 1870, w obecności cara Aleksandra II, uroczyście odsłonięto pomnik Iwana Paskiewicza autorstwa Mikołaja Pimienowa i Aleksandra von Bocka^[18]. Wybór miejsca miał dla społeczeństwa polskiego oczywistą wymowę^[19]. Monument został rozebrany w 1917^[18].

Osobny artykuł: Pomnik Iwana Paskiewicza w Warszawie.

Podejmowane w 1861, 1905 i 1917 próby odzyskania dzieła Thorvaldsena z Homla nie dały rezultatów^[17].

Pomnik Poniatowskiego wrócił do Polski w marcu 1922, w ramach akcji rewindykacji zabytków i dzieł sztuki na mocy traktatu ryskiego^[20]. Stanął tymczasowo na dziedzińcu Zamku Królewskiego^[20]. Powołano Komitet Wzniesienia Pomnika ks. Poniatowskiego pod przewodnictwem premiera Antoniego Ponikowskiego^[20]. W kwietniu 1922 wskazał on cztery miejsca, w których mógł stanąć monument: przed Pałacem Namiestnikowskim, przed kościołem Wizytek, na placu Saskim oraz w Alejach Ujazdowskich^[21]. Ostatecznie 4,5-metrową^[20] rzeźbę przeniesiono w 1923 na plac Saski. Ustawiono ją na cokole projektu Aleksandra Bojemskiego przed pałacem Saskim i Grobem Nieznanego Żołnierza^[16]. Cokół został wykonany z płyt pochodzących z rozebranego pomnika Paskiewicza^[16]. Uroczystość odsłonięcia pomnika 3 maja 1923 była powiązana z przyjazdem i mianowaniem Marszałkiem Polski Ferdinanda Focha^[22]. Podczas uroczystości odsłonięcia pomnika grupa polskich wojskowych została odznaczona francuskimi orderami^[23].

1 września 1940, w czasie uroczystości związanej z „pierwszą rocznicą rządów niemieckich”^[24], pomnik został zasłonięty rusztowaniem z okolicznościową dekoracją^[25]. Wzbudziło to obawy mieszkańców Warszawy, że stanowi to przygotowanie do usunięcia monumentu, który podzieli los pomnika Fryderyka Chopina^[25] (został zniszczony przez Niemców 31 maja)^[26]. 12 września na cokole umieszczono kartkę z napisem: Józiu, jeżeli chcesz uniknąć mego losu, podaj się za Volksdeutscha – Chopin^[25].

W styczniu 1941 Niemcy nakazali komisarycznemu burmistrzowi Warszawy Julianowi Kulskiemu przestawienie pomnika w inne miejsce na terenie Warszawy. Do końca okresu okupacji to polecenie nie zostało jednak wykonane^[27].

Monument został wysadzony w powietrze przez Niemców po powstaniu warszawskim, 16 grudnia 1944^[16].

W kwietniu 1945, w ruinach fabryki Lilpop, Rau i Loewenstein, znaleziono fragmenty zniszczonego pomnika^[28]. Pomimo sprzeciwu Ministerstwa Kultury i Sztuki oraz prasy, w maju 1946 wysadzono w powietrze cokół monumentu^[29]. Z uwagi na zbyt silny ładunek dynamitu, w okolicy wypadły szyby z okien, uszkodzeniu uległ także dach pobliskiego gmachu Zachęty^[29].

Nowy odlew rzeźby, wykonany w latach 1948–1951 według modelu z Muzeum Thorvaldsena w Kopenhadze wykonanego przez Paula Lauritza Rasmussena, podarowało Warszawie Królestwo Danii^[30]. 23 lutego 1952 pomnik ustawiono przed Starą Pomarańczarnią w Łazienkach Królewskich^[30], a w 1965 przeniesiono na dziedziniec pałacu Rady Ministrów (Prezydenckiego), gdzie od 19 października 1965 znajduje się do dziś^[1]. Dwustopniowy cokół, zaprojektowany przez Zygmunta Stępińskiego, został obłożony sinostalowym piaskowcem ze Strzegomia^[2].

Pozostałości oryginalnej rzeźby są eksponowane w parku Wolności przy Muzeum Powstania Warszawskiego^[31].

• 
  Monument Poniatowskiego na tarasie pałacu Paskiewicza w Homlu, 1918
• 
  Pomnik Iwana Paskiewicza ustawiony w miejscu przeznaczonym na pomnik Poniatowskiego
• 
  Pomnik księcia przed pałacem Saskim, 1928
• 
  Monument na tle kolumnady pałacu, lata 20. XX wieku
• 
  Pomnik podczas okupacji
• 
  Niemcy zasłaniający pomnik przed uroczystościami „pierwszej rocznicy rządów niemieckich”, 30 sierpnia 1940
• 
  Monument podczas powstania warszawskiego, sierpień 1944
• 
  Fragment oryginalnego monumentu eksponowany w parku Wolności przy Muzeum Powstania Warszawskiego

• Archiwalne widoki pomnika w bibliotece Polona