Киһи бырааба
Киһи бырааба диэн киһи аймах быһыытын-майгытын тиһигин быспакка муниципальнай уонна аан дойдутааҕы быраабы көмүскүүр туһааннаах стандартнай моральнай принциптэр эбэтэр нуормалар. Кинилэр үгэс курдук, "киһи саһыттан, омугуттан, ханна баарыттан, тылыттан, итэҕэлиттэн тутулуга суох, атын статустан тутулуга суох", "киһи быраабын былдьаабат быраап" диэн өйдөбүллээхтэр. Сир үрдүгэр барытыгар, кэмтэн тутулуга суох туттуллаллар, ол иһин универсальнай[1] ону тэҥэ энергалитарнай ол аата, барыларыгар биир.[2] Кинилэр киһи быраабын уонна быраабын араҥаччылааһыны ирдиир уонна чопчу усулуобуйаҕа олоҕурбут правовой процедуралартан ураты булгуччулаах быраап процедурата буоларын быһыытынан ааҕыллар.
.jpg)
Киһи быраабын доктрината аан дойдутааҕы быраап уонна глобальнай уонна регионнааҕы институттарыгар улахан сабыдыаллы аҕалбыта.[2] Дьайыы государстволар и сокуоннай тэрилтэлэр төрүт буолар государственнай политика аан дойдуга барытыгар тарҕаммыта. Киһи быраабын идеята "глобальнай уопсастыба публичнай дискиһэ уопсай моральнай тыллаах буоллаҕына, бу киһи бырааба" диэн сэрэйиллэр. Киһи быраабын доктринатын быһаарыылаах сайабылыанньалара билигин да киһи ис туругун, айылҕатын, быраабын олохсутуутун туһунан дьоһун скептицизм уонна мөккүөрү үөскэтэллэр. "Быраап" тиэрминэ чопчу суолтата мөккүөрү үөскэтэр уонна философскай мөккүөрү уһатар предмет буолар; төһө да киһи бырааба киэҥ араҥаҕа хабыллар,ол курдук суукка көмүскэнии бырааба, киһини кулукка оҥостуу, геноциды бобуу, тыл көҥүлүн бобуу, үөрэх быраабын кэһии курдук киэҥ араҥаҕа хабыллар, киһи быраабын уопсай кэккэтигэр киллэриллиэхтээх диэн консенсус баар, ону тэҥэ киһи быраабын чэрчитигэр киллэрэр туһунан араас өрүттэр бааллар;[1] онтон сорох философтар итини кэһиини туоратар саамай кырата суох ирдэбиллэх стандарт быһыытынан көрөллөр.
Киһи быраабын "Таҥара" биэрбитэ диэн этээччилэр баар, ол гынан баран, бу өйдөбүл кириитикэлэнэр.[3]
Киһи быраабын туһугар хамсааһыны көҕүлүүр сүрүн идеялартан үгүстэрэ иккис аан дойду сэриитин уонна Холокост событиеларын кэнниттэн сайдыы ылбыттара, ол курдук 1948 сыллаахха Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэтин генеральнай Ассамблеята Парижка киһи быраабын Декларациятын ылыы буолбута. Былыргы дьо44о киһи быраабын аныгы концепцията суох этэ. Дьиҥ иннинээҕи дискурсу киһи быраабын туһунан мөккүөрү орто үйэтээҕи айылҕа быраабын сорҕотун быһыытынан үөскэппит, ол философтарынан Дьон Локк, Фрэнсис Хатчесон уонна Жан-Жак Бурламак курдук философтарынан уонна Америка революциятын уонна французскай революция политическай дисксуратыгар биллэр- көстөр миэстэни ылбыта. Онно олоҕуран, киһи быраабын араҥаччылыыр аныгы аргуменнар 20-с үйэ иккис аҥарыгар үөскээбиттэр, арааһа, кулуттааһын, геноцид уонна байыаннай буруйу оҥорууга реакция быһыытынан, уонна киһи бааһырыытын уонна сокуоннай общество инники күөҥҥэ тахсарыгар эрдэттэн усулуобуйа быһыытынан. Киһи быраабын көмүскээһин 21-с үйэ саҥатыгар да салҕана турар, ордук экономическай уонна политическай көҥүлү ситиһэргэ түмүллэн барбыта.
Устуоруйата
Киһи быраабын концепцията, сорох өттүнэн, үйэлэргэ баар эрээри, норуоттар киһи бүгүн хайдах гынарын курдуккиһи быраабын туһунан өрүү толкуйдаабат этилэр [4]
Киһи быраабын ордук былыргы кэрэһитинэн биһиги эрабыт иннинэ 6-с үйэтээҕи Сайрус Цилиндра буолар. Онно кулуттааһын суох, ханнык баҕар итэҕэлгэ итэҕэйээһини уонна расовай тэҥ буоларга бырааптар суруллубуттара[5]
Дьиҥ инники күөҥҥэ киһи бырааба орто үйэтээҕи сиэр-майгы сорҕотун быһыытынан көстүбүт айылҕа бырааптарын концепцията этэ. Бу үгэскэ Сибэтиэй Иларий Путье, Сибэтиэй Евросий уонна Сибэтиэй Августин курдук Сибэтиэй Павелы эрдэ христианскай санаалара күүстээхтик дьүөрэлээбиттэрэ.[6] Сибэйтиэй Августин киһи бырааптарын сокуоннарын чинчийбит уонна онно кыраныысса ханна сытарын дьоннорунан сыҥаламмыт сокуон буолбакка ханнык сокуоннар өй дириҥигэр уонна суобас төрүтүгэр үөскүүрүн уонна ханнык сокуоннар уонна быраабтар быһыллыбыттарын быһаара сатаабыт. Ол курдук дьон ол сокуоннарыгар бас бэринэр эбээһинэстээх буоллаҕына итини сыыһа диэн быһаарара.[7]
Бу орто үйэтээҕи үгэс Европа үөрэҕириитин кэмигэр биллэр буолбута. Бу 20-с үйэ иккис аҥарыгар олоҕуран киһи быраабын араҥаччылыыр аныгы аргуменнар тахсыбыттара.
Улуу Көҥүл хартията аан бастаан 1215 сыллаахха тахсыбыт английскай хартия. кэлин быраап өйдөбүлүн атын докумуоннарга, ол курдук 1689 сыл Англия быраап туһунан биль уонна 1789 сыллаах АХШ Конституциялара уонна 1791 сыл АХШ быраап билль-ыгар улахан сабыдыалы оҥорбута.[8]
17-с үйэ Англия Философа Джон Локк бэйэтин үлэтигэр «олох, көҥүл уонна баай-дуол (бас билии) быһыытынан быһаарар этэ уонна маннык сүрүн бырааптартан уопсастыба дуогабарыгар аккаастанар табыллыбат диэн этэр этэ. Великобританияҕа 1689 сыллаахха тахсыбыт английскай быраап туһунан Биль правительство репрессивнай дьайыылары оҥорорун сокуоннайа суох диэн быһаарбыта.[9]18 үйэ устата икки улахан революция буолбута - Холбоһуктаах Штаттарга (1776) уонна Францияҕа (1789) ол түмүгэр Холбоһуктаах Штаттар тутулуга суох буолуу Декларацията уонна французскай киһи уонна гражданин быраабын декларацията ол быһыытынан икки докумуон иһигэр тустаах киһи бырааба олохтоммута. Ону таһынан, 1776 сыллааҕы Вирдьинскай Декларация кэккэ тутаах гражданскай бырааптары уонна көҥүллэри сүрүн сокуоҥҥа бигэргэппитэ
1800 сылтан аан дойду бастакы сэриитигэр
Томас Пейн, Дьон Стюарт Милль уонна Гегель курдук философтар 18 уонна 19- с үйэлэргэ универсальность тематын кэҥэппиттэрэ. 1831 сыллаахха Уильям Лойд Гаррион "Босхолооччу" хаһыакка бэйэтин ааҕааччыларын киһи быраабын улуу дьыалатыгар киһи бырааба диэн тиэрмин Пейна уонна Гаррисон суруйбуттарын бириэмэтигэр тарҕаммыт диэн ааҕыллар. 1849 сыллаахха кини современнига Генри Дэвид Торо «Гражданскай бас бириниититтэн аккаас» диэн трактататыгар кэлин киһи быраабын уонна гражданскай быраабын туһунан толкуйдуур философтарыгар сабыдыаллаабыта. Холбоһуктаах Штаттар Верховнай суутун судьуйата Дэвид Дэвис бэйэтин 1867 сыллааҕы санаатыгар "Сокуон киһи быраабын көмүскүүр; бу көмүскэли суох гыннахха, кинилэр хара дьайдаахтар эбэтэр хаһыытыыр дьон былаастарыгар кубулуйуохтара.
Үгүс бөлөхтөр уонна хамсааһыннар киһи быраабын аатыгар 20-с үйэ устата дириҥ социальнай уларыйыылары ситиспиттэрэ. Ол курдук Арҕаа Европаҕа уонна Хоту Америкаҕа профсоюзтар сокуоннай сааһы туола илик киһи үлэ усулуобуйатын, бобуутун эбэтэр бэрээдэгин быһаарбыттара, ону тэҥэ үлэһиттэргэ забастовкалыыр быраабы биэрбит сокуоннары ыларга үлэлээбиттэрэ. Дьахтар быраабын иһин хамсаныы элбэх дьахтарга куоластыыр быраабы ситиспиттэрэ. Национальнай- босхолонуулаах хамсааһын үгүс дойдуларга колониал державалартар босхолонор кыаҕы биэрбитэ. Индия тутулуга суох буолуутун иһин хамсааһыҥҥа Махатма Ганди салайыытынан биир ордук сабыдыаллаах этэ. Аан дойду араас чаастарыгар баар баттаммыт расовай уонна итэҕэл аҕыйах өттө правительстволар ситиһиилэри кыайбыттара, ону тэҥэ меньшинстволар уонна дьахталлар бырааптарын иһин, туһа АХШга.
Аан дойдутааҕы Кыһыл Кириэс аан дойдутааҕы комитетын, КЛибер Кодексата 1864 с. дьахталлартан бастакы Конвенцията уонна 1864 с. икки аан дойду сэриитин икка ардыларыгар гуманитарнай быраабын төрдүн уурбуттара.
Бастакы уонна иккис аан дойду сэриитин ыккардыгар
Нациялар Лигата 1919 сыллаахха бастакы аан дойду сэриитэ бүтэрбитин кэннэ Версальскай дуогабарынан кэпсэтиитин бириэмэтигэр тэриллибитэ. Лигалар коллективнай куттал суох буолуутун суотугар сэриини тохтотуу, кэпсэтии, дипломатия уонна глобальнай уйгутун тупсарыы икки ардыларыгар мөккүөрү суох оҥоруу диэн сыаллардаах этэ. Кини устааптарыгар кэлин киһи быраабын декларациятыгар киллэриллибиттэрэ элбэх быраабы көҕүлүүр мандаат бигэргэтиллибитэ.
Нациялар Лигата Арҕаа Европа державаларын колонияларыттан тутулуга суох буолар дойдуларыгар кубулуйуутун өйүүр мандаттаах этэ.
Нациялар Лигатын агентствотын курдук олохтоммут Үлэ аан дойдутааҕы тэрилтэтэ (билигин ХНТ чааһа) кэлин киһи быраабын аан дойдутааҕы декларациятыгар киллэриллибит сорох бырааптары көҕүлүүр уонна көмүскүүр мандааттаах этэ.
Иккис аан дойду сэриитин кэнниттэн
Киһи быраабын бүттүүн декларацията
Киһи быраабын бүттүүн декларацията (КББД) - бу Декларация булгуччулаах күүһэ суох буолбатах, холбоһуктаах Нациялар тэрилтэлэрин генеральнай Ассамблеяларын 1948 с. иккис аан дойду сэриитин событиеларыгар эппиэт курдук ылыммыта. КББД киһи быраабын бүттүүнүн декларацията-киһи быраабын, гражданскай, экономическай уонна социальнай бырааптарын өйөөһүн, бу быраап сорҕото "көҥүл, сиэрдээх уонна эйэ иһин эйэ"сорҕото буоларын бигэргэтэргэ ыҥырар. Декларация государстволар тутулун хааччахтыырга уонна кинилэр гражданнарыгар модельга сөп түбэһиннэрэн эбээһинэстэрин толороллорун туһунан бастакы сорунуу этэ.