Xawery Dunikowski

Pochodził ze zubożałej szlachty. Jego ojciec Mieczysław pracował jako nadkonduktor kolei warszawsko-wiedeńskiej. Edukację rozpoczął w Szkole Technicznej w Warszawie. W 1896 przyjechał do Krakowa studiować w Szkole Sztuk Pięknych u rzeźbiarzy: Alfreda Dauna w latach 1896–1899 i Konstantego Laszczki w latach 1899–1903.

Po studiach wyjechał do Warszawy, aby objąć stanowisko profesora rzeźby w Szkole Sztuk Plastycznych. W 1905 w restauracji Lijewskiego w Warszawie postrzelił śmiertelnie atakującego go malarza Wacława Pawliszaka, któremu wcześniej odmówił dania satysfakcji^[3]. Później został zwolniony z aresztu za kaucją w wysokości 2 tys. rubli. W 1908 z nieformalnego związku z Sarą Lipską urodziło się jego jedyne dziecko, córka Maria Xawera^[4]. W Warszawie pracował do roku 1910, po czym wyjechał do Krakowa. W 1914 wyjechał na stypendium do Londynu. Kolejne lata spędził w Paryżu, służył w kompanii Bajończyków w Legii Cudzoziemskiej^[5]. Po szkoleniu wojskowym jesienią 1914 roku zwolniono go z powodu stanu zdrowia i nie walczył na froncie. W 1922 wrócił do Polski, aby objąć katedrę rzeźby na krakowskiej ASP. Postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej z 20 września 1930 został mianowany profesorem zwyczajnym rzeźby^[6]. Do grona uczniów Dunikowskiego zaliczali się m.in.: Jerzy Bandura, August Dyrda, Zygmunt Gawlik, Józef Gosławski, Maria Jarema, Ludwik Konarzewski (junior), Marian Konieczny, Jacek Puget, Henryk Wiciński^[7] oraz Jerzy Bereś.

W okresie międzywojennym otrzymał wiele prestiżowych nagród, wykonał setki realizacji, które przyniosły mu międzynarodową sławę. W 1936 otrzymał nagrodę plastyczną Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego^[8]. Z dzieł z tego okresu można wymienić postacie czterech ewangelistów na gmachu Seminarium Śląskiego w Krakowie z 1927, głowy wawelskie z lat 1925–1927 i pomnik prezydenta Krakowa Józefa Dietla z 1936.

Przez większą część okresu okupacji był więźniem niemieckiego obozu koncentracyjnego Auschwitz (nr obozowy 774), gdzie trafił po aresztowaniu w 1940. Po wojnie, w latach 1945–1955, kierował katedrą rzeźby na krakowskiej ASP. W 1955 na stałe przeniósł się do Warszawy. W 1959 został profesorem i kierownikiem katedry rzeźby w Państwowej Szkole Sztuk Plastycznych we Wrocławiu.

Po wojnie zrealizował m.in. Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny (1955) powstały w wyniku przebudowania niemieckiego mauzoleum. Z obrazów warto wspomnieć Portret córki z 1924 i Autoportret w stroju mandaryna z 1935. W Krakowie mieszkał w latach 1938–1940 i 1945–1955 przy ulicy Karmelickiej 27 (na kamienicy tablica upamiętniająca artystę). Wielokrotnie honorowany przez władze PRL, w listopadzie 1949 został członkiem Ogólnokrajowego Komitetu Obchodu 70-lecia urodzin Józefa Stalina^[9].

W Warszawie w latach 1959–1964 mieszkał w domu przy ul. Juliana Marchlewskiego (obecnie al. Jana Pawła II) 36^[10].

Został pochowany w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach (kwatera A26-tuje-18/19)^[11].

• Order Budowniczych Polski Ludowej (22 lipca 1949)^[12]
• Order Sztandaru Pracy I klasy (14 grudnia 1955)^[13]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (15 października 1948)^[14]
• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (11 listopada 1936)^[15]
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (10 listopada 1928)^[16][17]
• Złoty Wawrzyn Akademicki (5 listopada 1935)^[18]
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (28 lutego 1955)^[19]

Z tym tematem związana jest kategoria: Twórczość Xawerego Dunikowskiego.

• Macierzyństwo (1900)
• Tchnienie (1901)
• Fatum (1904)
• cykl Kobiety brzemienne (1906)
• Grobowiec Bolesława Śmiałego (1917)
• Autoportret (1917)
• cykl Głowy Wawelskie (1925–1926)
• Pomnik Czynu Powstańczego na Górze św. Anny (1946–1955)
• Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej
• Pomnik Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego w Warszawie (1963)

• 
  Pomnik Józefa Dietla, Kraków
• 
  Kościół Najświętszego Serca Pana Jezusa, Kraków ul. Kopernika 26.
  Rzeźby projektu Xawerego Dunikowskiego. Postać Chrystusa odkuł Karol Hukan.
• 
  Cmentarz Rakowicki, Grobowiec Pareńskich.
  Plakieta projektu Xawerego Dunikowskiego.
• 
  Kraków, al. Mickiewicza 3
  Budynek dawnego Seminarium Śląskiego, rzeźby ewangelistów projektu Dunikowskiego (1926)
• 
  Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińsko-Mazurskiej, Olsztyn
• 
  Pomnik Czynu Powstańczego, Góra św. Anny
• 
  Pomnik Żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego, Warszawa

Jego imieniem nazwano między innymi bulwar we Wrocławiu, ulice w Bydgoszczy, Częstochowie, Gdańsku, Gliwicach, Krakowie, Słupsku, Wałbrzychu, Zielonej Górze, Warszawie, Poznaniu, Pszczynie, Lublinie, Łodzi, Szczecinie, Kędzierzynie-Koźlu oraz plac w Olsztynie. Jego imię nosi również Zespół Szkół w Zawierciu. W warszawskiej Królikarni mieści się również muzeum poświęcone artyście^[20].

W listopadzie 1975 na budynku przy al. Jana Pawła II 36 w Warszawie, gdzie w latach 1959–1964 mieszkał artysta, odsłonięto tablicę pamiątkową^[10].

24 listopada 1975 w Warszawie jednej z ulic na terenie obecnej dzielnicy Ursynów zostało nadane imię Xawerego Dunikowskiego^[21].

• 
  Pałac Królikarnia, siedziba Muzeum im. Xawerego Dunikowskiego
• 
  Popiersie Xawerego Dunikowskiego w Alei Sław na skwerze Harcerskim w Kielcach
• 
  Grób Xawerego Dunikowskiego, cmentarz Wojskowy na Powązkach

• Xawery Dunikowski "Głowa Adama Mickiewicza" - analiza w kontekście twórczości artysty
• Piotr Szubert: Xawery (Ksawery) Dunikowski. culture.pl. [dostęp 2011-08-16].
• Xawery Dunikowski – film z 1963 roku. filmpolski.pl. [dostęp 2010-01-04].
• Tajemnica Pana X – film z 1994 roku (historia morderstwa Wacława Pawliszaka). filmpolski.pl. [dostęp 2010-01-04].
• Krewki Xawery Dunikowski. weranda.pl. [dostęp 2010-01-04].
• Karolina Stasiak: Niepokorny Dunikowski. Wyjątkowa wystawa w Orońsku. gazeta.pl, 2011-07-06. [dostęp 2011-09-18].
• Niepokorny, czyli cała prawda o Xawerym Dunikowskim na wystawie z okazji 30-lecia Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku. rzezba-oronsko.pl. [dostęp 2011-09-18].
• Xawery Dunikowski podczas prac nad głową robotnika w PKF na stronie KronikaRP
• Wystawa rzeźb Xawerego Dunikowskiego w Krakowie w PKF na stronie KronikaRP
• 25. rocznica śmierci Xawerego Dunikowskiego w PKF na stronie KronikaRP