Минск
Минск (бел. Мінск) — Белоруссия баш ҡалаһы, Минск өлкәһе һәм Минск районының административ үҙәге, әммә уларҙың составына инмәй, сөнки айырым статуслы административ-территориаль берәмек булып тора. «Герой-ҡала» исеменә эйә. Илдең эре транспорт, сәйәси, иҡтисади, мәҙәни һәм фәнни үҙәге. Минск агломерацияһының ядроһы. Минскиҙа БДБ-ның штаб-фатиры урынлашҡан. Европала халыҡ һаны буйынса (ҡала яны тораҡтарында йәшәүселәрҙе иҫәпкә адмағанда) — унынсы, ЕАЭС-та өсөнсө урын биләй. Ҡала илдең географик үҙәгенән алыҫ түгел һәм Свислочь йылғаһында урынлашҡан. Майҙаны 348,84 кв.км, халҡы — 1964,2 мең кеше (2016 йылдың 1 июленә)[2] (ҡала яны тораҡ пуктарын иҫәпкә алмайынса).
| Беларусь баш ҡалаһы | |||||
| Минск бел. Мінск | |||||
.png) Против часовой стрелки, начиная с верхнего правого угла: Красный костёл, городская ратуша, собор Петра и Павла, театр оперы и балета, площадь Независимости, Привокзальная площадь | |||||
| |||||
| Ил | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Статус | |||||
| Координаталар | |||||
| Эске бүленеш | 9 район | ||||
| Ҡала башҡарма комитеты башлығы | Шорец, Андрей Викторович | ||||
| Беренсе мәртәбә телгә алынған | 1067 год | ||||
| Элекке исеме | Мѣньскъ, Мѣнескъ, Мѣнскъ, Меньск, Менеск, Менск | ||||
| Майҙаны | |||||
| Диңгеҙ кимәленән бейеклеге | 220 м | ||||
| Климат тибы | уртаса-континенталь | ||||
| Халҡы | |||||
| Тығыҙлығы | 5530,6 кеше/км² | ||||
| Агломерация | 2 648 500 человек[3] | ||||
| Милли состав | белорустар, рустар, украиндар, полятар | ||||
| Этнохороним | минчане, минчанин, минчанка | ||||
| Сәғәт бүлкәте | UTC+3 | ||||
| Телефон коды | +375 17 | ||||
| Почта индексы | 220000-220141 | ||||
| Һанлы танытмалар | |||||
| Автомобиль коды | Ҡалып:НП-Белоруссия/Автокод | ||||
| Рәсми сайт | minsk.gov.by (рус.) | ||||
| Наградалары |
| ||||
| Ҡала көнө | сентябрҙең икенсе шәмбеһе | ||||
| Йылғалары | Свислочь, Немига, Лошица, Слепянка, Цна, Мышка, Тростянка | ||||
Этимологияһы
Ҡала исеме Птичи йылғаһының ҡушылдығы булған Меня (Менка) атамаһынан килеп сыҡҡан булыуы ихтимал. Гидроним Меня һинд-европа теленең *men- «бәләкәй» тигән һүҙе булыуы ла мөмкин, сағыштырып ҡарағыҙ — боронғо рус мьнии, православян *мьnjes — «кесе»[4], литовса menka — «бәләкәй, кесе»[5]. Тамырҙың аныҡ ниндәй телгә ҡарауын асыҡлауы ҡыйын, шулай ҙа мен- (ман-) тамыры һинд-европа телдәрендә генә түгел, ә фин-уғыр, мәҫәлән, мансиҙа манья — «ҙур булмаған йылға» (мань — «кесе, ҙур түгел», мин — «йылға»)[6]. Боронғо рус варианттары — Мѣньскъ, Мѣнескъ, Мѣнскъ йылъяҙмаларҙа осрай[7]. Һуңыраҡ сығанаҡтарҙа ҡала аламаһы сығанаҡтарҙа ятъ-һыҙ яҙыла — Менск, Менеск, Менск[8].
XVI быуат һуңында Минск һирәк-һаяҡ ҡына ҡулланыла[9], артабан полонизация көсәйеү менән «Миньск—Минск» формаһының ҡулланыу проценты арта (XVII быуаттың икенсе яртыһы), әммә ул Менск булараҡ ҡулланыуҙан туҡтамай. «Менск» формаһы XVIII быуатта[9] ғына рәсми документтарҙан юҡҡа сыға.
1502 йылдан башлап, Минск формаһы латин- һәм польяк телле документтарҙа («Minsk», «Mińsk») файҙаланыла. Ҡала атамаһы поляк телендә Минска-Мазовецки[8] йәки украин һөйләштәре[10] йоғонтоһонда шулай трансформациялана. XVIII быуат һуңында, Речь Посполитая бүленгәндән һуң, «Минскъ» яҙылышы «Mińsk»[11] поляк теле формаһында урыҫ телле документтарҙа ныҡлы урын ала.
Белорус телендә дөрөҫ яҙылышы һәм әҙәби норма бары тик XIX быуат аҙағында[12][13][14] ғына формалаштырыла һәм был ҡала атамаһының формалләшеүендә лә сағылыш таба: ул шул ваҡытта ла нығынмаған була әле. Менск формаһын өулланыу телдә һаҡлана, быны белорус этнографы Павел Шопилевский һәм Польша Батшалығының Географик һүҙлеге (1885) билдәләй. Шулай уҡ Шопилевский Минск атамаһының килеп сығышы тураһында легенда ла баҫтыра. Уға ярашлы, Минскка нигеҙ һалыусы Менеск була. 1916 йылдан белорус зыялылары мөхитендә Менск-Белорусский (бел. Менск-Беларускі) атамаһы нығына. Ул немец һәм поляк оккупациялары йылдарында ла һаҡлана, белорус эмиграцияһы[11] документтарында ла файҙаланыла.
Физик-географик ҡылыҡһырлама
Географик урыны
,_Sentinel-2_satellite_image,_2019-05-19.jpg)
Ҡала Минск ҡалҡыулығының көньяҡ-көнсығыш битләүендә, диңгеҙ кимәленән 220 метр бейеклектә урынлашҡан.
Уның иң юғары өлөшө Лищинский урамындағы 8-се йорт артында теркәлә[15]. Иң түбән билдә (181,4 м) ҡаланың көньяҡ-көнсығыш өлөшөндәге Чижов биҫтәһендә.
 Минсктан эре ҡалаларға тиклем ара (автоюлдар буйлап)[16]) | ||||
|---|---|---|---|---|
| Төньяҡ-көнбайыш | Вильнюс 180 км; Рига 490 км; Таллин 795 км | Санкт-Петербург 790 км | Мәскәү 718 км; Витебск 287 км | Төньяҡ-көнсығыш |
| Көнбайыш | Гродно 287 км |  | Могилёв 210 км | Көнсығыш |
| Көньяҡ-көнбайыш | Брест 353 км | Киев 586 км | Гомель 312 км | Көньяҡ-көнсығыш |
Климаты
Уртаса-континенталь, атлантик диңгеҙ һауаһының йоғонтоһо бар. Йыллыҡ уртаса яуым-төшөм — 700 мм. Йәй йылы, әммә эҫе түгел. Уртаса тәүлек температураһы июлдә +18,5 °C. Ҡыш йылы, бик йыш епшек, ғинуарҙағы уртаса температура −4.5 °C. Һуңғы йылдарҙа ҡышҡы осорҙа температура күтәрелеүе асыҡ күренә.
- Йыллыҡ уртаса температура — +6,7 °C
- Иң юғары температура (+35,8 °C) 2015 йылдың 8 авгусында теркәлә, иң түбәне (-39,1 °C) — 1940 йылдың 17 ғинуарында.
- Елдең уртаса тиҙлеге — 2,4 м/с
- Һауаның уртаса дымлылығы — 77 %
| Ҡала климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрһәткес | Ғин | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | Йыл |
| Абсолют максимум, °C | 10,3 | 13,6 | 18,9 | 28,8 | 30,9 | 35,7 | 35,0 | 35,8 | 31,0 | 24,7 | 16,0 | 11,1 | 35,8 |
| Уртаса максимум, °C | −2,1 | −1,4 | 3,8 | 12,2 | 18,7 | 21,5 | 23,6 | 22,8 | 16,7 | 10,2 | 2,9 | −1,2 | 10,6 |
| Уртаса температура, °C | −4,5 | −4,4 | 0,0 | 7,2 | 13,3 | 16,4 | 18,5 | 17,5 | 12,1 | 6,6 | 0,6 | −3,4 | 6,7 |
| Уртаса минимум, °C | −6,7 | −7 | −3,3 | 2,6 | 8,1 | 11,7 | 13,8 | 12,8 | 8,2 | 3,6 | −1,3 | −5,5 | 3,1 |
| Абсолют минимум, °C | −39,1 | −35,1 | −30,5 | −18,4 | −5 | 0,0 | 3,8 | 1,7 | −4,7 | −12,9 | −20,4 | −30,6 | −39,1 |
| Яуым-төшөм нормаһы, мм | 45 | 38 | 44 | 42 | 65 | 89 | 89 | 68 | 60 | 52 | 48 | 49 | 690 |
| Сығанаҡ: Погода и климат | |||||||||||||
Территориаль үҫеше
2012 йылдың 26 мартына ҡарата ҡаланың майҙаны 34 884,43 га (348,84 км²) тәшкил итә. Ә 2006 йылдың 1 декабрендә ул 306,68 км² була. Артабан, Минск ҡалаһының сиге үҙгәреүгә бәйле[17], ҡалаға Минск районының 5,2715 га (0,05 км²) ере бирелә. Һуңынан Беларусь Республикаһы Президентының 2008 йылдың 21 июлендәге Указына ярашлы[18], Минск өлкәһе Смолевичск районының 116,95 га (1,17 км²) ере ҡушыла. Аҙаҡҡы үҙгәртеү 2012 йылдың 26 мартындағы 141-се Указға ярашлы тормошҡа ашырыла№ 141[19]. Уның нигеҙендә ҡала майҙаны 4 095,0812 гектара (40,95 км²) ҙурая.
Барлыҡ ошо үҙгәртеүҙәрҙе иҫәпкә алғанда, Минск ҡалаһы территорияһының 1/3 (30,71 %) өлөшө (10 714,37 га йәки 107,14 км²) әлеге ваҡытта Минск автомобиль юлы ҡулсаһы сигендә ята. Бынан тыш, Минск ҡалаһы Генераль планы положениеларына ярашлы[20], ҡаланың территориаль үҫешен уның перспективалы үҫеше сиктәрендә 54,2 мең гектарға (542 км²) еткереү күҙаллана[21].
Һыу системаһы
Ҡала эргәһенән Балтик һәм Ҡара диңгеҙҙәрҙең төп һыу айырғысы үтә. Минск аша Свислочь йылғаһы аға, ҡала ситендә уға тағы ла алты бәләкәй йылға ҡушыла. Улар барыһы ла Ҡара диңгеҙ бассейнына ҡарай. Ҡалала диңгеҙ кимәленән бейеклек 184 метрҙан 280 метр араһында тирбәлә, Свислочь йылғаһының ике һыу баҫар туғайы менән бергә ул урындың ҡатмарлы рельефын барлыҡҡа килтерә.2010 йылдың йәйендә баш ҡала һыу ятҡылыҡтарында һыу инергә мөмкин була. Даими рәүештә һыу тикшерелә, унда патоген микрофлора табылмай[22].Шул уҡ йылда майҙан июль һуңына тиклем йылғанан 28 тонна ылымыҡ сүплеккә түгелә[23]. 2011 йылдың яҙғы-көҙгө осоронда свислочь йылғаһынан 400 тонна самаһы сүп-сар сығарыла[24].Ҡалаға эсәр һыу ике (2011 йылдың июне мәғлүмәттәре буйынса) — ер аҫты һәм ер өҫтө сығанаҡтарынан алына. Артезиан һыуы (дөйөм эсәр һыу күләменең 60 проценттан күберәк) Ленин, Беренсе Май, Совет, Үҙәк, Завод, Партизан һәм өлөшләтә Октябрьрайондарында ҡулланыла. Фрунзе, Мәскәү, өлөшләтә Октябрь райондарында — ер өҫтө сығанаҡтарынан алынып, махсус эшкәртелгән һыу файҙаланыла[25]
«Островы» һәм «Водопой» һыу алғыстарын (тимерһеҙләндереү станциялары) «Минскводоканал» унитар предприятиеһы ҡарамағына ҡарай. 2013 йылда «Фелициан» һәм «Петровщина», 2014 йылда «Вицковщина» һыу алғыстарында ла махсус тимерһеҙләндереү станцияларын асыу планлаштырыла[26].