Мальтыйская мова

Паходжаньне мальтыйскае мовы адлічваецца з прыбыцьця з Сыцыліі на астравы краіны носьбітаў сыцылійскага дыялекту. Сыцылійскі дыялект паўстаў у ІХ ст. у выніку заваёвы Сыцыліі арабамі Фатымідаў, ягоныя носьбіты перасяліліся на Мальту ў ХІ ст.^[3] Гэта, у сваю чаргу, пацьвярджаецца генэтычнымі дасьледаваньнямі, згодна зь якімі мальтыйцы маюць агульнае паходжаньне з жыхарамі Сыцыліі й Калябрыі, маючы толькі невялікую дзелю генэтычнага набору Паўночнай Арфыкі й Леванту^[7][8]. Пазьнейшая нарманская заваёва ды ізаляцыя ад арабскай культуры стварыла ўмовы для эвалюцыянаваньня дыялектаў Мальты ў асобную мову^[3]. У адрозьненьне ад Сыцыліі, дзе мясцовы арабскі дыялект зьнікнуў у выніку выгнаньня арабаў з Італіі, арабы Мальты засталіся на востраве і захоўвалі сваю мову поруч з італьянскай ажно да 1934 году, калі італьянская мова страціла афіцыйны статус на Мальце^[3].

Першыя згадкі пра мальтыйскую мову прыпадаюць на 1436 год, калі мова была ўзгаданая як lingua maltensi. Найстарэйшыя пісьмовыя помнікі на мове датуюцца XV ст.^[9] Найранейшым слоўнікам мальтыйскай мовы стаў мальтыйска-італьянскі слоўнік, складзены ў XVI ст.^[10] Пералікі мальтыйскіх словаў сустракаліся ў такіх дакумэнтах XVI ст. як Thesaurus Polyglottus і Propugnaculum Europae, у 1677 годзе Дамэніка Магры склаў этымалёгіі некаторых мальтыйскіх словаў^[9].

Упершыню сыстэматычнае апісаньне лексыкі й граматыкі, а таксама артаграфію склаў Жан П’ер Францыск Агіюс дэ Салданіс^[10]. Знаходзіліся й іншыя слоўнікі ды апісаньні граматыкі, якія прыпісваюцца францускаму рыцару Тэзану^[10][11].

У 1934 годзе мальтыйская мова набыла афіцыйны статус на Мальце поруч з ангельскай мовай замест італьянскай мовы.

Адносіцца да сэміцкай сям’і. Мова блізкая да арабскай, асабліва да яе магрыбскага дыялекту, аднак у цяперашні час лічыцца асобнай мовай са сваімі сынтаксічнымі, фанэтычнымі і лексычнымі асаблівасьцямі. Паходзіць ад сыцылійскага дыялекту арабскае мовы^{[12][13][14][15][16]}. Гістарычна знаходзілася пад уплывам сыцылійскай ды італьянскай моваў, у меншай ступені — францускай, у новай і найноўшай гісторыі — ангельскай. Карэнная лексыка застаецца сэміцкай, але маецца вялікая дзеля запазычанае лексыкі^[3]. Праз сыцылійскі ўплыў мальтыйская мова мае шмат кантактных рысаў і апісваецца як мова зь вялікай дзеляй запазычваньняў^[17].

Існавалі гіпотэзы, паводле якіх у аснову мальтыйскай мовы легла пунічная мова (мова Картагену)^[9][18][19]. Іншыя дасьледчыкі лічылі асновай мальтыйскай мовы бэрбэрскія мовы^[9]. У часы фашысцкай Італіі мальтыйская мова лічылася дыялектам італьянскай мовы^[20].

Дыялекты мальтыйскае мовы ў цэлым падзяляюцца на дыялекты мескай і сельскай мясцовасьцяў. Мескія дыялекты бліжэй да літаратурнае мовы, але сельскія дыялекты характарызуюцца большай блізкасьцю да першапачатковага сыцылійскага арабскага дыялекту^[21]. Напрыклад, у сельскіх дыялектах назіраецца архаічная рэалізацыя гукаў, што пазначаюцца спалучэньнямі kh, gh, а таксама пераход ā у ē — гэтыя фанэтычныя рысы лічацца больш архаічнымі з прычыны фіксацыі падобных транскрыпцыяў у пісьмовых дакумэнтах XV ст.^[21] Апрача таго, існуе тэндэнцыя да дыфтангізацыі некаторых галосных (напрыклад, ū > eo або eu)^[21]. У марфалёгіі большая архаічнасьць сельскіх дыялектаў выражаецца ў выкарыстаньні сэміцкай мадэлі будовы кораню і множнага ліку ў адрозьненьне ад літаратурнае мовы^[21].