Biuro Odbudowy Stolicy

Biuro Odbudowy Stolicy powstało 14 lutego 1945^[1] z przekształcenia Biura Organizacji Odbudowy Warszawy^[2] powołanego 22 stycznia 1945 przez prezydenta miasta Mariana Spychalskiego, kierowanego przez Jana Zachwatowicza^[3][4]. Decyzję władz miejskich o powołaniu BOS usankcjonowała Krajowa Rada Narodowa w dekrecie z dnia 24 maja 1945 roku o odbudowie m. st. Warszawy^[5][6].

Kierownikiem BOS został Roman Piotrowski, a jego zastępcami Józef Sigalin oraz Witold Plapis^[7]. Początkowo zabezpieczało ono i inwentaryzowało ocalałe relikty zabudowy miasta^[1].

Pierwsza siedziba BOS znajdowała się w kamienicy Ludwika Tarnowskiego (Spółdzielczego Stowarzyszenia Mieszkaniowego Ministerstwa Robót Publicznych) przy ul. Kowelskiej 4 na Nowej Pradze^[8]. W lutym 1945 sekretariat BOS został przeniesiony do kamienicy przy ul. Chocimskiej 33^[9]. Szybko zwiększające zatrudnienie BOS zaczęło także wykorzystywać sąsiednie kamienice przy ul. Chocimskiej 35 oraz przy ul. Skolimowskiej 1 i 3, dom przy ul. Sędziowskiej 3 na Ochocie, a także ocalałe pawilony Szpitala Ujazdowskiego^[10]. W najmniej zniszczonych dzielnicach, na Bielanach, Żoliborzu, Mokotowie i Saskiej Kępie, powstały lokalne pracownie BOS^[10]. Wydział Architektury Zabytkowej utworzył oddziały na Starym Mieście i w Łazienkach Królewskich^[10]. Duża grupa pracowników Biura wraz z rodzinami mieszkała m.in. na osiedlu domków fińskich na Jazdowie^[11].

Biuro pełniło funkcje miejskiej pracowni urbanistycznej, administracji budowlanej, inspekcji budowlanej i urzędu konserwatorskiego^[12]. W 1945 roku w skład BOS wchodziły następujące wydziały^[13]:

• Wydział Urbanistyki
• Wydział Architektury i Inżynierii
• Wydział Architektury Zabytkowej
• Wydział Inżynierii
• Wydział Planowania Gospodarczego
• Wydział Propagandy
• Wydział Zleceń
• Wydział Nadzoru
• Wydział Pomiarów
• Wydział Administracyjno-Gospodarczy
• Samodzielny Dział Personalny
• Samodzielny Dział Kontroli
• Sekretariat Generalny

W lutym 1945 roku w centrali BOS przy ul. Chocimskiej uruchomiono stołówkę^[14]. W maju 1945 roku z inicjatywy Józefa Sigalina przy BOS powstał klub sportowy z sekcjami: lekkoatletyczną, bokserską, piłki nożnej, strzelecką, gier sportowych, tenisową, sportów wodnych i sportów zimowych^[15]. Biuro uruchomiło również ośrodek wczasowy w Świdrze (tzw. Bosówkę)^[16].

W lipcu 1945 BOS zatrudniało ok. 1500 osób – architektów, urbanistów, inżynierów różnych specjalności, ekonomistów i prawników^[3].

Wydziałowi Architektury Zabytkowej (WAZ) należy zawdzięczać odbudowę Starego i Nowego Miasta, Traktu Królewskiego i Łazienek. Przy odbudowie miasta kierowano się także zachowanymi panoramami miasta i pejzażami (m.in. Canaletta). Pracownikami WAZ byli m.in. Jan Zachwatowicz i Piotr Biegański.

Biuro Odbudowy Stolicy było współorganizatorem wystawy „Warszawa oskarża”, otwartej 3 maja 1945 w Muzeum Narodowym w Warszawie^[17]. W marcu i kwietniu 1945 przeprowadzono tzw. akcję czerwonych tablic: na obiektach zabytkowych, często całkowicie zburzonych, umieszczono ok. 800^[18] charakterystycznych czerwonych tablic z orłem i białym napisem BOS – Budowla Zabytkowa, stanowiąca dokument kultury narodowej. Naruszenie stanu budynku jest surowo zakazane^[19][20]. Spełniły one ważną rolę w propagowaniu idei ochrony zespołów zabytkowych^[20]. W październiku 1945 BOS zaczął wydawać tygodnik „Skarpa Warszawska”, przekształcony później w „Stolicę”^[21]. Czasopismo stało się ważnym miejscem dyskusji urbanistycznych i społecznych dotyczących przyszłości miasta^[22]. Dla odbudowywanych z pomocą BOS domów zaprojektowano specjalną tabliczkę z cyrklem i napisem Odbudowa kraju^[23].

W latach 1947–1949 zrealizowano Trasę W-Z z tunelem przebitym pod ul. Miodową i Krakowskim Przedmieściem, której wytyczanie i budowa ujawniły wiele problemów związanych ze znajdującymi się przy niej zabytkami^[24]. Do 1952 odbudowano Stare Miasto, Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat, a także części ulic Miodowej, Długiej i Senatorskiej oraz placów Teatralnego i Bankowego – jednak niekonsekwentnie, częściowo i w luźny sposób nawiązując do przedwojennej zabudowy, czasami nawet w dość poważnym stopniu zmieniając ich przedwojenny charakter.

W pracach BOS wykorzystano szereg propozycji urbanistycznych zawartych w przedwojennym projekcie generalnym rozwoju Warszawy, który w 1937 otrzymał złoty medal na wystawie światowej „Sztuka i technika w życiu codziennym” w Paryżu. Biuro zajmowało się także zabezpieczaniem istniejącej zabudowy miasta, w tym trzykrotną szczegółową inwentaryzacją stanu zabudowy.

Od 1945 roku stopniowo ograniczano kompetencje BOS. W sierpniu 1945 roku miasto przejęło zarządzanie drogami i mostami, a w marcu 1946 roku − inspekcję budowlaną^[25]. Utworzona w połowie 1946 roku Warszawska Dyrekcja Odbudowy przejęła od BOS prowadzenie inwestycji, a we wrześniu tego samego roku zlikwidowano Wydział Architektury Zabytkowej (jego zadania przejął Urząd Konserwatorski Miasta Stołecznego Warszawy)^[25]. Od 1947 roku BOS był głównie biurem urbanistycznym^[25]. W lipcu 1947 roku zatrudniało 500, w styczniu 1948 roku 280 a w czerwcu tego roku − 193 osoby^[26]. Biuro Odbudowy Stolicy zostało zlikwidowane w 1951 rozporządzenim Rady Ministrów z 6 września 1950 roku^[27].

Ze względu na ogrom zniszczeń w Warszawie skrót BOS rozszyfrowywano także żartobliwie jako Boże Odbuduj Stolicę^[28].

Akta Biura Odbudowy Stolicy przechowywane są w Archiwum Państwowym m.st. Warszawy, gdzie stanowią jeden z najcenniejszych zbiorów materiałów archiwalnych^[29]. Trwa ich digitalizacja^[30]. Zbiór składa się z 14 679 teczek zawierających mapy, plany, projekty, zapiski inwentaryzacyjne i zdjęcia z lat 1945–1953. Jest unikatowym zapisem skali zniszczeń miasta podczas II wojny światowej i jego odbudowy, niemającej precedensu w całej powojennej Europie. Zniszczone zabytki odtwarzano wbrew ówczesnej doktrynie konserwatorskiej, nie zalecającej rekonstrukcji obiektów historycznych. W 2011 akta BOS wraz z 44 archiwaliami z innych krajów wpisano na listę Pamięć Świata prowadzoną przez UNESCO^[31][32].

Duże kontrowersje budzą niektóre działania Wydziału Urbanistyki BOS – wiele kamienic, które przetrwały wojnę, zostało z nakazu BOS-u zniszczonych (choć często wymiany wymagały tylko spalone dachy i stropy). W ten sposób zniszczona została duża część zabudowy m.in. ulic Chłodnej, Elektoralnej, Ogrodowej, Granicznej, Leszna, Wolskiej i Marszałkowskiej^[33]. Znane są też przykłady ideologicznego niszczenia elewacji budynków i skuwania rzeźb pod pretekstem ich „porządkowania”, „unowocześniania” oraz „pozbywania się wątpliwej jakości ozdób”^[34].

• Warszawa niezaistniała, J. Trybuś, Muzeum Powstania Warszawskiego, Warszawa 2012, ISBN 978-83-60142-56-1
• Budujemy nowy dom. Odbudowa Warszawy w latach 1945-1952, J. S. Majewski, T. Markiewicz, Dom Spotkań z Historią, Warszawa 2012, ISBN 978-83-62020-51-5
• Z kilofem na kariatydę. Jak nie odbudowano Warszawy, A. Bojarski, Książka i Wiedza, Warszawa 2013, ISBN 978-83-05-13623-5
• Spór o odbudowę Warszawy: od gruzów do reprywatyzacji, T. Fudala, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Warszawa 2020, ISBN 978-83-64177-39-2
• Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944-1949, G. Piątek, W.A.B. Warszawa 2020, ISBN 978-83-280-3725-0
• Sny o Warszawie. Wizje przebudowy miasta 1945-1952, K. Mordyński, Prószyński i S-ka, Warszawa 2021, ISBN 978-83-8234-061-7

• 14 lutego 1985 na frontowej ścianie kamienicy przy ul. Chocimskiej 33 odsłonięto tablicę pamiątkową o treści: W tym budynku 14 lutego 1945 roku rozpoczął pracę BOS Biuro Odbudowy Stolicy^[38]. Tablica zaginęła w niewyjaśnionych okolicznościach^[39]. W kwietniu 2020 na fasadzie budynku odsłonięto nową tablicę informacyjną MSI upamiętniającą BOS^[40].
• We wrześniu 2020 alei parkowej biegnącej od placu Na Rozdrożu do ul. Jazdów nadano nazwę alei Biura Odbudowy Stolicy^[41].

• Straty Warszawy 1939–1945: raport. Warszawa: Miasto Stołeczne Warszawa, 2005, s. 642–667. ISBN 83-922369-7-1.

• Archive of Warsaw Reconstruction Office. Memory of the World (ang.)
• Kto odbudował Warszawę? I dlaczego tak?, artykuł na portalu culture.pl
• Sprawozdania Biura Odbudowy Stolicy w MBC