Бысраныу[3] (тирә-яҡ мөхит[4][5], тәбиғәт мөхите[6][7], биосфера, уларҙа ғәҙәти булмаған физик, химик йәки биологик агенттар (бысратыусы) барлыҡҡа килеүе, йәки уларҙың күп йылдар дауамындағы күрһәткестәрҙең уртаса кимәле артыу арҡаһында кире һөҙөмтәләргә килтереүе[8][9].
Төп субъектты билдәләгәндә тәбиғи һәм антропоген бысраныуҙарҙы бүлеп ҡарайҙар . Төп объекттар — тупраҡ, атмосфера иһәм һыу ятҡылыҡтары. Бысраныу төрҙәре буйынса кластарға бүлеү дүрт өлөштән тора: механик, физик, химик һәм биологик[10]. Дәүмәле буйынса иһә локаль, төбәк кимәлендә һәм глобаль бысраныуҙар айырып ҡарала [5].
Бысраныу төрҙәре
- Биологик — бысратыусы булып кеше өсөн дә, дөйөм алғанда экосистема өсөн дә зыянлы организмдарҙың килеп сығыуы һәм үрсеүе. Улар тәбиғи юл менән дә, ә ҡайһы бер осраҡта - кеше эшмәкәрлеге эҙемтәһе үтеп инеүе мөмкин. Бының ҡушма өлөшө булараҡ микробиологик бысраныу ҙа иҫәпкә алына[11].
- Механик — мөхиттең химик һәм физик инерт сүп-сар менән бысраныуы, ҡағиҙә булараҡ, уның сифаты насарайыуына килтерә һәм унда йәшәгән организмдарға йоғонто яһай. Ғәмлдә механик бысраныу физик-химичк бысраныу менән берлектә барыусан[12].
- Физик — бысратыусы мөхиттең физик параметрҙары үҙгәреүенә килтерә. Быларға температура-энергетика (йылылыҡ менән бысраныу), тулҡын (яҡтылыҡ, тауыш, электромагнит бысраныу), радиациялы (радиоактив бысраныу) һәм башҡалар[13].
- Химик — бысратыусы мөхиттең тәбиғи химик үҙенсәлектәре үҙгәреүенә килтерә: уларҙың концентрацияһы арта, йәки мөхиттә элек булмаған матдәләр үтеп инә. Химик бысраныуҙарға аэрозоль инә[14].
Бысраныу сығанаҡтары бүленеше
Тирә-яҡ мөхитте бысратыу[15]| Параметрик |
|---|
| • йылылыҡ | | • тауыш | | • яҡтылыҡ | | • радиация | | • электромагнит |
| | | | Биоценотик |
|---|
| • борсолоуҙың комплекслы факторы | | • популяция балансы боҙолоу | | • көйләнмәгән йыйыу, аулау, атып алыу | | • осраҡлы һәм йүнәлешле интродукция һәм акклиматизация | | • тәбиғәттән кәрәгенән артыҡ алыу |
| | | | Стациаль-деструктив |
|---|
| • ағас ҡырҡыу | | • тупраҡ эрозияһы | | • һыу ағымын тейешһеҙ көйләү | | • ҡаҙылдыҡтарҙы карьер ҡаҙып сығарыу | | • юл төҙөлөшө | | • һаҙлыҡтарҙы киптереү | | • урбанизация | | • урман һәм дала янғындары | | • башҡалар |
| | | Ингредиентҡа бәйле| Минераль | Органик |
|---|
| • ҡаҙылма яғыулыҡ яныу продукттары | • көнкүреш йыуынтылары һәм сүп-сар | | • двигателдәрҙә яныу продукттары ↔ | • микробиологик препараттар | | • Химик сәнәғәт ҡалдыҡтары ↔ | • Аҙыҡ-түлек сәнәғәте ҡалдыҡтары | | • акваторияларҙа авария һөҙөмтәһендә ташлау ↔ | • Малсылыҡ ҡалдыҡтары | | • Пестицидтар һәм ашлама ↔ | • башҡалар | | • нефть сығарыу һәм нефть эшкәртеү ↔ | | • тау эштәре убалары һәм террикондар | | • металлургия ҡалдыҡтары | | • башҡалар |
|
|---|
|
Шулай уҡ ҡара
- Космостағы сүп-сар
- Яҡтылыҡ менән бысраныу
Иҫкәрмәләр
Әҙәбиәт
- Экологическая энциклопедия: В 6 т. / Глав. ред. В.И. Данилов-Данильян. — М.: ООО «Издательство „Энциклопедия“», 2010. — Т. 2. Г-И. — 448 с.
- Экологический энциклопедический словарь / Глав. ред. А.С. Монин. — М.: Издательский дом «Ноосфера», 1999. — 930 с. — ISBN 5-8126-0003-1.
== СсылкиҺылтанмаларнешние ссылки}}
,_Wrexham_County_Borough,_Wales,_belching_out_smoke_within_200_meters_to_2_conservation_sites_(AONB_and_a_SSSI)_05.jpg)
Бысраныу Викимилектә