Ulica Marszałkowska w Warszawie

Ulica biegnie od pl. Unii Lubelskiej do pl. Bankowego. Kontynuację ulicy na południe stanowi ul. Puławska. Przy wjeździe na pl. Bankowy ulica spotyka się z ul. Senatorską i Elektoralną. Kontynuację ciągu Marszałkowskiej w kierunku północnym stanowi ul. Andersa.

Pod ulicą, na odcinku od pl. Konstytucji w kierunku placu Bankowego, biegnie I linia warszawskiego metra ze stacjami:

• Centrum
• Świętokrzyska
• Ratusz Arsenał

Na całej długości ulicą biegnie również linia tramwajowa.

Przed II wojną światową

Nazwa ulicy pochodzi od nazwy urzędu marszałka wielkiego koronnego Franciszka Bielińskiego^[1], którego pałac stał przy historycznym początku ulicy, w pobliżu skrzyżowania z ul. Królewską.

W połowie XIX wieku z powodu budowy w latach 1844–1845 Dworca Wiedeńskiego przy skrzyżowaniu z Al. Jerozolimskimi ulica i jej przecznice stały się teren ożywionego ruchu budowlanego. Rozwój miasta w kierunku południowo-zachodnim wymusiła również budowa Cytadeli. W drugiej połowie XIX wieku, i początku XX ulica została prawie w całości zabudowana kilkupiętrowymi kamienicami, często bardzo okazałymi. Mieściło się tu wiele sklepów, restauracji i innych punktów usługowych.

W związku rozwojem miasta i zwiększeniem się ruchu ulicznego, w drugiej połowie XIX wieku pojawiły się plany przebicia ulicy na północ przez Ogród Saski do placu Bankowego. Spotkało się to jednak z protestami przeciwników zmniejszenia powierzchni Ogrodu, po których stronie stanął prezydent Sokrates Starynkiewicz^[2].

W 1903 pod nr 114 otwarto kino Bioskop – pierwsze kino w Warszawie^[3]. W 1908 roku ulicą po raz pierwszy pojechały tramwaje elektryczne^[4].

W 1935 ulicę przebito do placu Żelaznej Bramy i ul. Żabiej^[2]. Projekt połączenia Marszałkowskiej z placem Bankowym zrealizowali Niemcy w czasie okupacji, wykorzystując zniszczenia w czasie obrony Warszawy w 1939, w tym zwłaszcza zburzenie i rozbiórkę oficyn pałacu Błękitnego^[2][5].

W latach 1938–1939 pod numerem 134 przy skrzyżowaniu z ul. Świętokrzyską wybudowano modernistyczny gmach Centrali PKO, zniszczony w 1944 podczas powstania warszawskiego.

Straty wojenne

Zabudowa ulicy ucierpiała w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939^[6]. Największe zniszczenia przyniosło jednak powstanie warszawskie i zniszczenia, a zwłaszcza podpalenia dokonane po nim. Niektóre kamienice, m.in. Pinkusa Lothego (Marszałkowska 100, na rogu Al. Jerozolimskich) i Marszałkowska 50 uległy zniszczeniu w trakcie walk lub bombardowań. Pozostałe gmachy podpalono w trakcie metodycznej dewastacji miasta.

Ponadto wojna uniemożliwiła zabudowę narożnika Marszałkowskiej 135 i Świętokrzyskiej 46. Przed wojną mieścił się tam 1-piętrowy domek, który między 1938 a 1939 rozebrano pod nową – nigdy niezrealizowaną – inwestycję.

W 1945 straty ulicy szacowano – być może zawyżając je – na 80% substancji. Według serwisu warszawa1939.pl ocalały przede wszystkim najwytrzymalsze kamienice budowane tuż przed wojną: Marszałkowska 8, 18, 56. Ponadto Niemcy nie zniszczyli budynków na południowym krańcu ulicy: 1, 2, 4, 6. Obronną ręką lub z niewielkimi uszkodzeniami wyszły z wojny kamienice Marszałkowska 17, 28/30, 41, 43, 45, 58, 62, 66 i 101 (tzw. willa Marconiego). Pożar zniszczył fasady kamienic 81 i 81a. Dewastacji i wypaleniu uległy gmachy Marszałkowska 47, 69 i 71 (do drugiego piętra), 81b i 83 (do pierwszego piętra), 85 (do drugiego piętra), 95 (do piątego piętra), 124/128 (do drugiego piętra) oraz willa pod nr 141. Ciężko uszkodzony został budynek nr 19 i kościół Zbawiciela. Stał też całkowicie zrujnowany szkielet Centrali PKO (Marszałkowska 134).

Podczas okupacji niemieckiej nazwę zmieniono na „Marschallstrasse”.

Odbudowa

Po wojnie w zachowanych parterach zniszczonych budynków uruchomiono liczne sklepy i punkty handlowe m.in. w budynku nr 119 mieściła się kawiarnia Cafe Fogg prowadzona przez Mieczysława Fogga. Ulica zyskała wówczas przydomek „parterowej Marszałkowskiej”. Dużą część fasad wypalonych budynków rozebrano z nakazu Biura Odbudowy Stolicy, nie licząc się z ich rzeczywistym stanem zachowania^[7].

„Parterowa Marszałkowska” powstała głównie dzięki prywatnym funduszom. Jednak dla władz komunistycznych ulica w przedwojennej formie była głównie symbolem kapitalizmu. Postanowiono poszerzyć ulicę z przedwojennych 26 do 60 metrów na odcinku między ul. Piękną a Alejami Jerozolimskimi i do 120 metrów między Alejami Jerozolimskimi a ul. Królewską. W tej północnej części miał powstać wielki plac z monumentalnymi gmachami instytucji państwowych i central handlu uspołecznionego^[8]. Oznaczało to rozbiórkę wszystkich obiektów pod adresami nieparzystymi wyższymi niż 65, włącznie z zabytkową willą Marconiego.Tego planu jednak nie zrealizowano.

W latach 1952–1954 poczyniono przygotowania pod budowę Pałacu Kultury i Nauki całkowicie zmieniając tym samym charakter tej części miasta. W 1954 poszerzono z kolei odcinek między pl. Konstytucji a Al. Jerozolimskimi. Jedynym przedwojennym budynkiem na tym odcinku ulicy po stronie nieparzystej została oficyna kamienicy nr 81, która dzięki rozbiórce frontu „wysunęła się do przodu”.

W południowej części wybudowano nowy plac otoczony przez socrealistyczne budynki zwane Marszałkowską Dzielnicą Mieszkaniową. Wymagało to dalszych wyburzeń. Rozebrano zdatny do naprawy gmach nr 47, a cofnięta w głąb posesji kamienica nr 45 została zasłonięta nowym gmachem. Z budynków 43, 60 i 62 skuto część detalu. Adaptowano na potrzeby MDM kamienice 56, 58, 60 i 62, wyrównując ich wysokość (58 nadbudowano o 3 piętra, 62 obniżono o 1 piętro).

Władze czyniły utrudnienia przy odbudowie wysokich wież kościoła Najświętszego Zbawiciela, odbudowano je dopiero w 1955.

Pierwszym nowym budynkiem zrealizowanym po wojnie był gmach Ministerstwa Hutnictwa (obecnie siedziba sądów rejonowych), zwany „żyletkowcem” architekta Marka Leykama (Marszałkowska 82). W latach 1950–1953 zabudowano socrealistycznymi kamienicami południowy odcinek Marszałkowskiej (od placu Unii Lubelskiej do Wilczej). Pod koniec lat 1950. i w latach 1960. podejmowano też próby zabudowy odcinka Marszałkowskiej między Wilczą a Alejami Jerozolimskimi architekturą nowoczesną. Wschodnia pierzeja między Świętokrzyską a Królewską powstała w latach 1954–1961 według projektu „Tygrysów” (Marszałkowska 136–40).

W latach 1960–1969 zbudowano tzw. Ścianę Wschodnią, zaprojektowaną przez Zbigniewa Karpińskiego. W ramach przygotowań do tej inwestycji w 1959 wyburzono „parterową Marszałkowską” oraz zniszczony gmach Centrali PKO^[9]. Zabudowę ulicy na odcinku od Alej Jerozolimskich do ul. Świętokrzyskiej stworzyły cztery domy towarowe oraz zespół budynków mieszkalnych^[10].

W 1972–1973 szwedzka firma Skanska zbudowała w narożniku Al. Jerozolimskich i Marszałkowskiej modernistyczny hotel Forum.

W 1970 pod Marszałkowską na osi ulicy Złotej (w tamtym czasie – Kniewskiego) przebito tunel o długości 80 m do placu Defilad oraz przejście podziemne o długości 43 m^[11].

W latach 90. przy ulicy powstały dwie stacje metra – A13 Centrum i A14 Świętokrzyska. W 2006 przeprowadzono rewitalizację na odcinku od pl. Unii Lubelskiej do pl. Zbawiciela. W 2019 rozpoczęto budowę Muzeum Sztuki Nowoczesnej w pobliżu Pałacu Kultury i Nauki.

Do dziś niezabudowane są zachodnie (nieparzyste) odcinki ulicy między Al. Jerozolimskimi a ul. Królewską.

Zobacz też kategorię: Budynki przy ulicy Marszałkowskiej w Warszawie.

• Kamienica Kasperskich (nr 1)
• Kamienica Judy Wielburskiego (nr 2)
• Dom Prasy (nr 3/5)
• Kamienica Juliusza Ostrowskiego (nr 4)
• Kamienica Ludwika Panczakiewicza (nr 6)
• Teatr Rozmaitości (nr 8)
• Osiedle Latawiec
• Kościół Najświętszego Zbawiciela
• Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa
• Kamienica Domańskich (nr 41)
• Teatr Polonia (nr 56)
• Kamienica Taubenhausa (nr 72)
• Dom Pisarzy (nr 68/70)
• Żyletkowiec (nr 82)
• Hotel Novotel Centrum (d. Hotel Forum, nr 94/98)
• Pawilon Cepelii (nr 99/101)
• Hotel Metropol (nr 99a)
• Stacja metra Centrum
• Rotunda PKO (nr 100/102)
• Słup kilometrowy w Warszawie
• Domy towarowe „Wars”, „Sawa” i „Junior”
• Stacja metra Świętokrzyska
• Biurowiec Central Point
• Centrum Marszałkowska (nr 126/134)
• Teatr Kwadrat (nr 138)
• Saski Business Park
• Centrum Królewska, siedziba m.in. Ambasady Danii (nr 142)
• Ogród Saski

• Dom Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Rosja”
• Spółdzielczy Dom Handlowy „Sezam” (nr 126/134)
• Gmach Centrali PKO (nr 134)
• Dom Mody Bogusław Herse (nr 150)

• 
  Rysunek z 1867 roku, widoczne skrzyżowanie z ul. Świętokrzyską, widok w kierunku placu Zbawiciela
• 
  Widok z 1912 roku, na pierwszym planie skrzyżowanie z ul. Piękną, widok w kierunku placu Zbawiciela
• 
  Ulica Marszałkowska przy ul. Nowogrodzkiej, widok w kierunku północnym, ok. 1908
• 
  Płonące domy przy ul. Marszałkowskiej w czasie powstania warszawskiego
• 
  Ulica w latach 60. XX wieku

• Architektura przedwojennej Warszawy
• Przewodnik po Warszawie (do 1944 roku)
• Archiwalne widoki ulicy w bibliotece Polona