Mga wikang Austronesyo

Austronesian
Austronesian
Distribusyong; heograpiko:	Maritimong Timog-Silangang Asya, Oseanya, Madagaskar, Taiwan, Sri Lanka, Lanka archipelago
Klasipikasyong lingguwistiko:	Isa sa mga pangunahing pamilya ng mga wika ng mundo
Proto-wika:	Proto-Awstronesyo
Mga subdibisyon:	Rukai (Pormosyano) Tsou (Pormosyano) Puyuma (Pormosyano) Nuclear Austronesian; Iba pang mga wikang Pormosyano ; (higit pang mga pangunahing sanga); Malayopolinesyo
ISO 639-2 at 639-5:	map
	; Distribusyon ng mga wikang Awstronesyo

Ang mga wikang Austronesyo o Awstronesyo (Wikang Espanyol: len·guas aus·tro·ne·sias; Ingles: Austronesian languages) ay isang pamilyang wika na malayang nakakalat sa mga kapuluan ng Timog-Silangang Asya at ng Pasipiko, na may ibang kasapi ginagamit sa mismong kontinente ng Asya. Katulad siya ng mga mag-anak na wikang Indo-Europeo, Apro-Asyatiko, at Uraliko bilang isa sa mga tanging establisadong mga sinaunang pamilyang wika. Ang pangalang Awstronesyo ay nagmula sa Lating auster (hangin mula sa timog), at ng Griyegong nêsos (pulo). Ang naturang pamilya ay pinangalanan bilang sa pangmadlang ng mga wikang Awstronesyo na ginagamit sa mga kapuluan: ngunit may mga wika tulad ng Malay at mga Wikang Tsamiko, na katutubo sa mismong kontinente ng Asya. Karamihan sa mga wikang Awstronesyo ay kaunting katutubong tagapagsalita, ngunit ang mga pangunahing wikang Awstronesyo ay ginagamit ng milyun-milyong katao. Si Otto Dempwolff, isang Alemang iskolar, ay ang unang tagapagsaliksik na malayong nassaliksik ang Awstronesyo ayon sa tradisyonal na paraang paghahambing.

Iba't ibang pinagmumulan ng mga wika ang naiiba, ngunit ang Austronesian at Niger-Congo ay ang dalawang pinakamalaking pamilya ng wika sa mundo sa bilang ng mga wika na naglalaman ng mga ito, bawat isa ay may halos isang-ikalima sa kabuuang wika na binibilang sa mundo. Ang heograpikong pagkakalat ng mga lupain ng mga wika ay isa sa mga pinakamalawak, na nagsisimula sa Madagaskar hanggang sa Pulo ng Paskuwa. Ang mga wikang Hawayano, Rapanui at Malgatse (ginagamit sa Madagaskar ay ang mga hangganang heograpiko ng pamilyang Awstronesyo.

Ang pamilyang Awstronesyo ay may maraming pangunahing sanga, maliban sa isa na matatagpuan lamang sa Taywan. Ang mga wikang Pormosyano ng Taiwan ay ipinangkat bilang kasingdami ng siyam na unang subgrupo ng Awstronesyo. Ang lahat ng wikang Awstronesyo na ginagamit sa labas ng Taiwan (kasama ang Wikang Yami) ay nabibilang sa sangang Malayo-Polinesyo, na minsan ding tinatawag na Extrapormosyano.

Marami sa mga wikang Awstronesyo ang nagungulang ng mahabang kasaysayan ng nakasulat na atestasyon (patotoo ng pag-iral). Ang pinakalumang inskripsyon sa wikang Tsam, ang Inskripsyong Đông Yên Châu, na tinatayang naisagawa noong ika-6 na siglo sa pinakahuli nito, ay ang unang patotoo rin ng isang wikang Awstronesyo.

Kabalangkasan

Sadyang mahirap ang pagbigay ng tuntuning panlahat ng tungkol sa wika na ganap na diberso katulad ng Awstronesyo. Sa pangakalahatan, mahahati ang Awstronesyo sa tatlong pangkat ng mga wika: Pilipino (Philippine type), Indonesyo at Post-Indonesyo.

Nabibilang sa unang pangkat, bukod sa mga wika ng Pilipinas, ang mga wikang Awstronesyo ng Taiwan, Sabah, hilagang Sulawesi at Madagaskar. Pangunahing mayroong katangian ang mga iyon ng pagpapanatili ng orihinal na sistemang Philippine-type voice alternations kung saan karaniwang binibigyang-tiyak ng mga tatlo o apat na tinig kung aling semantiko ang binibigyang-papel ang "paksa" na binibigyang-pahayag (maaaring bigyang-pahayag ang tagagawa, ang binibigyang-gawa, ang kinaroroonan at ang benepisyaryo, o iba pang mga pangkalagayang ganap katulad ng mga instrumento o kaugnay).Bukod dito, ang pagpili ng boses ay naiimpluwensyahan ng pagiging tiyak ng mga kalahok. Ang utos ng salita ay may matinding pagkahilig na maging paunang salita.
Sa kabaligtaran, ang mas makabagong mga lengguwahe ng Indonesian na uri, na partikular na kinakatawan sa Malaysia at kanlurang Indonesya, ay binawasan ang sistema ng boses sa pagkakaiba sa pagitan ng dalawa lamang na boses (voice actor at "undergoer" na boses), ngunit ang mga ito ay suplementado ng [ [pang-aplikadong boses | applicative]] mga morpolohiya na aparato (orihinal na dalawa: mas direktang * - i at mas pahilig * - isang / - [a] kən ), na nagsisilbi upang baguhin ang semantiko na papel ng "undergoer". Ang mga ito ay din nailalarawan sa pamamagitan ng pagkakaroon ng mga nahahalina clitic pronouns. Hindi tulad ng uri ng Pilipinas, karamihan sa mga wikang ito ay may posibilidad na maging verb-second word-order. Ang ilang mga wika, tulad ng Wikang Batak, Lumang Habanes, Balinese, Sasak at ilang mga wika ng Sulawesi ay mukhang kumakatawan sa isang intermediate na yugto sa pagitan ang dalawang uri na ito.^[1]^[2]

Sa wakas, sa ilang mga wika, kung saan tinatawag ni Ross ang "post-Indonesian", ang orihinal na sistema ng boses ay ganap na nasira at ang mga affixes ng voice-mark ay hindi na panatilihin ang kanilang mga function.

Nagagamit din sa mga wikang Awstronesyo ang tinatawag na "reduplikasyon" (pag-uulit ng lahat o bahagi ng isang salita, katulad ng wiki-wiki o agar-agar, o dahan-dahan), at, katulad ng karamihan sa mga wika ng Silangan at Timog-silangang Asya, karamihan ay mayroong mahigpit na mataas na ponotaktiko, na kalimitang mayroong munting bilang ng mga ponema at nakakaraming mga pantig na katinig-patinig. Matatag o estable naman ang ilan sa mga kognado.

Leksiko

Naitatag ang pamilya ng wikang Awstronesyo ng mga pamamaraang paghahambing na linggwistiko batay sa mga kognado, pangkat ng mga salitang magkakawangis sa tunog at kahulugan na nagpapahiwatig na nagmula ang mga iyon mula sa parehong salitang ansestral sa Proto-Awstronesyo ayon sa pagkalahatang alituntunin. Ang salita para sa mata sa mga wikang Awstronesyo ay mata rin (karamihan sa mga wikang Awstronesyo sa bandang hilaga, mga wikang Pormosyano katulad ng Bunun at Amis at papunta na sa katimugan na Maori). Mahirap din namang isagawa ang rekonstruksyon (pagmuling-tatag) ng ibang mga salita. Estable rin ang salita para sa dalawa, na siyang nalitaw sa halos kabuuan ng pamilyang Awstronesyo, ngunit ang ilan sa mga anyo (hal. Bunun rusya, lusha; Amis tusa; Maori tahi, rua) ay nangangailangan ng kadalubhasaang pang-aghamwika upang mabigyang-kilanlan.

Klasipikasyon

Masikot at mahirap unawain ang panloobang kaanyuan ng mga wikang Awstronesyo. Binubuo ang pamilyang ito ng pare-pareho at magkakalapit na magkakaugnay na mga wika na may mga malalaking bilang ng tinatawag na diyalektong kontinyuwum, na nagpapahirap sa hangganan ng mga pagitan ng mga sanga ng pamilya. Ganoon pa man, malinaw na ang pinakamalaking dibersidad na pang-akan (henealohiko) ay makikita sa mga wikang Pormosyano ng Taiwan, at ang pinakamunting dibersidad naman sa mga kapuluan sa Pasipiko, na nagbibigay-batid ng pagkaka-kalat ng pamilya na mula sa Tsina o Taiwan.

Pagkakahambing

Nasa bandang ibaba ang tsart ng komparasyon ng mga wika Awstronesyo.

Tagalog (Pilipino)	isa	dalawa	tatlo	apat	tao	bahay	aso	daan	araw	bago	tayo (kata)	ano	apoy
Tetum	ida	rua	tolu	haat	ema	uma	asu	dalan	loron	foun	ita	saida	ahi
Amis	cecay	tosa	tolo	sepat	tamdaw	luma	wacu	lalan	cidal	faroh	kita	uman	namal
Puyuma	sa	dua	telu	pat	taw	rumah	soan	dalan	wari	vekar	mi	amanai	apue, asi
Rinconada Bikol	əsad	darwā	tolō	əpat	tawō	baləy	ayam	raran	aldəw	bāgo	kitā	onō	kalayō
Cebuano	usa, isa	duha	tulo	upat	tawo	balay	iro	dalan	adlaw	bag-o	kita	unsa	kalayo
Waray	usa	duha	tulo	upat	tawo	balay	ayam, ido	dalan	adlaw	bag-o	kita	anu	kalayo
Hiligaynon	isa	duha	tatlo	apat	tawo	balay	ido	dalan	adlaw	bag-o	kita	ano	kalayo
Aklanon	isaea, sambilog	daywa	tatlo	ap-at	tawo	baeay	ayam	dayan	adlaw	bag-o	kita	ano	kaeayo
Kinaray-a	sara	darwa	tatlo	apat	tawo	balay	ayam	aragyan	adlaw	bag-o	kita	ano	kalayo
Tausug	hambuuk	duwa	tu	upat	tau	bay	iru'	dan	adlaw	ba-gu	kitaniyu	unu	kayu
Maranao	isa	dowa	t'lo	phat	taw	walay	aso	lalan	gawi'e	bago	tano	tonaa	apoy
Kapampangan	metung	adwa	atlu	apat	tau	bale	asu	dalan	aldo	bayu	ikatamu	nanu	api
Pangasinense	sakey	dua, duara	talo, talora	apat, apatira	too	abong	aso	dalan	ageo	balo	sikatayo	anto	pool
Ilokano	maysa	dua	tallo	uppat	tao	balay	aso	dalan	aldaw	baro	datayo	ania	apoy
Ivatan	asa	dadowa	tatdo	apat	tao	vahay	chito	rarahan	araw	va-yo	yaten	ango	apoy
Ibanag	tadday	dua	tallu	appa'	tolay	balay	kitu	dalan	aggaw	bagu	sittam	anni	afi
Yogad	tata	addu	tallu	appat	tolay	binalay	atu	daddaman	agaw	bagu	sikitam	gani	afuy
Gaddang	antet	addwa	tallo	appat	tolay	balay	atu	dallan	aw	bawu	ikkanetam	sanenay	afuy
Tboli	sotu	lewu	tlu	fat	tau	gunu	ohu	lan	kdaw	lomi	tekuy	tedu	ofih
Malay	satu	dua	tiga^[3]	empat	orang	rumah, balai	anjing	jalan	hari	baru	kita	apa, anu	api
Lumang Habanes	esa, tunggal	rwa, kalih	tĕlu, tiga	pat, sakawan^[4]	wwang	umah	asu	dalan	dina	hañar, añar^[5]	kami^[6]	apa, aparan	apuy, agni
Habanes	siji, setunggal	loro, kalih	tĕlu, tiga^[7]	papat, sekawan	uwong, tiyang, priyantun^[7]	omah, griya, dalem^[7]	asu, sĕgawon	dalan, gili^[7]	dina, dinten^[7]	anyar, énggal^[7]	awaké dhéwé, kula panjenengan^[7]	apa, punapa^[7]	gĕni, latu, brama^[7]
Sundanes	hiji	dua	tilu	opat	urang	imah	anjing	jalan	poe	anyar, enggal	arurang	naon	seuneu
Acehnes	sa	duwa	lhèë	peuët	ureuëng	rumoh, balèë	asèë	ret	uroë	barô	(geu)tanyoë	peuë	apuy
Minangkabau	ciek	duo	tigo	ampek	urang	rumah	anjiang	labuah, jalan	hari	baru	awak	apo	api
Lampung	sai	khua	telu	pak	jelema	lamban	kaci	ranlaya	khani	baru	kham	api	apui
Bugines	sedi	dua	tellu	eppa	tau	bola	asu	lalen	esso	baru	idi	aga	api
Temuano	satuk	duak	tigak	empat	uwang, eang	gumah, umah	anying, koyok	jalan	aik, haik	bahauk	kitak	apak	apik
Bataknese	sada	dua	tolu	opat	halak	jabu	biang	dalan	ari	baru	hita	aha	api
Kelantan-Pattani	so	duwo	tigo	pak	oghe	ghumoh, dumoh	anjing	jale	aghi	baghu	kito	gapo	api
Chamorro	håcha, maisa	hugua	tulu	fatfat	taotao	guma	ga'lågu^[8]	chålan	ha'åni	nuebu^[9]	hita	håfa	guafi
Motu	ta, tamona	rua	toi	hani	tau	ruma	sisia	dala	dina	matamata	ita, ai	dahaka	lahi
Maori	tahi	rua	toru	wha	tangata	whare	kuri	ara	ra	hou	taua	aha	ahi
Tubaluano	tasi	lua	tolu	fá	toko	fale	kuli	ala, tuu	aso	fou	tāua	a	afi
Hawayano	kahi	lua	kolu	hā	kanaka	hale	'īlio	ala	ao	hou	kākou	aha	ahi
Banjar	asa	duwa	talu	ampat	urang	rūmah	hadupan	heko	hǎri	hanyar	kami	apa	api
Malgatse	isa	roa	telo	efatra	olona	trano	alika	lalana	andro	vaovao	isika	inona	afo
Dusun	iso	duo	tolu	apat	tulun	walai, lamin	tasu	ralan	tadau	wagu	tokou	onu/nu	tapui
Kadazan	iso	duvo	tohu	apat	tuhun	hamin	tasu	lahan	tadau	vagu	tokou	onu, nunu	tapui
Rungus	iso	duvo	tolu, tolzu	apat	tulun, tulzun	valai, valzai	tasu	dalan	tadau	vagu	tokou	nunu	tapui, apui
Sungai/Tambanuo	ido	duo	tolu	opat	lobuw	waloi	asu	ralan	runat	wagu	toko	onu	apui
Iban	satu, sa, siti, sigi	dua	tiga	empat	orang, urang	rumah	ukui, uduk	jalai	hari	baru	kitai	nama	api
Sarawak Malay	satu, sigek	dua	tiga	empat	orang	rumah	asuk	jalan	ari	baru	kita	apa	api
Terengganu	se	duwe	tige	pak	oghang	ghumoh, dumoh	anjing	jalang	aghi	baghu	kite	mende, ape, gape, nape	api
Kanayatn	sa	dua	talu	ampat	urakng	rumah	asu'	jalatn	ari	baru	kami', diri'	ahe	api

Tingnan din

Mga taong Austronesyo

Sanggunian

Mga kawing panlabas

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

Search