Zimna wojna (film 2018)

W Polsce po II wojnie światowej Wiktor i Irena przeprowadzają przesłuchania do sponsorowanego przez państwo zespołu muzyki ludowej. Uwagę Wiktora natychmiast przykuwa Zula, ambitna i urzekająca dziewczyna, która udaje chłopskie pochodzenie i jest na zwolnieniu warunkowym, odkąd zaatakowała maltretującego ją ojca. Wiktor i Zula szybko zakochują się w sobie, a po przedstawieniu dochodzi między nimi do zbliżenia. Później Wiktor i Irena pod presją biurokratów muszą włączyć do swoich przedstawień prokomunistyczną i prostalinowską propagandę, co umożliwiłoby zespołowi podróż po bloku wschodnim. Zarówno Wiktor, jak i Irena są przeciwni zmianom, ale kierowany karierą oportunista Kaczmarek zgadza się na nie, a urażona Irena odchodzi. Kaczmarek interesuje się też Zulą i naciska na nią, by szpiegowała Wiktora dla niego, ale Zula odmawia mu podania jakichkolwiek obciążających informacji. Kiedy zespół odwiedza Berlin Wschodni, Wiktor planuje ucieczkę na zachód z Zulą, a oni sami utwierdzają się we wzajemnej miłości. Zula nie pojawia się jednak na randce z Wiktorem, więc ten sam przekracza granicę^[3].

Po latach Zula spotyka się z Wiktorem w Paryżu, gdzie pracuje w klubie jazzowym. Mimo że oboje mają innych partnerów, ich wzajemny pociąg jest oczywisty. Kiedy Wiktor pyta Zulę, dlaczego nie pojawiła się z nim, by przekroczyć granicę, ta mówi, że nie miała do niego zaufania. Rok później Wiktor bierze udział w jednym z występów zespołu w Jugosławii, gdzie Zula dostrzega go na widowni i okazuje wstrząs. Dwa lata później Wiktor pracuje w Paryżu jako kompozytor muzyki filmowej, gdzie Zula spotyka się z nim ponownie; wyszła za mąż za innego mężczyznę, by zdobyć wizę i być z Wiktorem. Wiktor próbuje umożliwić Zuli karierę solistki, przedstawiając jej przyjaciela, producenta filmowego Michela. Tymczasem Zula staje się zazdrosna o dawne kochanki Wiktora, a ponieważ praca nad jej płytą odbija się na ich związku, zaczyna mocno pić i wyprawiać publiczne ekscesy. Mimo że kontrakt płytowy zostaje podpisany, Zula pozostaje sfrustrowana i nieszczęśliwa. Ujawnia, że miała romans z Michelem i obraża Wiktora, co powoduje, że ten ją uderza. Później Zula znika, a kiedy Wiktor konfrontuje się z Michelem, on ujawnia, że ta wróciła do Polski^[3].

Wbrew radzie polskiego ambasadora w Paryżu Wiktor wraca do Polski. Zula spotyka się z nim w obozie pracy, gdzie ujawnia, że został skazany na „hojną” karę 15 lat ciężkiej pracy pod zarzutem wielokrotnego przekraczania granic i szpiegostwa; jego ręka została złamana w wyniku tortur, co zakończyło jego muzyczną karierę. Zula obiecuje, że go uwolni. Po latach uwolniony Wiktor spotyka się z Kaczmarkiem w klubie, w którym występuje Zula, obecnie ledwo funkcjonująca alkoholiczka. Zula zaaranżowała wcześniejsze uwolnienie Wiktora, zgadzając się na małżeństwo z Kaczmarkiem, a teraz ma z nim syna. Wiktor i Zula uciekają razem do łazienki, gdzie ona błaga Wiktora, by ją uratował. Oboje jadą autobusem do opuszczonego kościoła widzianego na początku filmu, gdzie przygotowują się do wspólnego samobójstwa. Po zażyciu pigułek para obserwuje krajobraz. Zula sugeruje, aby razem obejrzeli go „z drugiej strony”; oboje wstają i umykają wzrokowi widza, gdy pola pszenicy kołyszą się na wietrze^[3].

Źródło: Filmpolski.pl^[4]

• Joanna Kulig – Zula Lichoń
• Tomasz Kot – Wiktor Warski
• Borys Szyc – Lech Kaczmarek
• Agata Kulesza – Irena Bielecka
• Adam Woronowicz – konsul
• Adam Ferency – minister
• Jeanne Balibar – Juliette
• Cédric Kahn – Michel
• Adam Szyszkowski – strażnik obozu
• Giorgio Rayzacher – pisarz

Reżyserem Zimnej wojny był Paweł Pawlikowski, który po sukcesie Idy (2013) zamierzał nakręcić historię o podłożu osobistym. Historię zaprezentowaną w filmie Pawlikowski oparł na losach swoich rodziców: „Rodzice byli nietypową parą. Ich związek i życiowe zakręty – rozstania, powroty, wyjazd za granicę... Wszystko to głęboko we mnie tkwiło. Ich skomplikowana miłość jest dla mnie jak gdyby matką wszystkich historii miłosnych”^[5]. Owa ciągła migracja rodziców wpłynęła również na postrzeganie Polski przez Pawlikowskiego: „Mieszkałem w różnych krajach [...]. Ale stale wracałem do Warszawy. Na Wigilię, na Wielkanoc. Polska nigdy nie przestała we mnie budzić emocji”^[5]. Opowiadając losy pojedynczych osób, Pawlikowski miał na celu dotarcie do esencji polskości, nie uciekając jednak w martyrologię:

Przy pisaniu scenariusza Pawlikowski korzystał z pomocy Janusza Głowackiego, który zmarł w 2018. Głowacki zdaniem reżysera Idy „miał coś z mojego ojca. Uosabiał to, co w Polsce cenię i lubię: polot, poczucie absurdu, duch przekory, sprzeciw wobec głupoty”^[5]. Zimna wojna została na etapie projektu oceniona przez ekspertów Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej jako bardzo dobra i decyzją dyrektor Magdaleny Sroki dofinansowana kwotą 3 milionów złotych^[6], a w trakcie postprodukcji nowe kierownictwo Radosława Śmigulskiego podwyższyło ową kwotę o 1 milion złotych na potrzeby prezentacji filmu przed Festiwalem Filmowym w Cannes^[5].

Główną rolę męską otrzymał Tomasz Kot, gdyż Pawlikowski był pod wrażeniem odegranej przez aktora roli Zbigniewa Religi w filmie Bogowie (2014) Łukasza Palkowskiego^[7]. Z odtwórczynią roli Zuli, Joanną Kulig, Kot współpracował jeszcze podczas prac zdjęciowych nad filmem Disco polo (2015) Macieja Bochniaka^[7]. Kulig była zaznajomiona z metodami pracy Pawlikowskiego, gdyż uczestniczyła w zdjęciach zarówno do Kobiety z piątej dzielnicy (2011), jak i Idy^[8]. Kulig opisywała w następujący sposób metodę twórczą reżysera: „Żeby ustawić perfekcyjnie kadr, nadać odpowiednie światło wydobywające muzykalność i emocje, każe powtarzać sceny 15, 20 razy. Czasami więcej”^[8]. Oboje aktorów przygotowywało się do swych ról w inny sposób. Podczas gdy Kulig pobierała lekcje śpiewu w Zespole Pieśni i Tańca „Mazowsze”, Kot uczył się dyrygowania pod okiem Marcina Maseckiego^[9].

Autorem zdjęć do Zimnej wojny był Łukasz Żal, który przedtem współpracował z Pawlikowskim przy kręceniu filmu Ida. Podobnie jak w przypadku poprzedniego filmu reżysera, Żal nakręcił film w odcieniach szarości. Początkowo rozważał wraz z Pawlikowskim zrobienie Zimnej wojny w kolorze, jednak obaj zdali sobie sprawę, że „czerń i biel dodadzą filmowi uroku. To działa znacznie lepiej niż wyprane kolory, przywodzące na myśl stare radzieckie kino. Zresztą, Polska w latach 50. i 60. była szara, chcieliśmy z tego czerpać”^[10].

Okres zdjęciowy rozpoczął się w listopadzie 2016. Zdjęcia do filmu kręcono między innymi w pałacu rodziny Małachowskich w Białaczowie koło Opoczna (siedziba Zespołu „Mazurek”), przy ulicy Romualda Traugutta w Łodzi (ulica w Paryżu), w willi Leona Alarta przy ul. Wróblewskiego 38 w Łodzi (klatka schodowa), w Grand Hotelu w Łodzi (klub l’Eclipse, Cafe Select)^[11], na terenie ośrodka wypoczynkowego Buk w Rudach Raciborskich (muszla koncertowa)^[12], w ruinach świątyni z 1806 roku w Kniaziach^[13] i Nowosiedlinach^[4]. Łącznie proces kręcenia Zimnej wojny trwał 66 dni zdjęciowych^[7]. Budżet filmu wyniósł około 22 milionów złotych^[14] (4,3 miliona euro)^[15].

Ścieżka dźwiękowa

Większość utworów do Zimnej wojny powstała dzięki aranżacji Marcina Maseckiego. Razem z Pawłem Pawlikowskim Masecki opracował cały zamysł warstwy dźwiękowej do filmu, w którym muzyka jest komentarzem do opowieści o miłości Zuli i Wiktora. Całej ścieżki dźwiękowej nie można jednak przypisać Maseckiemu, ponieważ w filmie zawarta została znaczna część utworów granych przez wiejskich muzykantów i opartych na oryginalnych opracowaniach muzyki ludowej^[16].

Premiera i dochód

Premiera filmu odbyła się podczas 71. MFF w Cannes dnia 10 maja 2018, gdzie film trafił do konkursu głównego^[17]. W Polsce film pojawił się w kinach 8 czerwca 2018^[18]. Według serwisu Box Office Mojo Zimna wojna do marca 2020 przyniosła dochód w wysokości ponad 20,5 miliona dolarów, z czego 4,5 miliona dolarów to szacowany dochód w Polsce^[2]. Szacunkowo liczba osób, które obejrzały Zimną wojnę w kinach do marca 2020 wynosiła ponad 2 miliony, co zapewniło dystrybutorom zwrot poniesionych nakładów^[19].

Odbiór krytyczny

Zimna wojna została bardzo dobrze przyjęta zarówno przez rodzimych, jak i zagranicznych krytyków. Agnieszka Tambor z „Postscriptum Polonistycznego” pisała, iż „Zimna wojna to [...] nie tylko opowieść miłosna, ale także zapis trudnego fragmentu dziejów Europy. To właśnie ta historia i sposób jej opowiedzenia wydaje się największą siłą reżysera”^[20]. Zdaniem Michała Walkiewicza z portalu Filmweb siła Zimnej wojny wynika z umowności świata przedstawionego: „realizm nie wydaje się dla Pawlikowskiego najwyższą cnotą, a jego wyobraźnię wypełnia przede wszystkim kino. Zamiast skupiać uwagę na środowiskowym detalu, buduje swój film ze skrawków wyobrażeń na temat epoki, sarkastycznych skrótów, popkulturowych odniesień, filmowych powidoków”^[21]. Jakub Popielecki w recenzji dla „Przekroju” podkreślał lekkość formy, która przezwycięża ograniczenia melodramatu dzięki ścisłemu związkowi z muzyką: „Narracja płynie niczym piosenka, a same zmiany muzycznego stylu mówią nieraz więcej niż dialogi”^[22]. Także Janusz Wróblewski z tygodnika „Polityka” podkreślał, iż film Pawlikowskiego stanowi „dzieło poetyckie, a zarazem uniwersalne, lekkie i sprawiające wrażenie oczywistego, jednocześnie szalenie uduchowione, głębokie, nasycone miłością znajdującą swoje spełnienie dopiero w akcie samounicestwienia”^[23].

Bywały również głosy bardziej sceptyczne wobec filmu Pawlikowskiego. Michał Piepiórka z „Czasu Kultury” wyraził opinię, iż „krystaliczna czystość narracji, prostota obrazu, minimalizm warstwy fabularnej, które odpowiadają za wytworzenie wspomnianych napięć semiotycznych, wyeliminowały z tej historii emocje”, w efekcie czego „tragiczna historia miłosna nie porusza i nie wciąga tak, jak powinna”^[24]. Również Iwona Kurz w recenzji dla „Dwutygodnika” stwierdziła, że „wystudiowane, czasem przekoncypowane, te obrazy pozostają w efekcie wychłodzone. Nie wierzę choćby w namiętność, którą reżyser podporządkowuje obrazom nocnego Paryża jako miasta miłości”^[25]. Krytycy wszak wyrażali przede wszystkim podziw dla ścieżki dźwiękowej oraz warstwy wizualnej. Agata Łysakowska-Trzoss z portalu Histmag.org stwierdziła, iż odpowiedzialny za zdjęcia Łukasz Żal „używa kamery jak pióra, kreśląc nią prawdziwe listy miłosne”^[26], a sposób przeniesienia na język filmu polskiej muzyki ludowej jest „niesamowity [...]. Liczy się tylko jedno: dwa serduszka, cztery oczy…”^[26]

Również za granicą Zimna wojna była powszechnie doceniana. Peter Bradshaw z brytyjskiego „The Guardiana” zwrócił uwagę na „krystalicznie czyste, czarno-białe zdjęcia”, które wydobywają z filmu „chwile intymnej powagi i senne, oniryczne chwile popisów scenicznych”^[27]. Rachel Donadio z „The Atlantic” zwróciła uwagę, iż „w wizerunkach i twarzach wiejskiej Polski uwidaczniają się echa twórczości Romana Vishniaca, a zadymione, atrakcyjne ujęcia z Paryża przypominają te wykonane przez Roberta Doisneau’go”^[28]. Stephanie Zacharek z magazynu „Time” opisała film Pawlikowskiego jako „starannie dopracowaną sagę o romantycznych mękach, przepychu, zakazanych przejściach granicznych oraz kolejnych zdradach”^[29]. W amerykańskim „Variety” pojawiła się opinia, iż „wybrana z uczuciem ścieżka dźwiękowa, sięgająca od mrocznych hipnotyzujących ludowych ciekawostek, przez ostre akcenty bluesowe, aż po kulminacyjny, eteryczny rytm Bacha w interpretacji Glenna Goulda, jest być może najbardziej nieocenionym wkładem w film stworzony z niemal upiorną, wszechobecną precyzją”^[30]. Zdaniem Manohli Dargis z „The New York Timesa” dzieło Pawlikowskiego to „jeden z tych sentymentalnych romansów, które nadają cierpieniu styl wysoki”^[31]. Duet Kot – Kulig porównywany był do kreacji Humphreya Bogarta i Ingrid Bergman tudzież Omara Sharifa i Julie Christie^[32]; niekiedy Kota obwieszczano „polskim Gregorym Peckiem” lub „polskim Jamesem Bondem”^[33].

Także w prasie francuskiej przeważały pochlebne recenzje: Anne Diatkine z „Libération” porównywała film Pawlikowskiego z arcydziełami francuskiego czarnego realizmu poetyckiego^[34], a w „Téléramie” doznania z filmu odczytywano jako „jednocześnie intensywne i nieco nierealne, jak odległe fragmenty snu lub przeszłości, z których chciałoby się zachować jedynie istotne, bolesne i szczęśliwe wspomnienia”^[35]. Z obrzydzeniem potraktował natomiast Zimną wojnę Ariel Schweitzer z konserwatywnego „Cahiers du cinéma”, uznając film Pawlikowskiego za „zabytkowe kino”, które „kładzie nacisk na staranne odtworzenie atmosfery tego okresu bardziej niż na analizę polityczną”^[35].

Agnieszka Morstin w swojej analizie Zimnej wojny stwierdziła, że w ekspozycji swego filmu „Pawlikowski sprawnie operuje stereotypem zacofania cywilizacyjnego jako ugruntowanym w wyobraźni zachodniego widza emblematem polskości. Przewrotnie wygrywa ten stereotyp, obnażając jego powierzchowność i protekcjonalne postrzeganie naszego kręgu kulturowego, prezentując obrazy polskiej wsi powojennej, której nędza idzie w parze z lokalną tradycją muzyczną urzekającą surowym pięknem”^[36]. Morstin porównała nawet grę Joanny Kulig w Zimnej wojnie do roli Zbigniewa Cybulskiego w Popiele i diamencie (1958) Andrzeja Wajdy, jako że Kulig „kreuje postać współczesną w kostiumie historycznym”, a jednocześnie jest „reprezentantką swojego pokolenia” – podobnie jak Cybulski^[37]. Porównując jednak film Pawlikowskiego z Podwójnym życiem Weroniki (1991) Krzysztofa Kieślowskiego – i zauważając spore podobieństwa między nimi – Morstin wywnioskowała, że oba filmy szybko zaczynają być przewidywalne i popadają w ów nieustannie wygrywany stereotyp: „Polskie nieokrzesanie i charakterystyczna słowiańska ociężałość należycie kontrastuje tu z francuską finezją”^[38].

Nagrody i nominacje

Zimna wojna była wielokrotnie nagradzana zarówno na polskich, jak i zagranicznych festiwalach. Na Festiwalu Filmowym w Cannes Paweł Pawlikowski został uhonorowany Złotą Palmą za reżyserię^[39]. Film był trzykrotnie nominowany do nagród Amerykańskiej Akademii Sztuki i Wiedzy Filmowej (Oscarów) oraz czterokrotnie do Nagród Brytyjskiej Akademii Filmowej, nie został jednak ostatecznie nagrodzony na żadnej z ceremonii rozdania tych nagród^[4]. Film otrzymał również pięć statuetek podczas rozdań Europejskich Nagród Filmowych, zdobył też Złote Lwy oraz trzy inne wyróżnienia na 43. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni^[40], a także siedem Polskich Nagród Filmowych^[4].

Brytyjski dziennik „The Guardian” umieścił Zimną wojnę na 7. miejscu na liście 50 najlepszych filmów dystrybuowanych w Wielkiej Brytanii w 2018^[41]. Benedict Cumberbatch w plebiscycie dla magazynu „Time Out” uznał dzieło Pawlikowskiego za najlepszy film dekady (2010–2019)^[42].

• AgnieszkaA. Morstin AgnieszkaA., Kieślowski versus Pawlikowski. „Podwójne życie Weroniki” i „Zimna wojna” jako opowieści o świecie dwudzielnym, „Kwartalnik Filmowy” (103), 2018, s. 79–90 [dostęp 2020-04-04] .
• AgnieszkaA. Tambor AgnieszkaA., Półka filmowa 2018, „Postscriptum Polonistyczne” (23), 2019, s. 279–288, DOI: 10.31261/PS_P.2019.23.19 [dostęp 2020-04-04] .

• Zimna wojna w bazie filmpolski.pl
• Zimna wojna w bazie Filmweb
• Zimna wojna w bazie IMDb (ang.)
• Zimna wojna w bazie Rotten Tomatoes (ang.)