COVID-19 pandemiyası

Əsas məqalə: COVID-19 pandemiyasının xronologiyası

Rəsmi olaraq, SARS-CoV-2 adlandırılan Covid-19-a səbəb olan virus təzə olduğundan onun haqqında hər hansı etibarlı məlumat yoxdur. Covid-19-a yoluxma hallarının baş verdiyi dünyanın 500 bölgəsində hava şəraitini müqayisə edən dərc olunmamış bir analiz virusun yayılma sürətinin temperatur, külək sürəti və nisbi rütubət ilə əlaqəli olmasını ehtimal etməyə əsas verir. Covid-19-un mövsümi xarakter daşıma ehtimalına işarə edən bəzi məlumatlar da var. Yeni xəstəliyin dünyada yayılmasından görünür ki, virus soyuq və quru hava şəraitinə üstünlük verir. Digər bir dərc olunmamış tədqiqat işində də yüksək temperaturlu iqlimlə Covid-19 hallarının aşağı düşməsi arasında bir əlaqəyə diqqət yetirilib, amma bu da qeyd olunub ki, təkcə yüksək hava temperaturu xəstəliyin qlobal miqyasda dəyişgənliyinə həlledici təsir göstərə bilməz. Tədqiqatçılara görə, Covid-19 üçün ən az uyğun gələn iqlim şəraiti dünyanın tropik bölgələrində ola bilər.

Bu pandemiya bir çox hallarda daha adi sayıla bilən virusların mövsümi yayılma qaydalarına uyğun yayılmır. Məsələn, qripə yoluxma hallarının əksəriyyəti qış dövründə baş versə də, ispan qripi yay aylarında ən yüksək həddə çatır. Koronaviruslar "zərfləşmiş viruslar " ailəsinə aiddir. Onlar qoşa lipid örtüyündən ibarət olan yağlı bir membrana bükülmüş haldadır və həmin membrana tacabənzər zülallar taxılmış vəziyyətdədir. Latınca tac "corona" olduğundan, bu növ viruslara koronavirus adı verilib. Digər zərfli viruslar üzərində aparılan tədqiqatlar göstərib ki, bu cür yağlı örtüyə malik viruslar belə örtüyü olmayanlarla müqayisədə istiyə daha çox həssasdır. Soyuqda həmin yağlı örtük rezinə bənzər bir hala gəlir, bişmiş ətin yağı kimi, soyuduqca daha çox bərkiyir və beləliklə, virusun bədən xaricində daha uzun müddət qalmasına imkan verir. Zərərli virusların əksəriyyəti bunun nəticəsində güclü mövsümi asılılığa malikdir. Tədqiqatlar artıq göstərib ki, Sars-Cov-2 virusu 21–23 °C temperatur dərəcələrində və 40% nisbi rütubətdə plastik və polad kimi sərt səthlərdə 72 saata qədər qala bilər.

Lakin tropik bölgələrdə də xeyli sayda yoluxma halları olub. Bu yaxınlarda Harvard Tibb Məktəbinin tədqiqatçıları tərəfindən aparılmış virusun Asiyada yayılmasının təhlili göstərib ki, bu pandemik koronavirusun hava şəraitindən asılılığı bir çoxlarının ümid etdiyindən daha az olacaq. Onlar Çinin müxtəlif iqlim zonalarına aid bölgələrində koronavirusun yayılma sürətini təhlil edərək belə qənaətə gəliblər ki, yaz və yayda temperatur və rütubətin artması bu infeksiyaya yoluxma hallarının azalmasına gətirib çıxarmayacaq. Onlar xəstəliyin nəzarətdən çıxmaması üçün ictimai səhiyyənin işə qarışmasının vacib olduğunu vurğulayırlar.^[13]

Alimlərin gəldiyi qənaətə görə 4 dərəcə radələrindəki hərarətdə koronavirus sabit vəziyyətdə qalaraq dezinfeksiya aparılmadığı halda 14 gündən sonra fəallığı azalmağa başlayır. Halbuki 70 dərəcədən artıq hərarətdə 5 dəqiqə ərzində fəalsızlaşır. Kağız üzərində üç saatdan sonra aşkarlanan koronavirus paltar və emal olunmuş taxta üzərində iki günədək, şüşə üzərində 4 günədək, plastik üzərində də 7 günədək qalır. Həmçinin tibbi maskaların üz tərəfində də koronavirusun 7 günədək qalmaq iqtidarında olduğu, ona görə də maskaların ciddi dezinfeksiyasının vacib olduğu vurğulanır.^[14]

+ [Bütünlüklə] b m r Ölkələr və ərazilər üzrə COVID-19 koronavirus pandemiyası
Ölkə və ərazi [a]		Yoluxanlar[b]	Ölümlər	Sağal.[c]	İst.
192		30.800.771	957.348	21.059.531
	ABŞ	43.910.849	706.114	–	[15]
	Hindistan	33.766.707	448.339	33.043.144	[16]
	Braziliya	21.427.073	596.749	20.425.139	[17]
	Rusiya	7.560.767	209.028	6.710.574	[18]
	Böyük Britaniya	7.871.014	136.910	–	[19]
	Peru	2.176.321	199.395	2.152.700	[20][21]
	Kolumbiya	4.957.277	126.299	4.799.576	[22]
	Meksika	3.671.611	277.978	3.021.123	[23]
	İspaniya	4.961.128	86.463	–	[24]
	Cənubi Afrika	2.904.307	87.705	2.776.990	[25]
	Argentina	5.258.399	115.225	5.119.886	[26]
	Fransa	7.008.228	116.657	–	[27]
	Çili	1.654.264	37.468	1.609.512	[28]
	İran	5.611.700	120.880	5.075.482	[29]
	Banqladeş	1.557.347	27.555	1.517.642	[30][31]
	Səudiyə Ərəbistanı	547.221	8.722	536.281	[32]
	İraq	2.003.303	22.260	1.910.908	[33]
	Pakistan	1.246.538	27.785	1.170.590	[34]
	Türkiyə	7.182.943	64.264	6.642.132	[35]
	İtaliya[d]	4.675.758	130.973	4.451.133	[38]
	Filippin	2.549.966	38.294	2.373.378	[39][40]
	Almaniya	4.234.810	94.132	3.999.988	[41][42]
	İndoneziya	6.812.127	161.879	6.642.003	[43]
	İsrail	1.285.570	7.766	1.228.147	[44]
	Ukrayna	2.435.413	56.446	2.258.455	[45]
	Kanada	1.629.145	27.921	1.556.543	[46]
	Qətər	236.834	606	235.014	[47]
	Boliviya	500.445	18.735	460.004	[48]
	Ekvador	507.003	32.661	443.880	[49]
	Rumıniya	1.233.668	37.041	1.118.816	[50]
	Dominikan Respublikası	359.597	4.049	349.768	[51]
	Qazaxıstan	889.040	11.253	826.090	[52][53]
	Panama	467.338	7.230	456.894	[54]
	Mərakeş	934.828	14.315	908.898	[55]
	Belçika	1.244.954	25.602	–	[56][57]
	Misir[e]	305.269	17.367	257.708	[58]
	Küveyt	411.690	2.450	408.601	[59]
	Niderland[60]	2.003.050	18.170	–	[61][62]
	Oman	303.769	4.096	297.832	[63]
	Çin (materik)[f]	96.203	4.636	90.677	[64]
	İsveç	1.152.027	14.856	–	[65]
	Qvatemala	563.257	13.625	522.451	[66]
	Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri	735.992	2.097	728.546	[67]
	Polşa	2.909.776	75.689	2.663.707	[68]
	Yaponiya	1.699.636	17.605	1.652.318	[69]
	Belarus	542.077	4.174	521.362	[70]
	Honduras	366.702	9.824	110.484	[71][72]
	Efiopiya	345.674	5.582	312.806	[73]
	Portuqaliya	1.070.665	17.986	1.022.422	[74]
	Venesuela	368.968	4.469	351.141	[75]
	Bəhreyn	275.025	1.389	272.905	[76]
	Kosta-Rika	532.185	6.386	437.328	[77]
	Nepal	796.618	11.157	767.819	[78]
	Sinqapur	99.430	103	79.124	[79]
	Nigeriya	205.940	2.724	193.812	[80]
	Özbəkistan	173.895	1.239	168.875	[81]
	Çexiya	1.691.489	30.459	1.654.206	[82]
	İsveçrə[g]	840.359	10.709	317.600	[83]
	Əlcəzair	203.517	5.815	–	[84]
	Ermənistan	261.697	5.319	241.841	[85]
	Moldova	295.681	6.803	279.122	[86]
	Qana	127.482	1.156	123.238	[87]
	Qırğızıstan	178.608	2.607	173.305	[88]
	Əfqanıstan	155.263	7.212	125.048	[89]
	Avstriya	743.095	11.009	711.844	[90]
	Azərbaycan	485.275	6.559	462.798	[91]
	Keniya	249.725	5.128	241.828	[92]
	Fələstin	395.677	4.018	363.176	[93]
	Paraqvay	459.997	16.200	443.218	[94]
	İrlandiya	392.575	5.249	–	[95]
	Serbiya	955.672	8.331	–	[96]
	Salvador	104.348	3.262	86.851	[97]
	Avstraliya	107.171	1.307	–	[98]
	Bosniya və Herseqovina	235.536	10.635	192.218	[99]
	Danimarka	358.369	2.654	350.776	[100][101]
	Cənubi Koreya	316.020	2.504	277.092	[102]
	Kamerun	92.303	1.459	80.433	[103][104]
	Puerto-Riko	149.560	3.149	–	[105][106]
	Macarıstan	822.072	30.185	784.539	[107]
	Kot-d'İvuar	47.760	306	47.239	[108][109]
	Bolqarıstan	497.970	20.725	434.474	[110]
	Şimali Makedoniya	191.408	6.668	172.653	[111]
	Yunanıstan	651.378	14.751	–	[112]
	Xorvatiya	404.790	8.640	387.275	[113]
	Norveç[h]	190.122	861	88.952	[114]
	Albaniya	170.778	2.705	158.574	[115]
	Malayziya	2.257.584	26.456	2.070.715	[116]
	Finlandiya[117][118]	142.114	1.062	31.000	[119][120]
	Lüksemburq	78.326	835	76.331	[121]
	Tayland	1.626.604	16.943	1.496.273	[122]
	Kuba	877.428	7.436	841.128	[123][124]
	Estoniya	157.728	1.360	145.542	[125][126]
	İslandiya	11.839	33	11.447	[127]
	Litva	335.801	5.041	306.670	[128][129]
	Sloveniya	292.333	4.556	–	[130]
	Honkonq	12.227	213	11.936	[131]
	Yeni Zelandiya	3.962	27	3.696	[132]
	Slovakiya	412.507	12.637	–	[133]
	Tunis	706.314	24.842	673.990	[134]
	Latviya	160.608	2.731	146.979	[135]
	Andorra	15.222	130	15.004	[136]
	Kipr	118.608	555	–	[137]
	Livan	622.983	8.306	592.145	[138][139]
	Uruqvay	389.025	6.056	381.669	[140]
	Niger	6.025	203	5.769	[141]
	Burkina-Faso	14.290	187	13.904	[142]
	Diamond Princess[i]	712	14	698	[143][144]
	Cersi	10.054	78	9.720	[145]
	Tayvan	16.244	843	No data	[146][147]
	Malta	37.187	459	36.019	[148]
	İordaniya	825.245	10.736	801.945	[149][150]
	San-Marino	5.428	91	5.310	[151]
	Mavriki	15.695	84	1.854	[152][153]
	Kosovo	160.072	2.953	154.191	[154]
	Seneqal	73.793	1.858	71.818	[155]
	Monteneqro	132.360	1.932	123.966	[156]
	Vyetnam	803.202	19.601	664.938	[157]
	Gürcüstan	616.589	9.005	587.499	[158]
	Qvineya	30.392	378	28.822	[159]
	Konqo DR	56.997	1.084	30.858	[160][161]
	Men adası	7.633	52	7.217	[162]
	Cibuti	12.870	169	12.162	[163]
	Şri-Lanka	519.630	13.019	458.646	[164][165]
	Mayotta	196	3	59	[166]
	Farer adaları	1.178	2	1.072	[167][168]
	Martinika	155	6	50	[166]
	Qvadelupa	143	8	67	[166]
	Bruney	7.568	55	5.192	[169][170]
	Quam	15.252	198	11.372	[15][171]
	Cəbəllütariq	5.566	97	5.386	[172]
	Kamboca	113.057	2.360	103.918	[173][174]
	Ruanda	97.695	1.276	91.490	[175][176]
	Trinidad və Tobaqo	50.903	1.489	45.182	[177]
	Madaqaskar	43.597	960	41.283	[178][179]
	Mali	15.255	549	14.317	[180]
	Şimali Kipr	19.613	79	18.672	[181]
	Monako	3.314	33	3.254	[182]
	Aruba	15.514	166	15.121	[183]
	Fransa Qvianası	86	0	51	[166]
	Lixtenşteyn	3.449	60	3.368	[184][185]
	Toqo	25.487	230	23.225	[186]
	Yamayka	84.417	1.884	53.100	[187]
	Barbados	8.609	78	7.451	[188]
	Konqo Respublikası	14.359	197	8.208	[189][190]
	Kayman adaları	853	2	781	[191]
	Uqanda	123.857	3.159	96.129	[192]
	Fransa Polineziyası	45.181	623	21.469	[193][194]
	ABŞ Vircin adaları	6.786	71	6.521	[195][196]
	Sint-Marten	4.307	66	4.081	[197]
	Liberiya	5.794	283	5.488	[198][199]
	Bermud adaları	5.244	72	3.719	[200]
	Qabon	29.126	178	26.541	[201]
	Baham adaları	21.114	533	18.533	[202]
	Makau	71	0	63	[203]
	Qayana	31.638	783	26.762	[204]
	Zambiya	209.142	3.649	205.172	[205]
	Myanma	467.269	17.835	421.265	[206]
	Qvineya-Bisau	6.102	135	5.237	[207][208]
	Benin	23.890	159	21.993	[209][210]
	Eritreya	6.722	42	6.638	[211]
	Haiti	21.972	615	19.602	[212][213]
	Tanzaniya	25.846	719	183	[214][215]
	Suriya	33.323	2.215	23.599	[216]
	Liviya	341.091	4.664	260.885	[217]
	Somali	19.980	1.124	9.552	[218]
	Antiqua və Barbuda	3.188	76	2.134	[219]
	Mozambik	150.759	1.918	147.281	[220]
	Ekvatorial Qvineya	12.362	147	11.008	[221]
	Maldiv adaları	84.866	231	83.074	[222][223]
	Sudan	38.256	2.901	32.053	[224]
	Anqola	56.583	1.537	47.567	[225]
	Laos	24.916	21	8.687	[226]
	Yeni Kaledoniya	7.932	142	58	[227]
	Çad	5.042	174	4.857	[228]
	Dominika	3.602	21	3.006	[229]
	Namibiya	127.680	3.514	123.004	[230]
	Monqolustan	247.212	982	241.501	[231]
	Fici	51.168	632	37.168	[232]
	Sent-Lüsiya	11.573	207	9.775	[233]
	Kürasao	16.556	163	16.006	[234]
	Qrenada	5.236	150	4.091	[235][236]
	Esvatini	45.971	1.223	44.203	[237]
	Zimbabve	131.028	4.624	123.398	[238]
	Botsvana	173.788	2.354	171.434	[239]
	Beliz	21.003	418	18.325	[240]
	Malavi	61.597	2.282	55.453	[241]
	Sent-Vinsent və Qrenadin	98	0	81	[242][243]
	Sent-Kits və Nevis	1.965	13	1.000	[244][245]
	Qrenlandiya	584	0	504	[246][247]
	Seyşel adaları	21.347	115	20.903	[248][249]
	Şimali Marian adaları	269	2	32	[250][251]
	Surinam	41.867	893	26.943	[252]
	Syerra-Leone	6.394	121	4.390	[253]
	Aland adaları	9	0	0	[254]
	MS Zaandam	13	4	–	[255][256]
	Qambiya	9.935	338	9.588	[257]
	Montserrat	33	1	30	[258]
	Nikaraqua	14.629	204	–	[259]
	Törks və Kaykos adaları	2.859	23	2.780	[260]
	Mərkəzi Afrika Respublikası	11.371	100	5.112	[261][262]
	Vatikan	29	0	27	[263][264]
	Kabo-Verde	37.604	340	36.722	[265]
	Mavritaniya	36.079	776	34.715	[266][267]
	Sen-Bertelemi	6	0	4	[166]
	Qərbi Saxara	6	0	0	[166]
	Qondarma Dağlıq Qarabağ	5	0	0	[268]
	Butan	2.600	3	2.593	[269]
	Burundi	18.271	14	773	[270]
	Folklend adaları	67	0	63	[271]
	San-Tome və Prinsipi	3.504	51	2.781	[272]
	Cənubi Sudan	12.010	130	10.917	[273][274]
	Angilya	409	1	374	[275]
	Britaniya Vircin adaları	2.642	37	2.555	[276][277]
	Karib Niderlandı	3	0	0	[166]
	Somalilend	2	0	0	[278][279]
	Sint-Estatius	2	0	0	[280][281]
	Papua-Yeni Qvineya	20.445	234	18.485	[282]
	Şərqi Timor	19.382	113	18.275	[283]
	San-Pyer və Mikelon	1	0	0	[284]
	Quantanamo	1	0	0	[285]
	Abxaziya	27.848	417	22.680	[286]
	Saba	1	0	0	[287]
	Yəmən	9.139	1.734	5.659	[288]
Qeydlər

Yoluxma

Virus, insandan insana, nəfəs vasitəsilə bədənə daxil olan virusları ehtiva edən hava damlaları ilə ötürülür. Xəstəliyin heç bir simptom olmadan insandan insana keçə biləcəyi barədə araşdırmalar mövcuddur, məsələn, Almaniyada ilk yoluxma baş verib. Bu kimi simptomlar olmadan ötürülmə hallarının nə qədər epidemiya yayılması bilinmir, əgər oynadığı rol böyük olarsa, epidemiyanı idarə etməyi çətinləşdirəcəkdir.

Molekulyar quruluş

Viruslar çox kiçik və az miqdarda atomlardan ibarət olduğu və unikal RNT protein molekulu olduğu üçün bu gün canlı və ya cansız bir qavrayışın olub olmadığı bilinmir. Buna görə onların dərsləri patrikul olaraq adlanır. Heç bir maddələr mübadiləsi olmur, hüceyrənin xaricində kristallaşaraq və cansız yaşayır, hüceyrə içərisindəki RNT-ni tərk edərək hüceyrə içərisinə çıxaraq hüceyrələrin nüsxələrini çıxarır, hüceyrə partlayır, yeni istehsal edilən viruslar digər hüceyrələrə təsir göstərir. 1 COVID-19 diametri 100 mm, diametri 1500 atom, cəmi 200 milyon atomlardan ibarətdir. Viruslar o qədər kiçikdir ki, çox az sayda atomdan ibarətdir. Bİr şəxs asqırarkən onun kiçik bir damlasının içərisində trilyonlarla virus vardır.

Göstəriciləri

Xəstəlik yüksək atəş, öskürək və 2–27 günlük bir inkubasiya dövründən sonra qəfil başlayan nəfəs darlığı ilə xarakterizə olunur. Bəzi xəstələrdə boğaz ağrısı və axan burun da var idi. Xəstəlik ümumiyyətlə orta və ağır bir klinik gedişat göstərir. Xəstəliyin ağırlaşmaları ağır sətəlcəm, septik şok, kəskin tənəffüs çətinliyi sindromu (ARDS), çoxsaylı orqan çatışmazlığı və ölüm kimi bildirilmişdir.

Bu virus ölümcül olsa da, ona yoluxmuş əksəriyyətdə yalnız yumşaq simptomlar müşahidə olunur və bu şəxslər xəstəlikdən tam sağalırlar. Yoluxmaların 80 faizində simptomlar zəif olur. Çində fevralın 11-dək qeydə alınmış 44672 yoluxmanın 36 minindən çoxunda, yəni 80 faizində xəstəlik yüngül keçib. Xəstəliyin şiddətinə görə daha iki qrup var: sərt və kritik. İndiyədək bu virusa yoluxanların 14 faizində simptomlar sərt və yalnız 5 faizində kritik olub. Xəstəliyin orta ölümcüllük faizi Çində 2,3 faizdir. Alimlərin fikrincə, Çinin Hubey vilayətindəki 2,9 faiz ölümcüllük göstəricisi şişirdib. Çinin qalan hissələrində yoluxanların 0,4 faizi vəfat edib. Müqayisə üçün qeyd olunur ki, mövsümi qripin ölümcüllüyü 0,1 faizdir. Kritik kateqoriyaya düşənlər daha böyük təhlükə ilə üzləşirlər. Çindəki müşahidələrə görə bu kateqoriyada olanların 49 faizi vəfat edib.^[289] Martın 13-də Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) Avropa qitəsinin koronavirus pandemiyasının episentrinə çevrildiyini bəyan edib.^[290]

Şəxsi ehtiyat tədbirləri

Hal-hazırda, COVID-19 üçün effektiv dərman terapiyası və ya peyvəndi yoxdur, lakin onun inkişafı üçün səylər davam edir. Bu, "qrip kimi" qızdırma, nəfəs darlığı, öskürək və digər simptomları var.^[291][292] İnfeksiyanın qarşısını almaq üçün əlləri sıx-sıx yumaq, öskürək və asqırma zamanı ağız və burunu bağlamaq və öskürək asqıraq kimi xəstəlik simptomları müşahidə olunan hər kəs ilə sıx əlaqə qarşısını almaq tövsiyə edilir. Yoluxmuş bir insana qrip dərmanı qəbul etmək, maye içmək və dincəlməklə simptomlarını yüngülləşdirə biləcəkləri barədə ümumi bir məlumat vardır.^[293] Bəzi ölkələr insanlardan qripə bənzər simptomları, xüsusən də Çinə səfər etdikləri təqdirdə həkimlərinə bildirmələrini xahiş edirlər.^[294]

Azərbaycan Respublikası Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən bildirilən riskli bölgələrə gedəcək şəxslərin fərdi olaraq ala biləcəyi tədbirlər:^[295]

• Xəstə insanlarla təmasdan qaçınmaq lazımdır (mümkünsə ən azı 2 metr məsafədə).
• Xəstələrin olması səbəbi ilə sağlamlıq mərkəzlərinə baş çəkilməməli və sağlamlıq müəssisəsinə getmək lazım olduğu hallarda digər xəstələrlə əlaqə minimuma endirilməlidir.
• Yaşlılar və xroniki xəstəliyi olanlar həkimləri və səhiyyə işçiləri ilə məsləhətləşərək riskli bölgəyə səyahətlərini planlaşdırmalıdırlar.
• Qida təhlükəsizliyi tövsiyələrinə (məsələn, xam süd və heyvan məhsullarını istehlak etməmək, xam tərəvəz və meyvələri yaxşıca yuyulmaq kimi) diqqət yetirilməlidir.
• Vəhşi və ev heyvanları ilə təmasdan qaçınmaq lazımdır.
• Əl gigiyenasına diqqət yetirilməlidir. Əllər sabun və su ilə ən azı 20 saniyə yuyulmalı, sabun və su olmadıqda spirt əsaslı əl dezinfeksiyaedici maddələrdən istifadə edilməlidir.

Çində alınan ehtiyat tədbirləri

22 yanvar 2020-ci ildə AFC, koronavirus epidemiyası ilə əlaqədar olaraq, əvvəllər Uhanda oynanılması planlaşdırılan Qadın Olimpiya Təsnifat Turnirinin A qrupu matçlarını (Avstraliya, Çin Xalq Respublikası, Tayvan və Taylanddan olan müvafiq komandalar da daxil olmaqla) Nankinə aparacağını bildirdi. Uhana gediş-gəliş üçün təsirli bir karantin 23 yanvar 2020-ci ildə, saat 10-da tətbiq olunmağa başlandı. Uçuş və qatarlar, ictimai avtobuslar, metro sistemi və Uhana gedən və uzun məsafəli avtobuslar növbəti elana qədər dayandırıldı. Çinin Sinhua Xəbər Agentliyinə görə, bu təşəbbüs Uhandan virusun yayılmasını dayandırmaq və insanların sağlamlığı və təhlükəsizliyini təmin etmək üçün göstərilmiş mühüm bir səydir.^[296]

Genişmiqyaslı iclasların və qrup turlarının təxirə salınması tapşırıqları da həmçinin verildi. Karantindən sonra ərzaq məhsullarının qiymətinin artması və xəstəxanaya gedən səhiyyə işçilərinin çətinliyi də daxil olmaqla, müxtəlif logistika problemləri meydana çıxdı.^[297][298]

Sonradan Hubey əyalətində ən az 15 şəhərdə nəqliyyat məhdudlaşdırıldı.^[299] Pekindəki Yasaq şəhər, ənənəvi məbəd yarmarkaları və digər təntənəli yığıncaqlar da daxil olmaqla bir çox Yeni il tədbirləri yoluxma qorxusundan ləğv edildi. Honkonqda da yoluxucu xəstəliklərə qarşı tədbirlərin səviyyələri artırılmış və fövqəladə hal elan edilmiş, fevralın ortalarına qədər məktəbləri bağlanmış və hər il təntənəli şəkildə qeyd edilən Yeni il ləğv edildi.^[300]

Çin yoluxmuş insanları müalicə etmək üçün 10 gün ərzində tamamlanması planlaşdırılan 1000 çarpayılıq bir xəstəxana inşasına başladı. Yalnız Uhanda xəstəlikdən əziyyət çəkənlərin bu xəstəxanada müalicə olunması planlaşdırıldı.^[301]

Çinin Maliyyə Nazirliyi verdiyi açıqlamada, 29 yanvar tarixindən etibarən yeni növ koronavirusun yayılması ilə mübarizə üçün 3,94 milyard dollarlıq əlavə büdcə ayrıldığını söylədi.^[302]

Yanvarın 30-da Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı xəstəliyin digər ölkələrə və Çinin bütün əyalətlərinə yayıldığı üçün beynəlxalq fövqəladə hal elan etdi.^[303]

İqtisadi

Bu pandemiya qlobal iqtisadiyyatı üçün sabitliyi pozan təhlükədir. Sent-Luis Vaşinqton Universitetinin bir eksperti verdiyi hesabatında deyilir ki, COVID-19 dünya təchizat zəncirinə 300 milliard ABŞ dollarıdan böyük təsir edəcək və belə vəziyyət daha iki il davam edə bilər.^[304] Fevralın 24-də Çindən kənarda yoluxma halların sayının əhəmiyyətli artımına görə, qlonal fond birjaları düşüb.^[305][306] Həmin ayın 27-də isə, ABŞ-də baş verən fond birjasının düşməsi 2008-ci ildən bəri ən kəskin çökmə olmuş.^[307]

Siyasi

Çin Kommunist Partiyasının (ÇKP) mərkəzi Çindəki bölgə icra hakimiyyətilərin bir sıra nümayəndələri vəzifələrindən azad edilib. Bəzilərin fikrinə görə, bunun məqsədi ÇKP-nın başçılığını ictimai qəzəbindən qorumaq idi.^[308]

İranın hakimiyyəti epidemiyanın təsirinə ağır şəkildə məruz qalıb.^[309] İran Prezidenti, Həsən Ruhani açıq dünya liderlərinə ünvanladığı məktubuda yardım istəyib, ölkəsinin ABŞ sanksiyalarına görə dünya bazarlarına girişi olmadığını qeyd etmiş.^[310]

Bəziləri Avropa İttifaqını İtaliyadaki epidemiyası ilə əlaqədar həmrəyliksizliyinə görə təndiq edib.^{[311][312][313]}

Ksenofobiya

Virusun yayımlaması ilə Çinlilərə və başqa Şərqi Asiya əsilli insanlara qərəz və ksenofobiya bir sıra ölkələrdə,^{[314][315][316][317]} özəlliklə Avropada, Şimali Amerikada və Asiya-Sakit okeanı bölgəsində artıb.^[318] Afrikanın bəzi ölkələrində də Çinlilərə qarşı duyğuların qalxması müşahidə olunur.^[319][320] Virusa məruz qalan Çinlilərə həm offlayn həm də onlayn dəstək göstərilib,^{[321][322][323][324]} fəqət eyni zamanda, Uhan və Hubei sakinləri özlərinə qarşı bölgə əsasında diskriminasiyadan xəbər verirlər.^{[325][326][327]} Virus başqa ölkələrə yayılmayanda, Avropadaki pandemiyanın mərkəzi olan İtaliyadan insanlar da şübhə və ksenofobiyaya məruz qalıblar.^[328][329]

Müxtəlif ölkələrin, o cümlədən Malayziyanın, Yeni Zelandiyanın, Sinqapurun və Cənubi Koreyanın vətəndaşları öz hökumətlərindən Çinlilərin oraya gəlməyə qadağan etməyə tələb edən ərizələri imzalayıb.^{[330][331][332][333]} Yaponiyada #ÇinliYaponiyayaGəlmə (ing. #ChineseDontComeToJapan) Twitter-in trendlərinə çıxıb.^[334]

• Azərbaycanda koronavirus pandemiyası 2020
• COVID-19 qarşı peyvənd
• Ceyden və Brent ilə qrup söhbəti (serial, 2020)

• WHO: Coronavirus disease (COVID-19) by World Health Organization
• CDC: Coronavirus Disease 2019 (COVID-19) by Centers for Disease Control and Prevention
• ECDC: COVID-19 by European Centre for Disease Prevention and Control
• NHS: Coronavirus (COVID-19) by NH