Yoluxucu xəstəliklər
Yoluxucu xəstəliklər — patogen mikroorqanizmlərin, virusların və prionların orqanizmə daxil olması nəticəsində yaranan xəstəliklər qrupu. Patogen mikrobun yoluxucu xəstəlik törətməsi üçün onun virulentliyi (zəhərlilik; lat. virus – zəhər), yəni orqanizmin müqavimətini aradan qaldırmaq və zəhərli təsir göstərmək qabiliyyəti olmalıdır. Bəzi patogen agentlər həyat fəaliyyəti zamanı ifraz etdikləri ekzotoksinlərlə orqanizmin zəhərlənməsinə səbəb olur (tetanoz, difteriya), digərləri orqanizmi məhv edildikdə (vəba, qarın tifi) toksinlər (endotoksinlər) buraxır.
| Yoluxucu xəstəliklər | |
|---|---|
 Rənglənmiş elektron mikroqrafik malyariya patogeninin bağırsaq epiteli vasitəsilə miqrasiyasını nümayiş etdirir | |
| XBT-10 | A-B |
| XBT-10-KM | A00.B99 |
| XBT-9 | |
| XBT-9-KM | 079.0[1][2], 136.9[2], 136.8[2] |
| MeSH | D003141 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Yoluxucu xəstəliklərin xüsusiyyətlərindən biri inkubasiya dövrünün olmasıdır, yəni yoluxma anından ilk klinik əlamətlərin görünməsinə qədər olan dövr. Bu dövrün müddəti infeksiya üsulundan və patogenin növündən asılıdır və bir neçə saatdan bir neçə ilə qədər davam edə bilər (sonuncu nadir halda olur).
Mikroorqanizmlərin bədənə daxil olduğu yerə infeksiyanın giriş qapısı deyilir. Hər bir xəstəlik növünün özünəməxsus giriş qapısı var, məsələn, vəba vibrionu ağızdan bədənə daxil olur və dəriyə nüfuz edə bilmir.
Yoluxucu xəstəliklər — xüsusi tibb fənnidir.
Təsnifatı
Yoluxucu xəstəliklərin bir çox təsnifatı var. Qromaşevski tərəfindən tərtib olunmuş təsnifat ən çox istifadə olunandır:
- bağırsaq (vəba, dizenteriya, tif, salmonellyoz, eşerixioz);
- tənəffüs yolları (qrip, vərəm, difteriya, adenovirus infeksiyası, göy öskürək, qızılca, suçiçəyi);
- "qanla" keçən (malyariya, HİV infeksiyası);
- xarici örtüklər (qarayara, tetanoz);
- müxtəlif ötürülmə mexanizmləri ilə (enterovirus infeksiyası).
Yaranma təbiətindən asılı olaraq, yoluxucu xəstəliklər aşağıdakılara bölünür:
- prionlar (Kreytzfeld-Jakob xəstəliyi, kuru, ölümcül ailə yuxusuzluğu);
- viruslu (qrip, paraqrip, qızılca, viruslu hepatit, HİV infeksiyası, sitomeqalovirus infeksiyası, meningit);
- bakterial (taun, vəba, dizenteriya, salmonellyoz, streptokok, stafilokok infeksiyaları, meningit);
- protozoylar (amebias, kritosporidioz, izosporoz, toksoplazmoz, malyariya, babezioz, balantidoz, blastosistoz);
- göbələk infeksiyaları və ya mikozlar (epidermofitoz, kandidoz, kriptokokkoz, aspergilloz, mukormikoz, xromomikoz
Epidemiologiyası
Aşağıdakı cədvəldə Ümümdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, 2002-ci ildə 100.000-dən çox insanın öldüyü yoluxucu xəstəliklərin siyahısı verilmişdir. Müqayisə üçün 1993-cü ilin məlumatları təqdim olunmuşdur.
| Yeri | Ölüm səbəbi | 2002-ci ildə vəfat edənlər, mln | % bütün ölümlər | 1993-cü ildə vəfat edənlər, mln. | 1993-cü ildə yer |
|---|---|---|---|---|---|
| N/A | Bütün yoluxucu xəstəliklər | 14,7 | 25,9 % | 16,4 | 32,2 % |
| 1 | Aşağı tənəffüs yollarının xəstəlikləri[5] | 3,9 | 6,9 % | 4,1 | 1 |
| 2 | HİV/QİÇS | 2,8 | 4,9 % | 0,7 | 7 |
| 3 | Bağırsaq xəstəlikləri[6] | 1,8 | 3,2 % | 3,0 | 2 |
| 4 | Vərəm | 1,6 | 2,7 % | 2,7 | 3 |
| 5 | Malyariya | 1,3 | 2,2 % | 2,0 | 4 |
| 6 | Qızılca | 0,6 | 1,1 % | 1,1 | 5 |
| 7 | Göy öskürək | 0,29 | 0,5 % | 0,36 | 7 |
| 8 | Tetanoz | 0,21 | 0,4 % | 0,15 | 12 |
| 9 | Meningokok infeksiyası | 0,17 | 0,3 % | 0,25 | 8 |
| 10 | Sifilis | 0,16 | 0,3 % | 0,19 | 11 |
| 11 | Hepatit B | 0,10 | 0,2 % | 0,93 | 6 |
| 12–17 | Tropik xəstəliklər (6)[7] | 0.13 | 0,2 % | 0,53 | 9, 10, 16–18 |
| Qeyd: Digər səbəblər ana və körpə ölümü (5,2%), qidalanma çatışmazlığı (0,9%), qeyri-infeksion xəstəliklər (58,8%) və xəsarətlərdir (9,1%). | |||||
Ölənlərin sayına görə HİV/QİÇS, vərəm və malyariya liderlik edir. Bütün nozoloji vahidlər üzrə ölüm nisbəti azalıb, lakin QİÇS üçün bu göstərici 4 dəfə artıb. Uşaq yoluxucu xəstəliklərə məxmərək, göy öskürək, poliomielit, difteriya, qızılca və tetanoz, həmçinin aşağı tənəffüs yolları və bağırsaq xəstəliklərinin yüksək faizi daxildir.
Tarixi pandemiyalar
Pandemiya (və ya qlobal epidemiya) dünyanın geniş ərazisinin əhalisinə təsir edən bir xəstəlikdir.
- Yustinian vəbası — 541–750-ci illərdə Avropa əhalisinin 50%-60%-ni öldürmüşdür[9]
- Qara ölüm — 1347–1352-ci illərdə Avropada 25 milyon insanın həyatına son qoymuşdur. XIV-cü əsrdə vəba Avropa əhalisini təxminən 450 milyondan 350–375 milyon nəfərə endirmişdir.
- XV–XVI əsrlərdə Avropa tədqiqatçıları tərəfindən Mərkəzi və Cənubi Amerikaya suçiçəyi, qızılca və tif xəstəliyinin gətirilməsi aborigen əhalisi arasında pandemiyalara səbəb olmuşdur. 1518–1568-ci illər arasında pandemiya Meksika əhalisinin sayını 20 milyondan 3 milyona qədər endirmişdir.[10]
- Avropada ilk qrip epidemiyası 1556–1560-cı illər arasında baş vermişdir.[10] Ölüm 20% olmuşdur.
- Çiçək xəstəliyi XVIII-ci əsrdə təxminən 60 milyon avropalının ölümünə səbəb olmuşdur.[11]
- Vərəm — XIX-cu əsrdə Avropada yetkin əhalinin təxminən dörddə birini öldürmüşdür.[12]
- Qrip pandemiyası (və ya ispan qripi) 1918-ci ildə 25–50 milyon insanı (dünya əhalisinin təxminən 2%-ni) öldürmüşdü.[13]
- COVİD-19 pandemiyası.
Profilaktikası
Profilaktik tədbirlər:
- dezinseksiya — həşəratların məhv edilməsi — infeksiyanın potensial daşıyıcıları (ağcaqanadlar, bitlər);
- bədənin gigiyena və bədən tərbiyəsinə qarşı müqavimətinin artırılması;
- profilaktik peyvəndlərin aparılması;
- karantin tədbirləri;
- infeksiya mənbəyinin müalicəsi.
Karantin infeksiyanın yayılmasının qarşısını almaq üçün tədbirlər kompleksidir. Bura xəstələrin təcrid edilməsi, yaşayış yerinin dezinfeksiya edilməsi, xəstələrlə təmasların müəyyən edilməsi, sosial məsafənin saxlanması və s.
Həmçinin bax
Ədəbiyyat
- Герценштейн Г. М., Соколов А. М. // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
- Каталог возбудителей инфекционных болезней, имеющих тенденцию к распространению Arxiv surəti 10 mart 2012 tarixindən Wayback Machine saytında — глава из книги М. В. Супотницкого.
- "Микроорганизмы, токсины и эпидемии". Материалы главы подготовлены по данным Комитета по проблемам возникновения микробных болезней Института медицины Национальной академии наук США.
- Фрумер А. Л. // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.