Herisau

D Henderländer Gmänd Herisau liit im Südweschte vo de Stadt Sanggalle ond südlech vo Gossä a dä Glatt am Jakobswäg vo Rorschi of Ääsidlä.

Nochbergmände vo Herisau send: Sanggalle, Stää, Hondwil, Waldstatt, Schwellbronn, Tegersche, Flowil ond Gossä.

Herisau bestoht os em Ortschärn ond fööf Ortstääl, em Schache, Schwäberg, Schloss, Wile ond em Somm (Saum). Vom änte Egge in andere lauft me guet ond gern zwo Stond.

Dä Regierigsroot ond dä Kantonsroot hend ehrä Setz z Herisau. Obwohl dä Kantoo Appezell Osserrhode lut Kantonsverfassig kän Kantonshoptort chennt, täälet sich dä Status de facto Troge (Sitz vo dä Judikative) ond Herisau (Sitz vo dä Legislative, dä Exekutive ond sit 2013 au vom Polizeiwäse).

Herisau ischt anno 837 s erscht Mool erwähnt worde. D Gäget het doo zom Chloster Sanggalä ghört. I dä Appezellerchriäg het sich dä Ort aber anno 1433 vo Sanggale glöst. I dä Reformazioo ischt Herisau evangelisch ond drom im Rahme vo dä Landtäälig (1597) en Tääl vo Appezell Osserrhode worde. Hoptort isch zerscht Troge gse. Herisau het en Tääl vo de Hoptortfunktione 1877 öbernoo.

Anno 1648 hend si Schwellbronn ond 1719 au d Waldstatt vo Herisau trennt.

Sit 2003 ischt Herisau Energiistadt und Alpestadt.^[2][3][4] Ond mit öber 15'000 Iiwohner chönnts scho e Wiili e Stadt see.

Im Johr 2003 ischt da Dorf zur Alpestadt vom Johr 2003 ernannt worde. Ond zwor ischt da eso cho:

Dä doozmoolig Gmändshoptmä het os Herisau gern wöle e Stadt mache. Im Dorf hät me gmunklet, da säi eso, well är, wo jo erber chorz ischt, efach lieber näbis grössers wöl see. Statt gad Gmändshoptmä halt ebe lieber Stadtpräsident. D Herisauer sönd aber gad zfrede gse, so wes ischt. Vorallem, well so n en Titel jo au en erbere Huffe choschti, ond ossert dass me en Mac Donald öberchäm, au nüd vil nötzi. Mit em Titel vo de Alpestadt het denn de Herr Gmändspresident aber gliich no echli chöne Stadtpresident see. Dä Titel choscht zwor 8'200 Stutz im Johr, aber well mer jo äbe kä Stadt will see ond lieber e Dorf will bliibe, so chonnt me däwäget no öppe emol i de Zittig.^[5][6]

Quälle: Bundesamt für Statistik 2005^[7]

Dr Uusländeraatääl isch 2010 bi 18,9 % gläge.

48,3 % vo de Iiwooner sönd em Joor 2000 evangelisch-reformiert gsii, 32,1 % römisch-katholisch.

De Gmäändspresidänt vo Herisòu isch de Renzo Andreani (Stand November 2017).

D Arbetslosigkäät isch em Joor 2011 bi 1,9 % gläge.

Bi de Volkszellig 2000 hend vo de 15882 Iiwoner 87 % Düütsch als Hòuptsprooch aagèè, 0,3 % Franzöösisch, 3,4 % Italienisch ond 9,3 % anderi Sprooche.

De Herisauer Dialekt ghöört zo de Henderländer Variantene vom Appezeller Dialäkt. De Appezeller Dialäkt widerom ghört zom Nordoschtschwizertütsch innerhalb vom Hochalemannische.

Typisch för die Henderländer Variantene ischt, dass Doppelkonsonante ll ond nn abgschwächt weräd, so dass es zom Bischpil häässt: Z Urnäsch hene heds Hene ond Senehönd, wo de Brone aabelid (In Urnäsch hinten hat es Hennen und Sennenhunde, die den Brunnen anbellen).

Wiiter säät me z Herisau schülech, ordlech, fröhlech (schtatt schüüli, ord(e)li, fröhlich).

Osserdem het mer früener au gsäät: buue, nüü, schniie (schtatt baue, neu, schneie). Die nüd döregfüert Hiatusdiphthongierig ischt bsonders intressant, well da enard e Kriterium förs Höchschtalemannisch wär.^[8][9]

Ond äso chiit de ursprünglech Herisauer Dialekt: De Herisauer Otto Frehner öber d Landsgmänd

Fasnacht: vom Schmutzige Donnschtig bis am Funkesonntig

Gidio Hoseschtooss: Am Äscheremektig. De Gidio Hoseschtoos, e uusgschtopfti Baabe, ischt amene Läckerli, wonner gschtole het, veschtickt ond werd imene grosse Omzug z Graab trääge. Em Sarg folget t Hüüliwiiber, di illuschter Fastnachtsgsllschaft, e paar Guggene ond z henderscht ond z letscht s oraasch Botzwägeli vo dä Gmänd. Noch de Truurreed, wo vom Gidiopfarrer velese wert, gets för ali Goofe Läckerli. Ond d Goofe hoffet all Johr wieder, dass es ene nüd gliich gäch we am Gidio.^[10]

Funkesonntig: Am Sonntig noch em Äscheremektig wert de Gidio kremiert. Zo dem Zweck wert of em Ebnet en riisige Schiterhuffe ufgschichtet ond de Gidio zmitscht ine annere höche Schtange uuf ghenkt. Am Punkt sibni wert denn s Füür aazönnt. D Guggemusige blooset em no s letschte Gleit ond wenn de Gidio i dem uunige Füür mit vill Krach vebrennt ischt, ischt t Fasnacht vebii. (vgl. Böög z Zöri one)

Bloch: Am Blochmeentig, am Meentig noch em Funkesonntig wert s Bloch dör t Gäget döre zoge. Wär Pech het wert vom Bär packt, oder chonnt mit de Sublooterä äs an Tötz öber. Wer Glück het, cha s Bloch aastuune ond die vile schö vekleidete Mane. Am Oobet wert s Bloch of em Ebnet vegantet ond es get en öffentliche Blochball.^[11][12][13]

Chinderfescht: Sit 1837 gets z Herisau e Chinderfscht, bis 1960 jedes Johr, sidher nu no i de oograde Johr. Vor de Sommerferie getts en Omzog, wo t Herisauer Schüeler ond Chindergärtler dör s Dorf döre gwagglet. Am Morge am Fööfi gets drü Böllerschüss, denn weret t Chind vo de Tambure i de Schuelhüser abgholt ond is Dorf ie procht. Denn gets en Omzog dör Herisau. Zom Zmittaag sind d Goofe osswärts iiglade. Am Nomitag getts denn ofem Ebnet Uffüehrige, wo t Chind mit de Lehrer iigstudiert hend. Di stolze Eltere sitzed a de Tisch rond om t Bühni, schwätzet mitenand ond lueget hoffentli zue, wenn ehri Goofe de Uftrett hend. Am Oobet gets e uunig schös Fürwerch ond en Ball för di grosse Schüeler.^[14]

Vächschau: am Zischtig noch em Betttag fahrt mer gschider nüd mit em Auto dör Herisau, well denn nämmli alli Strosse zersch voll Chüe ond nochher voll Chuefläde sind. Gschiider goht mer z Fuess in Chälblimart ue, ond lueget die imposante Tier emol vo nöchem aa. Onderem Tach vo de Chälblihalle henked t Puure ammel di riich vezierte Glogge vo de Chüe ond ehri wunderschöne, mit naiver Kunscht bemolete Milchchöbel uuf. I de Chälblihalle ine hets denn ammel no Gässe, jungi Hönd, Henne, Bibeli, ond schnüsigi Chüngel, wo t Chind all gern aalueget ond striichelet. För die wo Hunger hend, getts Brodwörscht mit Brot oder Dessert, wo t Püürinne selber gmacht hend. Wenn t Vechschau vebii ischt, gets no en Omzog t Bachstross döraab, wo me d Senne mit ehrne Tier cha bestuhne. Wenn ä Chue de Chopf psonders höch träät, chammer drof goh, ass si en Priis gwonne het. Da merkt me au a de Blüemli aa, wo si i demm Fall zwöschet de Hörner träät.^[15]

HEMA: Sit 1987 gets z Herisau Endi September d Herbstmart-Uusstellig - bis 2010 jedes Johr, sidher no i de graade Johre. Do stellet sich ammel s Gwerb, d Industrie, de Handel ond d Dienschtleischtigsbertiib vo Herisau ond Omgäbig vor. Es get gwöhnli en huffe z gwöne, me tröfft si, ond laveret mitenand. Zom Bischpiil i de HEMA-Beiz oder a de Ständ.^[16]

Johrmart: De Johrmart ischt ammel am erschte Wochenend im Oktober. Am Sonntig ond am Mentig isch t Bahnhofstross döruf alls voll Ständ. Es schmeckt noch Marroni ond d Lüt lueget, was es alls z poschte gäb. Früehner hend de Johrmart ond d Vechschau zämeghört.^[17]

Chrischchindlimart: De Chrischchindlimart ischt ammel am erschte Wochenend im Dezember. Denn isch di ganz Oberdorfstross voll Ständ, es get Glüehwii ond en huffe schöni Gschenkli zom poschte.^[18]

Silveschterchlause: Am 31. Dezember sind d Chläus onderwegs. T Tschöppeli gönd vo Huus zo Huus ond tröffet gäg de Mittaag im Dorf ii, wos denn gern vor de Lädeli a de Oberdorfstross ond de Bachstross zäuerlet. Es ghört öbrigens zom Bruuch, dass mer de Chläus näbis ä Nötli it Hand trockt. Deför getts denn en Huffe gueti Wünsch för s Neu Johr. Vorem Wooghuus hets ammel för t Bsuecher heissi Brodwörscht ond Glüehwii, im Wooghuus ine hets Bänk ond e Appezellermusig wo t Gescht onderhaltet. Wenn e Tschuppel Chläus ie chonnt, ischt me ruhig ond loset zue.Ossert es sei Muul- ond Chlausesüüch, ischt enard jedes Johr Chlause. Wenn de 31. Dezember of en Sonntig fallt, werd dä Silveschter äfach of de Samstig vorveschobe.^[19]

• Johannes Baumann (1874–1953), Politiker und Bundesrot
• Konrad Lobeck (1914-1977), Mitarbaiter am Sprochatlas (SDS) und Leerer
• Hans-Rudolf Merz (* 1942), Politiker und Bundesrot
• Johannes Merz, Mundartschriftsteller
• Stefan Sonderegger (1927–2017), Sprochwüsseschaftler und Nameforscher
• Wilhelm Wiget (1885–1934), Profässer för Dütschi Filologii (Germanistik)

 Commons: Herisau – Sammlig vo Multimediadateie

• Offizielli Websyte vo Herisau
• Thomas Fuchs: Herisau In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.