Fast food

Sotish uchun tayyor ovqat tushunchasi shahar taraqqiyoti bilan chambarchas bogʻliq. Rivojlanayotgan shaharlardagi uylarda koʻpincha yetarli joy yoki oziq-ovqat tayyorlash uchun tegishli jihozlar yoʻq edi. Bundan tashqari, pishirish uchun yoqilgʻi sotib olish, sotib olingan mahsulot kabi qimmatga tushishi mumkin. Oziq-ovqatlarni qovurilgan yogʻli idishlarda qovurish qanchalik qimmat boʻlsa, shunchalik xavfli edi. Uy olov „butun mahallani osongina yoqib yuborishi mumkin“ligidan qoʻrqishar edi^[12]. Shunday qilib, shaharliklar imkon qadar oldindan tayyorlangan goʻsht yoki kraxmal, masalan, non yoki nudl sotib olishga daʼvat etilgan. Bu, shuningdek, vaqti cheklangan mijozlarga (masalan, oilasiga olib kelishga kechki ovqat uchun toʻxtagan yoʻlovchi yoki qisqa tushlik tanaffusida soatlik ishchi) ovqat pishirishni kutish bilan bezovtalanmasligini taʼminladi. Qadimgi Rimda shaharlarda koʻcha stendlari; oʻrtada ovqat yoki ichimlik taqdim qilinadigan idish boʻlgan katta peshtaxta bor edi^[13]. Aynan Ikkinchi jahon urushidan keyingi Amerika iqtisodiy yuksalishi davrida amerikaliklar iqtisodiyotning gullab-yashnashi hamda isteʼmolchilik madaniyatining oʻsishi bilan koʻproq pul sarflashni va koʻproq sotib olishni boshladilar. Bularning barchasiga ega boʻlish istagi natijasida, erkaklar va ayollar; uyning ikkala aʼzosi ham uydan tashqarida ishlashni boshladilar. Avvallari dabdaba hisoblangan tashqarida ovqatlanish odatiy hodisaga, keyin esa zaruratga aylandi. Ishchilar va ishchi oilalar tushlik hamda kechki ovqat uchun tez xizmat koʻrsatish bilan birga arzon oziq-ovqatga muhtoj edi. Anʼanaviy oilaviy kechki ovqat borgan sari tez tayyorlanadigan taomlarni isteʼmol qilish bilan almashtiriladi. Natijada, oziq-ovqat tayyorlashga sarflanadigan vaqt kamayib bormoqda, 2013-yilda Qoʻshma Shtatlarda bir ayol kuniga oʻrtacha 47 daqiqa ovqat tayyorlashga, erkak esa oʻrtacha kuniga 19 daqiqa vaqt sarflaydi^[14].

Sanoatdan oldingi eski dunyo

Qadimgi Rim shaharlarida, koʻp qavatli turar-joy binolarida yashaydigan shahar aholisi katta qismining oziq-ovqat ehtiyoji qondirilishi sotuvchilarga bogʻliq edi; Forumning oʻzi rimliklar pishirilgan mahsulotlar va pishirilgan goʻshtlarni sotib olishlari mumkin boʻlgan bozor boʻlib xizmat qilgan^[15]. Ertalab sharobga namlangan non tez gazak sifatida isteʼmol qilinar, keyin esa oddiy ovqatlanish korxonalari boʻlgan popinada sabzavot va pishiriqlar pishiriladi^[16]. Osiyoda 12-asrda xitoyliklar qovurilgan xamir, shoʻrvalar va sabzavot yoki boshqa mahsulotlar bilan toʻldirilgan bulochkalarni isteʼmol qilishgan, ularning barchasi hali ham zamonaviy oziq-ovqat roʻyxatlarida mavjud^[17]. Ularning Bagʻdodiy zamondoshlari uyda pishirilgan taomlarni qayta ishlangan dukkaklilar, sotib olingan kraxmallar va hatto tayyor goʻshtlar bilan toʻldirishgan^[18]. Oʻrta asrlarda London va Parij kabi yirik shaharlar va sanoatlashgan manzillar pirojnoe, pasta, vafli, gofret, quymoq va pishirilgan goʻsht kabi mahsulotlar solingan idishlarni sotadigan koʻplab sotuvchilarni qoʻllab-quvvatlagan. Qadimgi Rim shaharlarida boʻlgani kabi, bu muassasalarning koʻpchiligi oʻz ovqatini tayyorlash imkoniyatiga ega boʻlmaganlarga, xususan, yolgʻiz uy xoʻjaliklariga xizmat qilgan. Shaharning boy aholisidan farqli oʻlaroq, koʻpchilik oshxona jihozlari bilan jihozlangan uy-joy sotib olishga qodir emas edi va shuning uchun fast foodga ehtiyoj sezishar edi. Muqaddas joyga ketayotgan ziyoratchilar kabi sayohatchilar ham mijozlar orasida boʻlgan^[19].

Birlashgan Qirollik

Sohil yoki suv toshqini kirishi imkoni boʻlgan hududlarda fast food koʻpincha mahalliy mollyuskalar yoki dengiz mahsulotlari, masalan, istiridye yoki Londonda boʻlgani kabi, ilon baligʻini oʻz ichiga oladi. Koʻpincha bu dengiz maxsulotlari toʻgʻridan-toʻgʻri qirgʻoqda yoki yaqinida pishirilgan^[20]. Oʻn toʻqqizinchi asrning oʻrtalarida trol baliq ovining rivojlanishi 1860-yilda inglizlarning sevimli baliq va chipslari birinchi doʻkonining rivojlanishiga olib keldi^[21].

Oldham’s Tommyfield bozoridagi koʻk plakat baliq va chipslar doʻkoni hamda tez ovqatlanish sanoatining kelib chiqishini koʻrsatadi^[21]. Oʻramga solingan arzon fast food sifatida baliq va chipslar Viktoriya davri ishchi sinflari orasida doimiy taomga aylandi^[21]. 1910-yilga kelib, Buyuk Britaniya boʻylab 25 mingdan ortiq baliq va chips doʻkonlari, 1920-yillarda esa 35.000 dan ortiq doʻkonlar mavjud edi^[22]. Harrey Ramsden fast food restoranlar tarmogʻi 1928-yilda Gʻarbiy Yorkshirdagi Guiseley shahridagi birinchi baliq va chips doʻkoni edi. 1952-yilning bir kunida do‘kon 10 000 porsiya baliq va chips tayyorlab, Ginnesning rekordlar kitobidan joy oldi^[23].

Britaniya fast foodlari sezilarli mintaqaviy oʻzgarishlarga ega edi. Baʼzida taomning mintaqaviyligi tegishli hudud madaniyatining bir qismiga aylandi, masalan, kornish pastasi va chuqur qovurilgan mars bari. Tez tayyorlanadigan piroglarning tarkibi har xil boʻlib, odatda parranda goʻshti (tovuqlar kabi) yoki yovvoyi qushlar ishlatiladi. Ikkinchi jahon urushidan beri kurka tez ovqatlanishda tez-tez ishlatila boshlandi^[24]. Buyuk Britaniya pitsa, doner kabob va kori kabi boshqa madaniyatlardan ham tez ovqatlanishni qabul qilgan. Yaqinda anʼanaviy fast foodning sogʻlom muqobillari ham paydo boʻldi.

Qoʻshma Shtatlar

Birinchi jahon urushidan keyin avtomobillar mashhur boʻlib, arzonroq boʻlganligi sababli, avtomashinalar restoranlari paydo boʻldi. 1921-yilda Kanzas shtatining Wichita shahrida Billy Ingram va Walter Anderson tomonidan asos solingan Amerika kompaniyasi White Castle gamburgerlarning har birini besh sentdan sotgan ikkinchi tez ovqatlanish shoxobchasi va birinchi gamburgerlar tarmogʻi ochildi^[25]. Walter Anderson 1916-yilda Wichitada birinchi White Castle restoranini qurgan va cheklangan menyu, yuqori hajmli, arzon narxlardagi, yuqori tezlikda gamburger restoranini taqdim etgan^[26]. Kompaniya oʻzining yangiliklari qatorida mijozlarga tayyorlanayotgan taomni koʻrish imkonini berdi. White Castle oʻzining boshidanoq muvaffaqiyatli boʻldi va koʻplab raqobatchilarni tugʻdirdi.

Franchayzing 1921-yilda A&W Root Beer tomonidan taqdim etilgan boʻlib, u oʻzining oʻziga xos siropini taqdim etgan. Govard Jonson birinchi marta 1930-yillarning oʻrtalarida restoran kontsepsiyasini franchayzing qildi, menyular, tabelalar va reklamalarni rasmiy ravishda standartlashtirdi^[26].

Kurb xizmati 1920-yillarning oxirida joriy etilgan va 1940-yillarda konkida bogʻlangan qutilar safarbar qilingan^[27].

Qoʻshma Shtatlar dunyodagi eng yirik tez ovqatlanish sanoatiga ega va Amerika tez ovqatlanish restoranlari 100 dan ortiq mamlakatlarda joylashgan. 2018-yil holatiga koʻra, AQShda taxminan 5,4 million ishchilar oziq-ovqat tayyorlash va oziq-ovqatga xizmat koʻrsatish sohalarida, jumladan, AQShda tez ovqatlanish sohasida ishlaydi^[28]. Semirib ketish epidemiyasi va u bilan bogʻliq kasalliklar haqidagi xavotirlar Qoʻshma Shtatlardagi koʻplab mahalliy hukumat amaldorlarini fast food restoranlarini cheklash yoki tartibga solishni taklif qilish uchun ilhomlantirdi. Shunga qaramay, amerikalik kattalar oʻzlarining tez oziq-ovqat isteʼmolini oʻzgartirishni istamaydilar, hatto talabning elastik boʻlmaganligini koʻrsatadigan katta turgʻunlik bilan tavsiflangan xarajatlar va ishsizlik ortib borayotgan sharoitda ham ^[29]. Biroq, bu to‘g‘risida baʼzi hududlar boshqalarga qaraganda koʻproq taʼsir ko‘rsatadi. Masalan, Los-Anjeles okrugida Los-Anjelesning janubiy markaziy qismidagi restoranlarning taxminan 45 foizi tez ovqatlanish tarmoqlari yoki minimal oʻrindiqli restoranlardir. Taqqoslash uchun, Westsidedagilarning atigi 16 foizi shunday restoranlardir^[30].

Ish sharoitlari

Milliy bandlik qonuni loyihasi 2013-yilda shunday deb yozgan edi: California-Berkeley universiteti tadqiqotchilari tomonidan oʻtkazilgan tadqiqotga koʻra, tez ovqatlanish ishchilarining yarmidan koʻpi (52 foiz) kamida bitta davlat yordam dasturiga tayanishi kerak. Natijada, past ish haqi, mavjud boʻlmagan imtiyozlar va cheklangan ish vaqtining fast food sanoati biznes modeli soliq toʻlovchilarga har yili oʻrtacha 7 milliard dollarga tushadi. Ularning taʼkidlashicha, ushbu mablagʻ ushbu ishchilarga „sogʻliqni saqlash, oziq-ovqat va boshqa asosiy ehtiyojlarni sotib olish“ imkonini beradi^[31][32].

Fast food shoxobchalari tez xizmat koʻrsatishni vaʼda qiladigan olib kelish yoki olib ketish provayderlaridir. Bunday tez ovqatlanish shoxobchalarida koʻpincha mijozlarda buyurtma berish va transport vositalaridan oziq-ovqat olish imkonini paydo qiluvchi „haydovchi oʻtishi“ xizmati mavjud. Boshqalarida mijozlar joyida ovqatlanishlari mumkin boʻlgan yopiq yoki ochiq yashash joylari mavjud. Soʻnggi paytlarda IT xizmatlari mijozlarga smartfon ilovalari orqali uylaridan oziq-ovqat buyurtma qilish imkonini berdi.

Taxminan vujudga kelganidan beri tez ovqatlanish „yoʻlda“ isteʼmol qilish uchun yaratilgan, koʻpincha anʼanaviy vilkalar hamda pichoqni talab qilmaydi va barmoq ovqati sifatida isteʼmol qilinadi. Fast food doʻkonlarida keng tarqalgan menyu mahsulotlari orasida baliq va chipslar, sendvichlar, pitsalar, gamburgerlar, qovurilgan tovuqlar, fri kartoshkalari, piyoz halqalari, tovuq nuggetlari, takolar, pitsa, hot-dog, chili, kartoshka pyuresi, salatlar kabi ovqatlar va muzqaymoq mavjud, ammo koʻplab tez ovqatlanish restoranlari „sekinroq“ taomlarni taklif qiladi.

Yoqilgʻi quyish shoxobchalari

Koʻpgina yoqilgʻi quyish shoxobchalarida joylashgan doʻkonlar oldindan qadoqlangan sendvichlar, donutlar va issiq ovqatlarni sotadi. Qoʻshma Shtatlar va Yevropadagi koʻplab yoqilgʻi quyish shoxobchalari muzlatilgan oziq-ovqatlarni sotadilar va ularni tayyorlash uchun binolarda mikrotoʻlqinli pechlar mavjud. Avstraliyadagi yoqilgʻi quyish shoxobchalarida issiq pirog, sendvich va shokolad barlari kabi oziq-ovqatlar sotiladi, ularga sayohat paytida mijozlar kirishlari oson. Yoqilgʻi quyish shoxobchalari koʻpincha uzoq soatlar ochiq boʻlgan hamda doʻkon savdosidan oldin va keyin ochiq joy boʻlib, shuning uchun isteʼmolchilarga kirishni osonlashtiradi.

Koʻcha sotuvchilari va imtiyozlar

Anʼanaviy koʻcha taomlari butun dunyo boʻylab, odatda arava, stol, portativ panjara yoki avtotransport vositasida ishlaydigan kichik va mustaqil sotuvchilar orqali mavjud. Umumiy misollar orasida Vetnam guruchli shoʻrva sotuvchilari, Yaqin Sharqdagi falafel stendlari, Nyu-Yorkdagi hot-dog aravalari va tako yuk mashinalari kiradi. Turo-Turo sotuvchilari Filippin hayotining oʻziga xos xususiyatidir. Odatda, koʻcha sotuvchilari oʻtkinchilarni oʻziga qaratish va iloji boricha tezroq diqqatni jalb qilish uchun moʻljallangan rang-barang va turli xil variantlarni taqdim etadilar.

Bir nechta koʻcha sotuvchilari maʼlum oziq-ovqat turlariga ixtisoslashgan boʻlishi mumkin; odatda, ular mahalliy hududga qarab maʼlum bir madaniy yoki etnik anʼanaga xosdir. Baʼzi madaniyatlarda koʻcha sotuvchilari boʻlajak mijozlarni jalb qilish uchun narxlarni aytib chaqirishlari, qoʻshiq aytishlari yoki qoʻshiq chalishlari, musiqaga oʻynashlari yoki koʻcha teatrining boshqa shakllari bilan shugʻullanishlari odatiy holdir. Baʼzi hollarda, bu ovqatdan koʻra koʻproq eʼtiborni jalb qilishi mumkin. 

Zamonaviy tijorat tezyurar taomlari koʻpincha yuqori darajada qayta ishlanadi va sanoat usulida tayyorlanadi, yaʼni standart ingredientlar hamda standartlashtirilgan pishirish va ishlab chiqarish usullari bilan keng miqyosda qamrab olinadi^[33]. Odatda, u tezda karton, sumkalarda yoki plastik oʻramlarda xarajatlarni kamaytiradigan tarzda taqdim etiladi. Koʻpgina tez ovqatlanish operatsiyalarida menyu elementlari odatda markaziy taʼminot ob’ektida tayyorlangan qayta ishlangan ingredientlardan tayyorlanadi va keyin alohida savdo nuqtalariga joʻnatiladi, u yerda ular qayta isitiladi, pishiriladi (odatda mikrotoʻlqinli pechda yoki chuqur qovurishda) yoki qisqa vaqt ichida yigʻiladi. Ushbu jarayon mahsulot sifatining barqaror darajasini taʼminlaydi. Buyurtmani mijozga tezda yetkazib berish alohida doʻkonlarda mehnat va asbob-uskunalar xarajatlarini bartaraf etishning kalitidir.

Tezlik, bir xillik va arzon narxga tijorat ahamiyati berilganligi sababli, tez ovqatlanish mahsulotlari koʻpincha maʼlum bir lazzat yoki mustahkamlikka erishish va tazlikni saqlash uchun tuzilgan ingredientlardan tayyorlanadi.

Variantlar

Xitoy olib ketish/olib borish tashuvchilari restoranlari AQSh va Buyuk Britaniya kabi Gʻarb mamlakatlarida ayniqsa mashhur. Ular odatda qovurilgan turli xil Osiyo taomlarini taklif qilishadi (har doim ham Xitoy emas). Koʻpgina variantlar nudl, guruch yoki goʻshtning bir turidir. Baʼzi hollarda oʻz- oʻziga xizmat koʻrsatish sifatida taqdim etiladi. Xaridor sotib olmoqchi boʻlgan idishning hajmini tanlaydi va keyin uni oʻz tanlovi bilan toʻldirishi mumkin. Bir konteynerda bir nechta variantlarni birlashtirish odatiy holdir va baʼzi savdo nuqtalari mahsulot boʻyicha emas, balki ogʻirlik boʻyicha toʻlanadi. Katta shaharlarda bu restoranlar minimal miqdordan ortiq xaridlar uchun bepul yetkazib berishni taklif qilishlari mumkin.

Sushi soʻnggi paytlarda Gʻarb dunyosida tez oʻsib borayotgan mashhurlikni koʻrdi. Yaponiyada yaratilgan fast food turi (bu yerda bento — yaponcha tez tayyorlanadigan taom) sushi odatda shirin guruch sirkasi qoʻshilgan va bir oz toʻldirilgan (koʻpincha baliq) yoki eng mashhur turdagi sovuq yopishqoq guruchdir. Gʻarbda, nori (quritilgan laver) bilan toʻldirilgan holda oʻralgan. Toʻldirish koʻpincha baliq, dengiz mahsulotlari, tovuq yoki bodringni oʻz ichiga oladi.

Pitsa Qoʻshma Shtatlardagi tez ovqatlanish toifasi boʻlib, mamlakat boʻylab Papa Johnʼs, Dominoʻs Pizza, Sbarro va Pizza Hut kabi tarmoqlarga ega. U bolalar uchun tez tayyorlanadigan kaloriyalarni yetkazib berishda burger sanoatini ortda qoldiradi^[34]. Menyular anʼanaviy pitseriyalarga qaraganda ancha cheklangan va standartlashtirilgan bo‘lib, pitsa yetkazib berish taklif etiladi.

Kabob uylari Yaqin Sharqdan, ayniqsa Turkiya va Livandan kelgan tez ovqatlanish restoranining bir shaklidir. Goʻsht goʻsht pishirgichidan olinadi va isitiladigan yassi nonga salat va sous bilan beriladi. Ushbu doner kabob yoki shourmalar tayoqlarda xizmat qiladigan shish kaboblardan farq qiladi. Kabob doʻkonlari butun dunyoda, ayniqsa Yevropa, Yangi Zelandiya va Avstraliyada joylashgan, ammo ular AQShda kamroq tarqalgan.

Baliq va chips doʻkonlari Buyuk Britaniya, Avstraliya va Yangi Zelandiyada mashhur tez ovqatlanish shaklidir. Baliq yumshatiladi keyin chuqur qovuriladi va chuqur qovurilgan kartoshka frilari bilan birga taqdim etiladi^[35].

Gollandiyaliklarning oʻziga xos tez ovqatlanish turlari mavjud. Gollandiyalik tez ovqatlanish taomi koʻpincha sous va goʻsht mahsuloti bilan fransuz kartoshkasining bir qismidan (friet yoki patat deb ataladi) iborat. Fransuz kartoshkalariga hamroh boʻladigan eng keng tarqalgan sous fritsausdir. Bu shirin, sirkali va kam yogʻli mayonez oʻrnini bosuvchi vosita boʻlib, uni gollandlar hali ham „mayonez“ deb atashadi. Buyurtma berishda u tez-tez qisqartiriladi. Boshqa mashhur souslar — ketchup yoki ziravorli ketchup („kori“), Indoneziya uslubidagi yeryongʻoq sousi („satésaus“ yoki „pindasaus“) yoki pikkalilli. Baʼzida kartoshka souslar kombinatsiyasi bilan xizmat qiladi, ulardan eng mashhuri speciaal (maxsus): mayonez, (ziravorlangan) ketchup va tugʻralgan piyoz bilan; va oorlog (soʻzma-soʻz „urush“): mayonez va yeryongʻoq sousi (baʼzan ketchup va tugʻralgan piyoz bilan). Goʻsht mahsuloti odatda chuqur qovurilgan gazak hisoblanadi; bunga frikandel (chuqur qovurilgan terisiz qiyma kolbasa) va kroket (non boʻlaklari bilan qoplangan chuqur qovurilgan goʻshtli ragu) kiradi.

Portugaliyada mahalliy tez tayyorlanadigan taomlarning baʼzi turlari va mahalliy oshxonaning ushbu turiga ixtisoslashgan restoranlar mavjud. Eng mashhur taomlar qatoriga frango assado (ilgari marinadlangan piri-piri gril qilingan tovuq), francesinha, francesinha poveira, espetada (ikki tayoqdagi kurka yoki choʻchqa goʻshti) va bifanalar (sendvich sifatida beriladigan maʼlum bir sousdagi choʻchqa goʻshti kotletlari) kiradi. Ushbu turdagi taom koʻpincha fri fri (batatas fritas deb ataladi) bilan birga beriladi, baʼzi xalqaro zanjirlar Nandoʻs kabi tipik portugal fast foodlariga ixtisoslashgan restoranlarda paydo boʻla boshladi.

Polshadagi tez ovqatlanishning mahalliy shakliga misol qilib, Pasttecik szczeciński nomli goʻsht yoki vegetarian toʻldirish bilan toʻldirilgan chuqur qovurilgan xamirturush xamiri, Shchecin shahrining tipik tez tayyorlanadigan taomini taklif qiladigan restoran mamlakatning boshqa koʻplab shaharlarida yaxshi tanilgan. Bu taom Polsha anʼanaviy mahsulotlar roʻyxatida birinchi o‘rinni egallaydi. Pasztecik szczecińskiga xizmat koʻrsatadigan birinchi bar 1969-yilda tashkil etilgan Pasztecik bari Shchetsin shahridagi Wojska Polskiego prospektida 46-uyda joylashgan.

Sharqiy Osiyo shaharlarining bezagi nudl doʻkoni hisoblanadi. Yassi non va falafel bugungi kunda Yaqin Sharqda hamma joyda mavjud. Mashhur hind fast food taomlari orasida vada pav, panipuri va dahi vada mavjud. Gʻarbiy Afrikaning fransuz tilida soʻzlashuvchi davlatlari yirik shaharlar va ularning atrofidagi yoʻl chetidagi stendlar avlodlar davomida boʻlganidek, mahalliy miqyosda broshet deb nomlanuvchi bir qator isteʼmolga tayyor, koʻmirda pishirilgan goʻsht tayoqchalarini sotishda davom etmoqda.

Qoʻshma Shtatlarda isteʼmolchilar 2012-yilda fastfudga 160 milliard dollar (1970-yilda 6 milliard dollardan ko‘p) pul sarfladilar^[36][37]. 2013-yilda AQSh restoran sanoati 660,5 milliard dollarlik prognoz qilingan savdo hajmiga ega edi^[38]. Fast food bozor ulushini yanada mustahkam va qimmatroq taomlarni taklif qiluvchi tez ovqatlanish restoranlariga yoʻqotmoqda^[39]. Ushbu raqobat tufayli tez ovqatlanish gigantlari oʻz sotuvlarida keskin pasayishlarga duch kelishdi^[40]. Umumiy tez tayyorlanadigan taomlar sotuvi pasaygan boʻlsa-da, bu restoranlarda „oyda bir marta“ yoki „yilda bir necha marta“ ovqatlanadigan amerikaliklar soni koʻpaydi^[40].

Dunyoning qolgan qismidan farqli oʻlaroq, Amerika fuqarolari oʻz daromadlarining ancha kam miqdorini oziq-ovqatga sarflaydilar — bu asosan tez ovqatlanishga arzon va oson kirish imkonini beruvchi turli davlat subsidiyalari tufayli^[41]. Tez ovqatlanish restoranlarida sotiladigan ovqatlar arzonroq hamda koʻproq energiya talab qiladi va asosan hukumat tomonidan katta miqdorda subsidiyalanadigan mahsulotlar: makkajoʻxori, soya va mol goʻshtidan tayyorlanadi^[42].

Avstraliya tez ovqatlanish bozori 2,7 milliard GPB dan ortiq baholanadi va 1,4 milliard tez tayyorlanadigan taomlardan iborat. Bunga 17 000 ta fast food shoxobchalarida xizmat koʻrsatiladigan taomlar kiradi. Fast food bozorining oʻrtacha yillik oʻsish sur’ati 6,5 foizni tashkil etdi, bu chakana oziq-ovqat bozorining eng tez rivojlanayotgan sektoridir^[43].

2012-yilda tez ovqatlanish restoranlari reklama tashviqotlariga qariyb 4,6 milliard AQSh dollari sarfladi, bu 2009-yilga nisbatan 8 foizga koʻpdir. Xuddi shu vaqt ichida McDonald's reklama uchun barcha suv, sut va mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflagan reklamachilarning birgalikda sarflagan pulidan deyarli uch baravar koʻp pul sarfladi^[44].

Dartmut kollejidagi Geisel tibbiyot maktabi tadqiqotchilari tomonidan olib borilgan tadqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki, bolalar koʻproq tijorat televizorlarini tomosha qilganda (va tez ovqatlanish haqida koʻproq reklamalarni koʻrganlarida), ular keyingi fast food restoranlariga tashrif buyurishni soʻrashga moyil boʻlishadi^[45]. Xususan, fast food restoranlari qora va ispan yoshlarga qaratilgan reklama ishlarini kuchaytirmoqda^[46]. Rudd oziq-ovqat siyosati va semirish markazining 2021-yilgi hisobotida tezyurar taomlar restoranlari ispan tilidagi telekanallarga taxminan 318 million dollar sarflaganini koʻrsatdi. Xuddi shu hisobotda tezyurar taomlar restoranlari koʻpchilik qora tomoshabinlar telekanallariga 99 million dollar sarflagani aniqlangan. Qora yoshlar guruhlari oq tanli yoshlardan koʻra koʻproq fast food reklamalarini koʻrishdi^[47].

Yaxshiroq biznes byurolari kengashi 2006-yilda bolalar oziq-ovqat va ichimliklarni reklama qilish tashabbusini boshladi, u tez oziq-ovqat kompaniyalaridan McDonald’s va Burger King bilan imzolangan „bolalar uchun faqat sogʻlom mahsulotlarni reklama qilish“ vaʼdasini soʻradi^[45]. Biroq, sogʻlom oziq-ovqat reklamasining biroz oʻsishiga qaramay, ushbu tashabbusning samaradorligi „bolalar reklamalarda sogʻlom oziq-ovqatlarni eslay olmasligi yoki 3 yoshdan 7 yoshgacha boʻlgan 99 foiz bolaning 81 foizi buni aniqlay olmasligini“ koʻrsatadigan tadqiqotlar bilan bahslashdi. Oʻsha tadqiqotda fransuz kartoshkasi esga olingan, garchi reklamada fransuz kartoshkasi boʻlmasa ham^[48].

AQSH Mehnat statistikasi byurosining maʼlumotlariga koʻra, 2010-yil holatiga koʻra, 4,1 millionga yaqin AQSH ishchisi oziq-ovqat tayyorlash va xizmat koʻrsatishda (shu jumladan tez ovqatlanish) ishlaydi^[28]. Biroq, 2011-yil aprel oyida McDonald’s 62 000 ga yaqin yangi ishchilarni ishga oldi va bu lavozimlarga bir million ariza oldi: qabul qilish darajasi 6,2 %^[49]. 2013-yilda sanoatdagi ishchilarning o‘rtacha yoshi 28 yoshni tashkil qildi^[50]. Inson resurslarini boshqarish diplomi yoki tez ovqatlanish menejmenti diplomiga ega boʻlish yirik fast food restoranlarida ishga joylashishga yordam beradi, chunki bu eng koʻp orzu qilingan ishlardan biridir^[51].

2006-yilda global fast food bozori 4,8 foizga oʻsdi, tranzaksiyalar miqdori 102,4 mlrd va hajmi 80,3 milliardni tashkil etdi^[52]. Birgina McDonald's 6 qitʼada 126 mamlakatda oʻz shoxobchalariga ega va butun dunyo boʻylab 31 000 dan ortiq restoranlarni boshqaradi^[53].

McDonald’sning global miqyosdagi kengayishiga misollardan biri uning Rossiya bozoriga kirishi boʻldi. Amerika biznesining muvaffaqiyat qozonishi uchun uni qabul qilish va Moskvadagi mahalliy aholining kundalik hayotiga kiritish kerak edi. Rossiya oziq-ovqat madaniyatining muhim xususiyatlaridan biri isteʼmol qilinadigan tovarlarning mahalliyligini bilishga urgʻu berishdir. Aslida, ushbu Amerika brendini chet elda muvaffaqiyatli yoʻlga qoʻyish uchun McDonald’s restoranda ishlatiladigan mahsulotlarning kelib chiqishini targʻib qilish orqali Moskvadagi isteʼmolchilarning mahalliy manfaatlarini talqin qildi^[54]. 1990-yil 31-yanvarda McDonald’s Moskvada restoran ochdi va xizmat koʻrsatgan mijozlari bilan ochilish kuni rekordini yangiladi. Moskva restorani dunyodagi eng gavjum restorandir.

Dunyodagi eng katta McDonald’s 25 000 fut arkada va oʻyin markaziga ega boʻlib, Orlando, Florida, AQShda joylashgan^[55].

Dunyo boʻylab boshqa koʻplab tez ovqatlanish restoranlari mavjud. Burger King 65 dan ortiq mamlakatlarda 11 100 dan ortiq restoranga ega^[56]. KFC 25 mamlakatda joylashgan^[57]. Subway dunyodagi eng tez rivojlanayotgan franchayzalardan biri boʻlib, 2009-yil may holatiga koʻra 90 mamlakatda taxminan 39 129 ta restorani mavjud^[58]; 1984-yil dekabr oyida Bahraynda AQShdan tashqari birinchi joyi ochilgan edi^[59]. Wienerwald Germaniyadan Osiyo^[60] va Afrikaga tarqaldi^[61]. Pizza Hut 97 mamlakatda joylashgan boʻlib, Xitoyda 100 ta manzilga ega^[62]. Taco Bell AQSHdan tashqari 14 ta davlatda 278 ta restoranga ega^[63].

Fast food tarmoqlari sogʻliqqa salbiy taʼsir koʻrsatishi, hayvonlarga shafqatsizligi, ishchilarni ekspluatatsiya qilish holatlari va odamlarning ovqatlanish tartibini anʼanaviy oziq-ovqatlardan uzoqlashtirish orqali madaniy tanazzulga oid daʼvolar kabi tashvishlar tufayli tanqid ostiga olingan^{[64][65][66][67][68][69][70][71][72][73][74][75][76][77]}.

Dunyo boʻylab tez ovqatlanishni isteʼmol qilish ortib bormoqda. Jidda shahrida olib borilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, hozirgi tez ovqatlanish odatlari Saudiya Arabistonidagi oʻsmirlar oʻrtasida ortiqcha vazn va semirishning ortishi bilan bogʻliq^[78]. 2014-yilda Jahon sogʻliqni saqlash tashkiloti semizlik inqiroziga asosan tartibga solinmagan oziq-ovqat bozorlari aybdor ekanligini daʼvo qiladigan tadqiqotni eʼlon qildi va bu tendensiyani qaytarish uchun qattiqroq qoidalarni taklif qildi^[79]. Qoʻshma Shtatlarda mahalliy hukumatlar maʼlum geografik hududlarda joylashgan restoranlar sonini kamaytirish orqali tez ovqatlanish tarmoqlarini cheklamoqda^[80].

Tanqidga qarshi kurashish uchun fast food restoranlari sogʻliq uchun foydali boʻlgan menyu mahsulotlarini taklif qila boshlaydi^[81]. Sogʻliqni saqlash tanqidchilaridan tashqari, fast food sanoatini yanada ekologik jihatdan qulayroq qilish boʻyicha takliflar mavjud. Misol uchun, zanjirlar marketingi „qadoqlash chiqindilarini kamaytirish“ bilan bunga javob beradi^[81].

Nyu-York universitetining Oziqlantirish va oziq-ovqat tadqiqotlari boʻlimi mudiri boʻlib ishlaydigan Marion Nestle tez ovqatlanish menyusidagi sogʻlom variantlar orqali tanqidni yengishga urinayotgan boʻlsa-da, fast food sanoati reklama variantlari orqali bolalarga nosogʻlom oziq-ovqatlarni ataylab sotishni va shuning uchun ulardan umrbod mijozlar yaratishni tanqid qiladi^[82].

Shunchalik mashhur boʻlishiga qaramay, tez tayyorlanadigan taomlar va tez ovqatlanish tarmoqlari nafaqat ish va ijtimoiy koʻnikmalarga, balki talabalarning sogʻligʻi va akademik koʻrsatkichlariga salbiy taʼsir koʻrsatadi. Talabalarning 56 foizi har hafta fast foodni isteʼmol qiladi^[83]. „Fast Food Nation“ kitobini yozgan tadqiqotchi Eric Shlosser bu haqiqatni taʼkidlab, bu nafaqat moliyaviy, balki psixologik oʻlja ham ekanligini taʼkidlaydi, chunki talabalar bu ish uchun mahorat darslarini o‘rganish kabi ishlarga vaqt sarflanmasligini bilgan holda erta ishga joylashish imkoniyatiga jalb qilinadi^[84]. Yana ikkita tadqiqotchi Charles Hirshman va Irina Voloshin oʻsmir maktab oʻquvchilarini tez ovqatlanish sanoatida ishga olish va ishdan boʻshatish bilan bogʻliq xavfli taʼsirlari va oqibatlarini taʼkidlaydilar^[85]. The Atlantic Times gazetasidan Kelly Braunvel Burger King va McDonald’s begunoh bolalarga marketing boʻyicha yana bir xavfli amaliyotni qoʻllaganligi haqidagi bu dalilni qoʻllab-quvvatladi^[86].

Professorlar Purtel Kelly va Gershoff tomonidan olib borilgan tadqiqotda, ular boshqa ijtimoiy omillardan keyin oʻsha yoshdagi oʻquvchilarga nisbatan tez ovqat isteʼmol qiladigan beshinchi sinf oʻquvchilari nazorat qilinganligini aniqladilar.  Shuningdek, fast food isteʼmol qilgan va yomon baho koʻrsatgan talabalar foizi organik oziq-ovqatlarni isteʼmol qilganlarga qaraganda 11 foizga koʻp boʻlgan. Ular tez ovqatlanishning real taʼsirini baholash uchun televizor tomosha qilish, videooʻyinlar va oʻynash kabi boshqa ijtimoiy omillar nazorat qilingan degan fikrda^[87].

2004-yilda suratga olingan „Super Size Me“ filmi kabi kitoblar va filmlar mavjud boʻlib, ular tez ovqatlanishni ortiqcha isteʼmol qilishning sogʻliq uchun mumkin boʻlgan salbiy taʼsirini, masalan, semirishga hissa qoʻshishini taʼkidlash uchun moʻljallangan^[88].

• Adams, Catherine (2007). "Reframing the Obesity Debate: McDonald's Role May Surprise You". Journal of Law, Medicine and Ethics 35 (1): 154–157. doi:10.1111/j.1748-720X.2007.00120.x. PMID 17341224. 
• Arndt, Michael. „McDonald’s 24/7.“ Business Week. 4-fevral, 2007
• Food and Eating in Medieval Europe. Martha Carlin and Joel T. Rosenthal (editors). The Hambledon Press, London. 1998. ISBN 1-85285-148-1ISBN1-85285-148-1
• Hogan, David. Selling 'em by the Sack: White Castle and the Creation of American Food. New York: New York University Press, 1997.
• Kroc, Ray with Robert Anderson. Grinding It Out: The Making of McDonald’s. St. Martinʼs Press, 1992.
• Levinstein, Harvey. Paradox of Plenty: a Social History of Eating in Modern America. Berkeley: University of California P, 2003. 228-229.
• Luxenberg, Stan. Roadside Empires: How the Chains Franchised America. New York: Viking, 1985.
• McGinley, Lou Ellen with Stephanie Spurr, Honk for Service: A Man, A Tray and the Glory Days of the Drive-In. St. Louis: Tray Days Publishing, 2004. For photos of the Parkmoor Restaurants see Drive-In Restaurant Photos
• Pollan, M. (2009). In Defense of Food: an Eater’s Manifesto. New York City: Penguin
• Schlosser, Eric, Fast Food Nation: The Dark Side of the All-American Meal, Houghton Mifflin Company, 2001
• Schultz, Howard with Dori Jones Yang, Pour Your Heart Into It: How Starbucks Built a Company One Cup at a Time, Hyperion, 1999
• Warner, Melanie „Salads or No, Cheap Burgers Revive McDonald’s.“ The New York Times. 19-aprel, 2006.

• QSR magazine — fast food tarmog‘ini qamrab oluvchi nashr
• A copy of the Caesar Barber lawsuit
• Caloric Intake from Fast Food Among Adults: United States, 2007-2010