İran halkları
İran halkları, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin, bir alt grubu olan İran dillerini[1] konuşan dilsel ve etnik toplulukların bir toplamıdır.[2][3] İran platosu boyunca Hindukuş Dağları'ndan Anadolu'ya kadar ve Orta Asya'dan Basra Körfezi'ne dek yayılmışlardır.[4] İran halkları veya İrani halklar ifadeleri, bugünkü İran devletinin sınırları içinde yaşayan İran vatandaşları ile karıştırılmaması için "İranlı" yerine kullanılmaktadır.
 İrani dili halkların coğrafi dağılımı | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Diller | |
| Din | |
Çoğunluk: İslam (Caferi Şiilik, Şafii Sünnilik, Hanefi Sünnilik, Türkiye Kürtleri arasında yer yer Alevilik) Azınlık: Zerdüştlük • Hristiyanlık • Budizm • Hinduizm • Ateizm[kaynak belirtilmeli] |
Tarih
İran halklarının, Orta Asya'da Proto Hint-İranlılardan MÖ 2. binyılda türediği düşünülmektedir. İrani halklar, günümüzde yerleşik oldukları bölgelere gelmeden önce Güney Rusya, Balkanlar ve Ukrayna'dan, Tarım Havzası'na kadar, Avrasya stepleri ile İran platosu ve Orta Asya'da yaşıyorlardı.[5][6] Sintaşta, Andronovo, BMAC ve Yaz kültürleri Hint-İran kavimleri ile ilişkilendirilmiştir.
Batı İran halkları MÖ 6. yüzyıl civarında Antik Çağ devletleri arasında baskın güce gelerek önemli kültürel etkler bırakmışken, Doğu İran halkları Avrasya boyunca göçebeliğin yayılmasında ve İpek Yolu'nun oluşumunda rol oynamıştır.[7][8]
MÖ 1. milenyumdan sonra ortaya çıkan antik İran halkları arasında Alanlar, Baktriyalılar, Harezmler, Massagetler, Medler, Partlar, Farslar, Sakalar, Sarmatlar, İskitler, Soğdlar ve büyük olasılıkla Kimmerler yer almaktaydı. Bugün Doğu Avrupa nehirlerinin isimleri bu eski Proto-İran halklarının dillerinden gelmektedir. (Proto-İran dilinden “Duna” (nehir) kökünden, Tuna, Don, Dinyeper (Duna Apara=Yakın Nehir) ve Dinyester (Duna Astara=Uzak Nehir) nehirlerinin isimleri türemiştir.
MS 1. binyılda Avrasya'nın stepleri ve çöllerini kapsamış İrani halkların yayılma alanları, Slav, Cermen, Türk ve Moğol halklarının bölgelere yayılması ile küçülmüş, pek çok İrani halk Slavlaşmış[9][10] veya Türkleşmiştir.[11][12] Günümüzde kuzeyde Kafkasya, güneyde İran platosu, batıda Doğu Anadolu, doğuda ise Tarım Havzası'na yayılmış[13] modern İran halkları arasında Tatlar, Beluçlar, Zazalar, Gilekler, Kürtler, Lurlar, Mazenderanlar, Osetler, Pamirler, Peştular, Farslar, Tacikler, Talışlar ve Yagnobiler bulunmaktadır. İrani halkların yaşadığı bu bölge bazen Büyük İran olarak adlandırılır.[14]
