Ifloslanish

Ifloslanishning turli xil taʼriflari mavjud. Amerika Qoʻshma Shtatlari atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmasi (Inglizcha: Environmental Protection Administration) ifloslanishni

Atrof-muhitning tabiiy sifatini yomonlashtiradigan, ko'rish, ta'm yoki hid bilish omillarini buzadigan yoki sog'liq uchun xavf tug'diradigan suv, tuproq yoki havodagi har qanday moddalardir. Tabiiy resursning foydaliligi odatda ifloslantiruvchi moddalar mavjudligi bilan yomonlashadi.

deya taʼriflaydi^[11]. Bundan farqli oʻlaroq, Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ifloslanishni „Muhitning tabiati, joylashuvi yoki hajmi istalmagan va zararli ekologik taʼsirlarni keltirib chiqaradigan (havo, suv, quruqlik) moddalar va issiqlikning mavjudligi“ deb hisoblaydi^[12].

Ifloslanishning asosiy shakllari quyida ularning har biriga tegishli alohida ifloslantiruvchi moddalar bilan birga sanab o‘tilgan:

• Havoning ifloslanishi: atmosferaga kimyoviy moddalar va zarralarning tarqalishi. Umumiy gazsimon ifloslantiruvchi moddalarga sanoat va avtotransport vositalari tomonidan ishlab chiqariladigan uglerod oksidi, oltingugurt dioksidi, xlorftorokarbonlar va azot oksidlari kiradi^[13]. Fotokimyoviy ozon va tutunli azot oksidi hamda uglevodorodlarning quyosh nuriga taʼsir qilishi natijasida hosil boʻladi. Zarralar yoki mayda chang ularning mikrometr oʻlchamlari PM ₁₀ dan PM _2,5 gacha boʻlganligi bilan tavsiflanadi^[14].
• Elektromagnit ifloslanish: ionlashtiruvchi boʻlmagan shakldagi elektromagnit nurlanishning haddan tashqari koʻpligi, masalan, radio, televizor, Wi-Fi va boshqa tarmoqlarni uzatish orqali kelib chiqadi. Odamlarga aniq taʼsir koʻrsatmasa ham, radio-astronomiya bilan shovqinlar yuzaga kelishi hamda samolyotlar va avtomobillarning xavfsizlik tizimlariga taʼsir qilishi mumkin^[15].
• Yorugʻlik bilan ifloslanish: ortiqcha yoritish va astronomik shovqinlarni oʻz ichiga oladi^[16].
• Chiqindi tashlash: inson tomonidan yaratilgan nomaqbul buyumlarni jamoat joylariga va xususiy mulklar hududlariga jinoiy ravishda tashlash.^[17]
• Shovqinli ifloslanish: yo'l shovqini, samolyot shovqini, sanoat shovqini, shuningdek, yuqori intensiv exolotni oʻz ichiga oladi^[18].
• Plastik ifloslanish: yovvoyi tabiatga, yovvoyi tabiatning yashash muhitiga yoki odamlarga salbiy taʼsir koʻrsatadigan atrof-muhitda plastik mahsulotlar va mikroplastmassalarning toʻplanishini oʻz ichiga oladi^[19].
• Tuproqning ifloslanishi: kimyoviy moddalar toʻkilishi yoki ularning yer osti oqishi natijasida paydo boʻladi. Eng asosiy tuproq ifloslantiruvchi moddalar orasida uglevodorodlar, og'ir metallar, MTBE (Metil tert-butil efir)^[20], gerbitsidlar, pestitsidlar va xlorli uglevodorodlar mavjud.
• Radioaktiv ifloslanish: 20-asr atom fizikasidagi yadroviy energiya ishlab chiqarish va yadroviy qurollarni tadqiq qilish va joylashtirish faoliyati natijasida kelib chiqqan. (Atrof-muhitdagi alfa-emitterlar va aktinidlarga qarang)^[21].
• Termal ifloslanish — bu inson taʼsiridan kelib chiqadigan tabiiy suv havzalarida haroratning oʻzgarishi. Elektr stantsiyasiyalarini sovutish sifatida suvdan foydalanish bunga misol boʻla oladi^[22].
• Vizual ifloslanish: havo elektr uzatish liniyalari, avtomobil yoʻllarining reklama taxtalari, yorilgan, qazilgan yer shakllari, chiqindini ochiq havoda saqlash, qattiq maishiy chiqindilar yoki fazo chiqindilar^[23].
• Suvning ifloslanishi: tijorat va sanoat chiqindilarini (qasddan yoki toʻkish orqali) yer usti suvlariga oqizish natijasida yuzaga keladigan ifloslanish; tozalanmagan kanalizatsiya va xlor kabi kimyoviy ifloslantiruvchi moddalarni kanalizatsiyadan chiqarib yuborish; va yer usti suvlariga oqadigan oqimlarga chiqindilar va ifloslantiruvchi moddalarni chiqarish, tashlash (shu jumladan, kimyoviy oʻgʻitlar va pestitsidlarni oʻz ichiga olishi mumkin boʻlgan shahar oqimi va qishloq xoʻjaligi oqavalari)^[24][25][26].

Ifloslantiruvchilar

Ifloslantiruvchi^[27] - atrof-muhitga ta'sir ko'rsatadigan yoki resursning foydaliligiga salbiy ta'sir o`tkazadigan modda yoki energiya. Ifloslovci moddalar tabiiy ravishda hosil bo'lishi mumkin (masalan, minerallar yoki neft kabi qazib olingan birikmalar) yoki kelib chiqishi antropogen (ya'ni, ishlab chiqarilgan materiallar yoki biologik parchalanishdan olingan yon mahsulotlar) bo`lgan mahsulotlar tufayli. Ifloslantiruvchi moddalarning jiddiylik darajasi uchta omil bilan belgilanadi: uning kimyoviy turi, kontsentratsiyasi, zarar darajasi va davomiyligidir^[28].

Ifloslantiruvchi o'simlik yoki hayvon turlarining o'sish sur'atlarini o'zgartirish yoki insonning qulayliklari, sog'lig'i yoki mulkiy qadriyatlariga aralashish orqali uzoq yoki qisqa muddatli zarar yetkazishi mumkin. Ba'zi ifloslantiruvchi moddalar biologik parchalanadi va shuning uchun uzoq muddatda atrof-muhitda saqlanib qolmaydi.

Eng muhim tabiiy ifloslanish manbalaridan biri vulqonlar boʻlib, ular otilish paytida atmosferaga koʻp miqdorda zararli gazlarni chiqaradi. Vulqon gazlari orasida katta konsentratsiyalarda halokatli boʻlishi mumkin boʻlgan va iqlim oʻzgarishiga olib keluvchi karbonat angidrid, kislota yomg'irini keltirib chiqaradigan vodorod galogenidlari, hayvonlar uchun zararli va ozon qatlamiga zarar yetkazadigan oltingugurt dioksidlari va oʻldirishga qodir boʻlgan vodorod sulfidlari kiradi.^[29] Vulqon undan otiluvchi mishyak, qoʻrgʻoshin hamda simob kabi zaharli va oʻta nozik kimyoviy zarralarni oʻz ichiga oladi.^[30]

Tabiiy ravishda chaqmoq urishi natijasida yuzaga kelishi mumkin boʻlgan oʻrmon yongʻinlari ham havo ifloslanishining muhim sababi hisoblanadi.^[31] Yovvoyi yongʻindan kelib chiqqan tutun asfiksiyaga olib kelishi mumkin boʻlgan karbonat angidrid va karbon monoksitning katta miqdorini oʻz ichiga oladi. Koʻp miqdordagi zaharli mayda zarralar hayvonlarning sogʻligʻiga xavf tugʻdiradigan oʻrmon yongʻinlari tutuni ichida ham topilgan.^[32]

Avtotransport vositalarining chiqindilari havo ifloslanishining asosiy sabablaridan biridir.^[33][34] Xitoy, Amerika Qoʻshma Shtatlari, Rossiya, Hindiston^[35] Meksika va Yaponiya havoni ifloslantiruvchi chiqindilar boʻyicha dunyoda yetakchi hisoblanadi. Asosiy ifloslanish manbalariga kimyo zavodlari, koʻmir elektr stansiyalari, neftni qayta ishlash zavodlari,^[36] neft-kimyo zavodlari, yadroviy chiqindilarni yoqish zavodlari, yirik chorvachilik fermalari (sigirlar, choʻchqalar, parrandalar va boshqalar) PVX zavodlari, metall ishlab chiqarish zavodlari, plastmassa ishlab chiqarish zavodlari va boshqa og'ir sanoatlar kiradi. Qishloq xoʻjaligi havosining ifloslanishi tabiiy oʻsimliklarni kesish va yoqish, shuningdek pestitsidlar va gerbitsidlarni purkash kabi zamonaviy amaliyotlardan kelib chiqadi.^[37]

Dunyo boʻylab har yili 400 million tonnaga yaqin xavfli chiqindilar hosil boʻladi.^[38] Birgina Amerika Qoʻshma Shtatlarining oʻzida 250 million tonnaga yaqin chiqindi toʻplanadi.^[39] Amerikaliklar dunyo aholisining 5 % dan kamrogʻini tashkil qilsa-da, dunyodagi COning taxminan 25 % ni^[40] va dunyo chiqindilarining taxminan 30 % ni ishlab chiqaradi.^[41][42] 2007-yilda Xitoy COning dunyodagi eng yirik ishlab chiqaruvchisi sifatida Qoʻshma Shtatlarni ortda qoldirgan^[43], ayni paytda aholi jon boshiga ifloslanish boʻyicha (dunyo davlatlari orasida 78-oʻrinda) ancha orqada.^[44]

Xlorli uglevodorodlar (XU), ogʻir metallar (masalan, xrom, kadmiy — qayta zaryadlanuvchi batareyalarda va qoʻrgʻoshin — qoʻrgʻoshin boʻyoqlari, aviatsiya yoqilgʻisi va hatto baʼzi mamlakatlarda benzinda topilgan), MTBE (metil-tret-butil efiri), sink, mishyak va benzol eng koʻp uchraydigan tuproq ifloslantiruvchilaridan hisoblanadi.^[45] 2001-yilda chop etilgan, „Fateful Harves“ kitobining nashr etilishi bilan yakunlangan bir qator matbuot xabarlari sanoat qoldiqlarini o‘g‘itga qayta ishlash natijasida tuproqning metall bilan zaharlanishiga olib keladigan keng tarqalgan amaliyotni yoritib bergan.^[45] Oddiy shahar chiqindixonalari koʻplab kimyoviy moddalar tuproq muhitiga (va koʻpincha yer osti suvlari) kirib borish manbai boʻlib, ular turli xil qabul qilingan chiqindilardan, ayniqsa u yerga noqonuniy ravishda tashlab yuborilgan moddalardan yoki 1970-yilgacha boʻlgan poligonlardan iboratdir.^[46]

Ifloslanish tabiiy ofatlar natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.^[47] Masalan, boʻronlar koʻpincha kanalizatsiya ifloslanishiga va qayiqlar yoki avtomobillarning portlashidan neft-kimyoning toʻkilishiga olib keladi. Baxtsiz hodisalar sodir boʻlganda, baʼzi ifloslantiruvchi manbalar, masalan, atom elektr stantsiyalari yoki neft kemalari keng va potentsial halokatli emissiyalarni keltirib chiqarishi mumkin.^[47] Avtomobil shovqinli ifloslanishning eng keng tarqalgan sababi boʻlib, butun dunyo boʻylab barcha kiruvchi shovqinlarning 90 % dan ortigʻini tashkil qiladi.^[48]

Karbonat angidrid fotosintez uchun muhim boʻlsa-da, baʼzan u ifloslanish omili deb ataladi, chunki atmosferadagi gazning koʻtarilishi Yer iqlimiga taʼsir qiladi.^[50] Yaqinda oʻtkazilgan tadqiqotlar atmosferadagi karbonat angidrid miqdorining uzoq muddatli koʻtarilishi okean suvlari kislotaligining ozgina, ammo jiddiy oʻsishiga olib kelishi va buning dengiz ekotizimlariga mumkin boʻlgan taʼsirini oʻrganib chiqdi.^[51]

2007-yil fevral oyida 120 dan ortiq mamlakatdan 2500 olim, iqtisodchi va siyosatchilarning ishini aks ettirgan Iqlim oʻzgarishi boʻyicha hukumatlararo ekspert guruhi (inglizcha: Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)) hisoboti 1950-yildan beri global isishning asosiy sababi insonlar ekanligini tasdiqlagan. Insonlarda issiqxona gazlari chiqarilishini kamaytirish va global isish oqibatlaridan qochishning baʼzi yoʻllari bor, deb xulosa qilingan asosiy iqlim hisobotida.^[52]

Inson salomatligi

Zararli havo sifati koʻplab organizmlarni, shu jumladan odamlarni ham oʻldirishi mumkin.^[53] Ozonning ifloslanishi nafas yo'llari kasalliklari, yurak-qon tomir hastaliklari, tomoq yalligʻlanishi, koʻkrak qafasidagi ogʻriqlar va nafas yoʻllarining boʻgʻilishiga olib kelishi mumkin. Suvning ifloslanishi kuniga taxminan 14 000 kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda tozalanmagan kanalizatsiya bilan ichimlik suvining ifloslanishi tufayli yuz beradi. Taxminan 500 million hindlarning kanalizatsiyali hojatxonaga kirish imkoni yoʻq,^[54] Hindistonda 2013-yilda oʻn milliondan ortiq odam suv orqali yuqadigan kasalliklarga chalingan va buning oqibatida 1535 kishi vafot etgan, ularning aksariyati bolalardir.^[55] 2007-yil holatiga koʻra qariyb 500 million xitoylik xavfsiz ichimlik suviga ega emas edi.^[56] 2010-yilgi tahlilga koʻra, Xitoyda har yili 1,2 million odam havo ifloslanishi tufayli bevaqt vafot etgan.^[57] Xitoyda uzoq vaqtdan beri avj olayotgan yuqori tutun darajasi inson tanasiga zarar yetkazishi va turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin.^[58] JSST 2007-yilda havo ifloslanishi Hindistonda yiliga yarim million oʻlimga olib kelishini taxmin qilgan.^[59] Tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, Amerika Qoʻshma Shtatlarida bu koʻrsatkich har yili 50 000 dan ortiq boʻlishi mumkin.^[60] Shovqin bilan ifloslanish eshitish qobiliyatini yo'qotish, yuqori qon bosimi, stress va uyqu buzilishiga olib keladi. Keksa odamlar asosan havo ifloslanishidan kelib chiqadigan kasalliklarga duchor boʻlishadi. Bolalar va chaqaloqlar ham jiddiy xavf ostidaligi olimlar tomonidan aytiladi. Qoʻrgʻoshin va boshqa ogʻir metallar nevrologik muammolarni keltirib chiqarishi isbotlangan.^[61] Kimyoviy va radioaktiv moddalar saraton va tug'ma nuqsonlarga olib kelishi mumkin. 2017-yil oktyabr oyida Lancetning ifloslanish va salomatlik komissiyasi (inglizcha: Commission on Pollution and Health) tomonidan olib borilgan tadqiqoti shuni koʻrsatdiki, global ifloslanish, xususan, zaharli havo, suv, tuproq va ish joylari har yili toʻqqiz million odamni hayotiga zomin boʻladi, bu OITS, sil va bezgakdan vafot etganlar sonidan uch baravar koʻpdir, shuningdek, urushlar va inson zoʻravonligining boshqa shakllari natijasida kelib chiqqan oʻlimlardan 15 baravar yuqoridir.^[62] Tadqiqot xulosasiga koʻra, „ifloslanish antropotsen davrining eng katta ekzistensial muammolaridan biridir. Ifloslanish Yerning qoʻllab-quvvatlovchi tizimlarining barqarorligini xavf ostiga qoʻyadi va insoniyat jamiyatlarining davomiy omon qolishiga tahdid soladi.“

2022-yilda GeoHealthda chop etilgan tadqiqot shuni koʻrsatdiki, Amerika Qoʻshma Shtatlarida energiya bilan bogʻliq qazib olinadigan yoqilgʻi chiqindilarini yoʻq qilish har yili 46,900 — 59,400 ta erta oʻlimning oldini oladi.^[63]

Atrof-muhit

Atrof muhitda ifloslanish keng tarqalganligi aniqlangan. Buning bir qator taʼsirlari mavjud:

• Karbonat angidrid chiqindilari okeanlarning kislotalanishiga olib keladi.
• Issiqxona gazlarining chiqarilishi ekotizimlarga koʻp jihatdan taʼsir qiladigan global isishga olib keladi.

• Invaziv turlar mahalliy turlardan ustun turishi va biologik xilma-xillikni kamaytirishi mumkin. Invaziv oʻsimliklar tuproq va atrof-muhitning kimyoviy tarkibini oʻzgartirishi mumkin boʻlgan qoldiqlar va biomolekulalarga (allelopatiya) hissa qoʻshishi mumkin, bu koʻpincha mahalliy turlarning raqobatbardoshligini pasaytiradi.

• Azot oksidlari havodan yomgʻir orqali tushadi va ekotizimlar tarkibini oʻzgartirishi mumkin boʻlgan yerni kimyoviy oʻgʻitlantiradi.
• Tutun — fotosintezni amalga oshirish uchun oʻsimliklar tomonidan qabul qilinadigan quyosh nuri miqdorini kamaytirishi va oʻsimliklarga zarar yetkazadigan troposfera ozonini ishlab chiqarishga olib kelishi mumkin.
• Tuproq unumsiz boʻlib, oʻsimliklar uchun yaroqsizga aylanishi mumkin. Bu oziq-ovqat tarmogʻidagi boshqa organizmlarga taʼsir qiladi.
• Oltingugurt dioksidi va azot oksidi kislotali yomg'irga olib kelishi mumkin, bu esa tuproqning pH qiymatini pasaytiradi.
• Suv oqimlarining organik ifloslanishi kislorod miqdorini va turlarning xilma-xilligini kamaytirishi mumkin.

2022-yilda Environmental Science & Technology jurnalida chop etilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, antropogen kimyoviy ifloslanish darajasi hozirda butun dunyo bo‘ylab barcha ekotizimlarga tahdid solmoqda.^[64][65]

Amerika Qoʻshma Shtatlari Milliy Tibbiyot Kutubxonasida (inglizcha: United States National Library of Medicine (NLM)) Toksikologiya va Atrof-muhit salomatligi haqida maʼlumot dasturi (Toxicology and Environmental Health Information Program (TEHIP))^[66] TEHIP va boshqa davlat idoralari va tashkilotlari tomonidan ishlab chiqarilgan resurslarga kirishni oʻz ichiga olgan toksikologiya va atrof-muhit salomatligi boʻyicha keng qamrovli veb-saytni yuritadi. Ushbu veb-sayt maʼlumotlar bazalari, adabiyotlar, oʻquv qoʻllanmalari va boshqa ilmiy havolalarni oʻz ichiga oladi. TEHIP, shuningdek, Internetda bepul mavjud boʻlgan Toksikologiya Maʼlumotlar Tarmogʻi (TOXNET)^[67] toksikologiya va atrof-muhit salomatligi maʼlumotlar bazalarining integratsiyalashgan tizimi uchun javobgardir.

Jinoyat

2021-yilgi tadqiqot shuni koʻrsatdiki, ifloslanish zoʻravonlik jinoyatlarining koʻpayishiga olib keladi.^[68]

Maktab natijalari

2019-yilgi tadqiqot ifloslanishni bolalarning maktabdagi salbiy natijalari bilan bogʻlagan.^[69]

Ishchi mahsuldorligi

Bir qator tadqiqotlar shuni koʻrsatadiki, ifloslanish ham yopiq, ham ochiq ishchilarning mahsuldorligiga salbiy taʼsir koʻrsatadi.^[70]

Atrof-muhit ifloslanishining salbiy taʼsiridan himoya qilish uchun dunyoning koʻplab davlatlari turli xil ifloslanish turlarini tartibga solish, shuningdek ifloslanishning salbiy oqibatlarini yumshatish uchun qonunlarni qabul qilganlar.^[71]

Ifloslanishni nazorat qilish — bu atrof-muhitni boshqarishda ishlatiladigan atama.^[72] Ifloslanishning nazorat qilinmasligi, ortiqcha isteʼmol qilish, isitish, qishloq xoʻjaligi, togʻ-kon sanoati, ishlab chiqarish, transport va boshqa inson faoliyatining chiqindilari, ularning toʻplanishi yoki tarqalishidan qatʼi nazar, atrof-muhitni buzilishiga olib keladi.

Amaliyotlar

• Qayta ishlash
• Qayta foydalanish
• Chiqindilarni minimallashtirish
• Yumshatish
• Ifloslanishning oldini olish
• Kompost

Qurilmalar

• Havoning ifloslanishini nazorat qilish
• Changni yigʻish tizimlari
• Termal oksidlovchi
• Bagajlar
• Siklonlar
• Elektrostatik choʻktirgichlar

• Biologik suzgich
• Sedimentatsiya (birlamchi davolash)
• Faollashtirilgan loy biotozalagichlari (ikkilamchi tozalash; sanoat oqava suvlari uchun ham ishlatiladi)
• Gazlangan lagunalar
• Qurilgan botqoq yerlar (shuningdek, shahar oqimi uchun ishlatiladi)
• Sanoat oqava suvlarini tozalash
• API moy-suv separatorlari^[73]
• Biofiltrlar
• Kukunli faollashtirilgan uglerod bilan ishlov berish
• Ultrafiltratsiya
• Bugʻ bilan qayta tiklash tizimlari
• Fitoremediatsiya

Ifloslantirishning narxi bor.^[74] Ifloslanish, firmalar uchun turli xarajatlarni keltirib chiqarishi mumkin. 2005-yilda AQShda ifloslanishni kamaytirish uchun kapital va operatsion xarajatlar qariyb 27 milliard dollarni tashkil etgan.^[75]

Rivojlanayotgan mamlakatlarda hayotga xavf tug‘diruvchi ifloslanishni bartaraf etishga bag‘ishlangan „The Pure Earth“ xalqaro notijorat tashkiloti har yili dunyodagi eng ifloslantiruvchi sanoat tarmoqlari ro‘yxatini eʼlon qiladi. Quyida 2016-yil uchun roʻyxat berilgan:^[76]

• Qoʻrgʻoshin kislotali akkumulyatorlarni qayta ishlash
• Konchilik va qazib oluvchi metallurgiya
• Qoʻrgʻoshin eritish
• Oshlash
• Chiqindixonalar
• Sanoat parklari
• Kimyo sanoati
• Ishlab chiqarish
• Boʻyash

Qishloq xoʻjaligi va savdo siyosati instituti hamda GRAINning 2018-yilgi hisobotida aytilishicha, goʻsht va sut ishlab chiqarish sanoati dunyoning eng yomon ifloslantiruvchilari sifatida neft sanoatidan ham oʻzib ketishga tayyor.^[77]

Qazib olinadigan yoqilgʻi bilan bogʻliq sanoatlar

Faqatgina qazib olinadigan yoqilgʻidan foydalanish bilan bogʻliq boʻlgan tashqi havoning ifloslanishi har yili 3,61 million kishining oʻlimiga sabab boʻladi, bu esa iqlim oʻzgarishining asosiy omili boʻlishdan tashqari, inson oʻlimiga eng katta hissa qoʻshuvchi omillardan biriga aylangan.^[78]

19-asrgacha

Havoning ifloslanishi har doim sivilizatsiyalarga hamroh boʻlgan. Ifloslanish ibtidoiy jamiyatdan, yaʼni inson birinchi olovni yaratgan paytdan boshlangan.^[79]

Metall zarb qilish uydan tashqaridagi havoning sezilarli darajada ifloslanishini yaratishda asosiy burilish nuqtasi boʻlib koʻrinadi. Grenlandiyadagi muzliklarning asosiy namunalari yunon, rim va xitoy metallarini ishlab chiqarishi bilan bogʻliq ifloslanishning koʻpayganini koʻrsatadi.^[80]

Koʻmir va oʻtinning yoqilishi va koʻplab otlarning jamoa joylarida toʻplanishi shaharlarni asosiy ifloslanish manbalariga aylantirgan. Angliya qiroli Edward I 1272-yilda Londonda dengiz koʻmirini yoqishni eʼlon qilib, uning tutuni muammoga aylanganidan keyin yoqishni taqiqlangan.^[81][82]

19-asr

Sanoat inqilobi bugungi kunda biz bilgan atrof-muhitning ifloslanishini tugʻdirgan. London, shuningdek, 1858-yilda Temza boʻylab suv sifati bilan bogʻliq muammolarning oldingi ekstremal holatlaridan birini qayd etgan, bu esa tez orada London kanalizatsiya tizimining qurilishiga olib kelgan. Aholining oʻsishi mahallalarning chiqindilar bilan bogʻliq muammolarini hal qilish qobiliyatidan ancha oshib ketganligi sababli ifloslanish holatlari kuchaygan. Islohotchilar kanalizatsiya tizimlarini va toza suvni talab qila boshlaganlar.^[83]

1870-yilda Berlindagi sanitariya sharoitlari Yevropadagi eng yomon sharoitlardan biri edi.^[84]

20 — 21-asrlar

Jahon milliy poytaxti uchun ibtidoiy sharoitlar chidab boʻlmas edi va Germaniya imperiyasi hukumati nafaqat kamchiliklarni bartaraf etish, balki Berlinni dunyoning namunaviy shahri sifatida shakllantirish uchun olimlar, muhandislar va shaharsozlarni qurilish ishlariga jalb qilgan. 1906-yilda ingliz mutaxassisi Berlin „jamoat hayotining ilm-fan, tartib va uslubining eng toʻliq qoʻllanilishi“ degan xulosaga kelgan va „bu fuqarolik boshqaruvining moʻjizasi, u yerdagi eng zamonaviy va eng mukammal tashkil etilgan shahar“ deb qoʻshimcha qilgan.^[85]

20-asrning boshlariga qadar, Ichki ishlar vazirligi qoshida havo ifloslanishi boʻyicha qisqa muddatli idora tashkil etilgunga qadar boshqa shaharlar ham mamlakat boʻylab kuzatilgan. 1940-yillarning oxirida Los-Anjeles va Donora (Pensilvaniya) shaharlarida ekstremal tutun hodisalari kuzatilgan va bu yana bir ommaviy eslatma boʻlib xizmat qilgan.^[86]

Kechqurun yoqiladigan yorugʻliklar bilan ifloslanish global muammoga aylanib bormoqda, muammo shahar markazlarida yanada jiddiyroq aks etadi, ammo shunga qaramay, shaharlardan uzoqda joylashgan katta hududlarni ham ifloslantirmoqda.^[87]

Mahalliy va global ifloslanishning oʻsib borayotgan dalillaridan tobora xabardor boʻlgan jamoatchilik orasida atrof-muhitga nisbatan inson taʼsirini cheklashga intiladigan ekologiya va atrof-muhit harakatining paydo boʻlishiga olib kelgan.^[88]

• Biologik ifloslanish
• Kimyoviy ifloslanish
• Atrof-muhit salomatligi
• Ekologik irqchilik
• Aholining haddan tashqari ko'payishi
• Ifloslanishning neyroplastik ta'siri
• Toza havo qonuni bo'yicha issiqxona gazlarini tartibga solish
• Ifloslanish mustamlakachilikdir
• Qurbonlik zonasi