Іранскі рыял

Рыял упершыню стаў вытворнай грашовай адзінкай Ірана (у той час Персіі) у 1798 годзе. рыялы былі ўведзеныя як манеты наміналам у 1250 дынараў (разменнай адзінкі) або 1/8 тумана (асноўнай адзінкі). У 1825 годзе рыял перастаў выпускацца^[2] і да 1932 года валютай Ірана быў персідскі туман^[3].

31 ліпеня 2019 года Урад Ірана пагадзіўся з прапановай цэнтральнага банка аб правядзенні грашовай рэформы і ўвядзенні замест рыяла новай грашовай адзінкі — тумана, роўнага 10 000 рыялам. Рашэнне аб правядзенні рэформы ўступіць у сілу пасля ўзгаднення яго парламентам Ірана^[4].

4 мая 2020 года Парламент Ірана зацвердзіў законапраект аб перайменаванні і дэнамінацыі нацыянальнай грашовай адзінкі. Згодна з гэтым дакументам, новая валюта, якая ўводзіцца ў абарачэнне на тэрыторыі дзяржавы, будзе называцца туман. Пры абмене аднаму туману будуць адпавядаць 10 тысяч рыялаў^[5].

У 1932 годзе «Банк Мелі Іран» упершыню надрукаваў банкноты наміналам 5, 10, 20, 50, 100 і 500 рыялаў. Банкноты наміналам 1000 рыялаў былі ўведзеныя ў абарачэнне ў 1935 годзе. Затым урад Ірана выпусціў у 1951 годзе банкноту наміналам 200 рыялаў, а ў наступным годзе банкноты наміналам 5000 і 10 000 рыялаў.

Цэнтральны Банк Ірана праз нейкі час спыніў выпуск некаторых банкнот: так, у 1940 годзе выйшлі з абарачэння банкноты наміналам 5, а ў 1960 — 10 рыялаў. У 1993 Цэнтральны банк абвясціў рыял цалкам канверсоўным. За апошнія два дзесяцігоддзі курс рыяла меў тэндэнцыю да пастаяннага зніжэння^[6].

1932—1943

Першы шах дынастыя Пехлеві Рэза Пехлеві адлюстроўваўся на адным баку ўсіх выпускаў грашовых знакаў Ірана ўсіх вартасцяў, з 1928 (на туманах) па 1943 (на рыялах).

Серыя 1932 года

Серыя 1932 года
Малюнак		Намінал	Памер (мм)	Асноўныя колеры		Апісанне
Аверс	Рэверс					Аверс	Рэверс
		5 рыялаў	130×67		Зялёны	Рэза Пехлеві	Намінал, Леў і сонца
		10 рыялаў	136×69		Карычневы
		20 рыялаў	142×71		Пурпурны
		50 рыялаў			Зялёны	Рэза Пехлеві і палац Саадабад
		100 рыялаў			Шэры	Рэза Пехлеві і Персепаліс
		500 рыялаў			Сіні	Рэза Пехлеві і гара Дэмавенд

Серыя 1937 года

Серыя 1937 года
Малюнак		Намінал	Памер (мм)	Асноўныя колеры		Апісанне
Аверс	Рэверс					Аверс	Рэверс
		5 рыялаў	130×67		Зялёны	Рэза Пехлеві	Намінал Леў і сонца
		10 рыялаў	136×69		Карычневы
		20 рыялаў	142×71		Чырвоны
		50 рыялаў			Цёмна-зялёны	Рэза Пехлеві і палац Саадабад
		100 рыялаў			Шэры	Рэза Пехлеві і Персепаліс
		500 рыялаў			Цёмна-сіні	Рэза Пехлеві і гара Дэмавенд
		1000 рыялаў	148×73		Зялёны	Рэза Пехлеві і Кір II	Леў і сонца Кір II

Серыя 1942 года

Серыя 1942 года
Малюнак		Намінал	Памер (мм)	Асноўныя колеры		Апісанне
Аверс	Рэверс					Аверс	Рэверс
		5 рыялаў	130×67		Чырвоны	Рэза Пехлеві	грабніца прарока Данііла
		10 рыялаў	136×69		Фіялетавы		гара Дэмавенд
		20 рыялаў	142×71		Аранжавы	Рэза Пехлеві і Персепаліс	Чыгунка ў гарах
		50 рыялаў			Зялёны	Рэза Пехлеві і гара Дэмавенд	ПерсепалісЛеў і сонца
		100 рыялаў			Чырвоны	Рэза Пехлеві і палац Саадабад	Параход і паруснік
		500 рыялаў			Цёмна-сіні	Рэза Пехлеві	Маўзалей Кіра
		1,000 рыялаў	148×73		Шэры Зялёны		Світанак над гарой Дэмавенд

1944 — пачатак 1979

Другі шах дынастыі Пехлеві Махамед Рэза Пехлеві, шах з 1941 па 1979 год, быў намаляваны на адным баку ўсіх грашовых знакаў Ірана ўсіх выпускаў, пачынаючы з выпуску 1944 года. Яго партрэты на грошах спачатку сталелі, затым старэлі разам з ім.

Серыя 1944 года

Серыя 1944 года
Малюнак		Намінал	Памер (мм)	Асноўныя колеры		Апісанне
Аверс	Рэверс					Аверс	Рэверс
		5 рыялаў	130×67		Чырвоны	Махамед Рэза Пехлеві	Грабніца прарока Данііла
		10 рыялаў	136×69		Фіялетавы		гара Дэмавенд
		20 рыялаў	142×71		Аранжавы	Махамед Рэза Пехлеві і Персепаліс	Чыгунка ў гарах
		50 рыялаў			Зялёны	Махамед Рэза Пехлеві	Грабніца Кіра
		100 рыялаў			Карычневы	Махамед Рэза Пехлеві палац Саадабад	Параход і ветразнае судна
		100 рыялаў			Фіялетавы	Махамед Рэза Пехлеві	Стары мост у Дызфуле
		500 рыялаў			Цёмна-сіні		Палац у Персепаліс
		1000 рыялаў	148×73		Зялёны		Гара Дэмавенд

Серыя 1949—1951 гадоў

Серыя 1949—1951
Малюнак		Намінал	Памер (мм)	Асноўныя колеры		Апісанне
Аверс	Рэверс					Аверс	Рэверс
		10 рыялаў	130×67		Сіні	Махамед Рэза Пехлеві	Крылаты цмок з Так-е Бостан
		20 рыялаў	136×69		Чырвона-карычневы		Леў і антылопа з Так-е Бостан
		50 рыялаў	142×71		Зялёны		Барэльеф з Персепаліса
		100 рыялаў	148×73		Ружовы		Палац Дарыя ў Персепалісе
		200 рыялаў	154×75		Блакітны		Чыгуначны мост у гарах
		500 рыялаў	160×77		Сіні		Жывапіс з палаца Чэхель-сатун
		1000 рыялаў	166×79		Вішнёвы		Гара Дэмавенд

Серыя 1944—1979
Малюнак		Намінал	Памер (мм)	Асноўныя колеры		Апісанне
Аверс	Рэверс					Аверс	Рэверс
		10 рыялаў	130×67		Шэры	Махамед Рэза Пехлеві	Імператарская пячатка Дарыя I
					Шэры		Маўзалей Авіцэны
					Шэры		Дамба Амір Кадзіб
		20 рыялаў			Чырвоны		Помнік Рэза Пехлеві
					Аранжавы		Дамба Амір Кадзіб
		50 рыялаў			Зялёны		Махамед Рэза Пехлеві на дэманстрацыі
					Зялёны		Маўзалей Кіра
		100 рыялаў	136×69		Пурпурны		Сацыяльныя паслугі
					Пурпурны		Мармуровы палац
					Пурпурны	Рэза Пехлеві і Махамед Рэза Пехлеві	50-гадовы юбілей Дынастыі Пехлеві
		200 рыялаў			Сіні	Махамед Рэза Пехлеві	чыгуначны мост
					Сіне-зялёны		Вежа Азадзі
		500 рыялаў	142×71		Серабрысты жоўты		Артэфакты з Марліка
		1000 рыялаў	148×73		Карычневы		Магіла Хафеза
		5000 рыялаў	154×75		Блакітны		Палац Галестан
		10000 рыялаў	160×77		Зялёны		Палац Галестан

Пярэдні бок: 5 і 500 1944 года		Пярэдні бок: 20 1951 года і 10 1954 года

Пярэдні бок: 200 1958 і 500 1962 года		500 1969 і 1000 узору 1974 года

Пасля Ісламскай рэвалюцыі 1979 года

Пасля перамогі Ісламскай рэвалюцыі аятала Хамейні у 1979 годзе выявы шаха Махамеда Рэза Пехлеві, які быў намаляваны на ўсіх банкнотах Ірана, запячатвалі адным (партрэт) або двума (партрэт і вадзяны знак) крыжамі, звычайна чырвонай фарбай.

Наддрукоўкі 1979 года на 20 узору 1974 года	Наддрукоўкі 1979 года на 100 і 5000 узору 1974 года

Адваротны бок 20 і 50 узору 1974 года: Лацьян і маўзалей Кіра		Адваротны бок 100 і 5000 узору 1974 года

«Задрукоўка» 1979/1980 года

Затым, у 1980 годзе, малюнак іранскага шах Пехлеві на банкнотах было закрыта «мастацкім» вычварным чорным малюнкам, які паўтарае яго сілуэт.

Гэта было зроблена, паколькі ў Цэнтральным банку Ірана заставаліся вялікія запасы аддрукаваных, але не выпушчаных у абарачэнне банкнот узору 1974 года, на кожнай з якіх была выява ненавіснага новай уладзе шаха.

Былі выпушчаныя манеты наміналам 50 дынараў, 1 рыял, 2 рыяла, 5 рыялаў, 10 рыялаў, 20 рыялаў, 50 рыялаў.

Пярэдні бок: 200 з наддрукоўкамі 1979—1980	Пярэдні бок: 500 з наддрукоўкамі 1980 года	1000 1979 і 50 1980 з марка з спецгашэннем 1982

Адваротны бок: 200 з наддрукоўкамі 1979—80	Адваротны бок: 500 і 1000 з наддрукоўкамі 1980 года		1000 1979 і 50 з маркай са спецгашэннем 1982

Іранскія шахі бацька і сын Пехлеві I і II-й на юбілейнай банкноце 50 гадоў дынастыі (1976). Да канца дынастыі застаецца тры гады

Выпуск 1982 года

Першы выпуск банкнот пасля Ісламскай рэвалюцыі. Візуальна банкноты былі падобныя з банкнотамі часоў Пехлеві, аднак выява шаха была заменена на малюнак Маўзалея Імама Рэзы. Былі выпушчаныя банкноты наміналам 100, 200, 500, 1000, 5000 і 10000 рыялаў.

Серыя 1982 года
Малюнак		Намінал	Памеры (мм)	Асноўныя колеры		Апісанне
Аверс	Рэверс					Аверс	Рэверс
		100 рыялаў	142×71		Пурпурны	Маўзалей Імама Рэзы	Чахарбаг Мадрэса
		200 рыялаў	148×73		Сіне-зялёны		Маўзалей Авіцэны
		500 рыялаў	154×75		Карычневы		Крылатыя быкі
		1,000 рыялаў	160×77		Ружовы		Грабніца Хафеза
		5,000 рыялаў	166×79		Пурпурны		Нафтаперапрацоўчы завод ў Тэгеране
		10,000 рыялаў	172×81		Зялёны		Стары будынак Парламента Ірана

Банкноты і чэкі 1992—2017 гадоў

У абароце знаходзяцца банкноты наміналам у 100, 200, 500, 1000, 2000, 5000, 10 000, 20 000, 50 000, 100 000 рыялаў розных гадоў выпуску і чэкі ў 500 000 і 1 000 000 рыялаў. Банкноты старога ўзору 1982—1989 гадоў выпуску з’яўляюцца плацежным сродкам і адбіраюцца з абароту па меры зносу.

На адным баку банкнот усіх выпускаў (акрамя банкнот вартасцю ў 100, 200 і 500 рыялаў і чэкаў у 500 000 і 1 000 000 рыялаў) намаляваны партрэт аяталы Хамейні. На чэках наміналам 500 000 і 1 000 000 рыялаў выканана падвойная франкіроўка (наміналы пазначаны і ў рыялах), якая сведчыць аб тым, што валютная рэформа, у выніку рэалізаваная ў 2020 годзе, была запланавана ўжо ў канцы 2000-х.

Банкноты серыі 1985—2017 гадоў
Малюнак		Намінал (рыялаў)	Памеры (мм)	Асноўныя колеры	Апісанне		Дата выпуску ў абарачэнне
Пярэдні бок	Адваротны бок				Пярэдні бок	Адваротны бок
		100	130×67	ружовы, фіялетавы	партрэт Хасана Мадары	Будынак Сената ў Тэгеране	1 снежня 1985
		200	136×69	зялёны, аранжавы	Пятнічная мячэць у Ездзе	Сяляне-дэхкане	30 жніўня 1982
		500	142×71	шэры, зялёны	Пятнічная малітва	Тегеранскі ўніверсітэт	15 сакавіка 1989
		1000	148×73	карычневы	Медрэсе Фейзіе	Мячэць Купал Скалы ў Іерусаліме	1982
				зялёны, карычневы	партрэт аяталы Хамейні	Мячэць Купал Скалы ў Іерусаліме	24 кастрычніка 1992
		2000	151×74	фіялетавы	Вызваленне Харэмшэхра	Кааба ў Мекке	5 жніўня 1986
				ружовы, зялёны	партрэт аяталы Хамейні	Кааба ў Мекке	3 лістапада 2005
		5000	154×75	чырвоны	Іранскія рэвалюцыянеры 1979 года	Маўзалей Фацімы Масуме	1981
				карычневы, ружовы	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	букет кветак з птушкамі	5 кастрычніка 1993
				карычневы, ружовы	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	Амід, Сафір, глобус з пазначанай тэрыторыяй Ірана	3 жніўня 2009
				карычневы, ружовы	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	Кераміка з Заболя	17 чэрвеня 2013
		10 000	160×77	сіні	Іранскія рэвалюцыянеры 1979 года	Маўзалей Імама Рэзы	1981
				зялёны, сіні	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	Гара Дэмавенд	24 кастрычніка 1992
			142×71	зялёны	партрэт аяталы Хамейні	Маўзалей Хафіза ў Шыразе	12 чэрвеня 2017
		20 000	163×78	сіні, зялёны	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	Плошча Імама ў Ісфахане	14 сакавіка 2004
				сіні, зялёны	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	Мячэць Аль-Акса ў Іерусаліме	3 жніўня 2009
				сіні, зялёны	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	Асабняк Агазадэ	22 кастрычніка 2014
		50 000	166×79	зялёны, жоўты	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	сімвал атама на контурнай карце Ірана	11 сакавіка 2007
				зялёны, жоўты	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	Тэгеранскі ўніверсітэт	2015
		100 000		зялёны, жоўты	партрэт аяталы Хамейні, усходні ўзор	Маўзалей Саадзі ў Шыразе	21 чэрвеня 2010

Серыя 2019—2023 гадоў

У рамках рэалізацыі валютнай рэформы 2020 года (перайменаванне нацыянальнай валюты ў туман з дэнамінацыяй у суадносінах 10000:1) з 2019 года выпускаюцца банкноты і чэкі з падвойнай франкіроўкай (і ў туманах, і ў рыялах). З мэтай падкрэслівання розніцы ў маштабах цэн у рыялах і ў туманах, новыя наміналы ў туманах вылучаныя больш яркім шрыфтам, а нулі, «адкідаюцца» у рамках валютнай рэформы — цьмяным. У лютым 2023 года ЦБ Ірана выпусціў новую купюру наміналам 2 000 000 рыялаў.^[7]

Банкноты

У цяперашні час маюць хаджэнне манеты вартасцю 50, 100, 250, 500, 1000, 2000 і 5000 рыялаў; банкноты наміналам 100, 200, 500, 1000, 2000, 5000, 10 000, 20 000, 50 000, 100 000 рыялаў. Цэнтральны банк выпускае таксама чэкі на прад’яўніка ў 500 000, 1 000 000 і 2 000 000 рыялаў, фармальна якія не з’яўляюцца банкнотамі.

Манеты

На банкнотах Ісламскай Рэспублікі Іран дата выпуску адсутнічае.

Манеты Ірана шахскага перыяду датаваныя па Сонечнай Хіджры, а таксама па г.зв. «Манархічнаму сонечнаму году» (1979 год н. э. — 2538 год), з улікам несупадзення даты пачатку года.

Інвестыцыйныя манеты

Паралельна з рыялам у Іране маюць беспрэцэдэнтна шырокае хаджэнне інвестыцыйныя манеты. Яны маюць плавучы курс, карэлюе з бягучай каціроўкай золата; аднак на курс таксама аказваюць уплыў іншыя фактары, такія, як час продажу-пакупкі, канкрэтны тыраж і г. д. Інвестыцыйныя манеты шырока выкарыстоўваюцца як форма банкаўскіх укладаў, як падарунак, прэмія, вясельны махр і г. д.

У сакавіку 1979 залатыя манеты дынастыі Пехлеві, якія выпускаліся ў Іране да Ісламскай рэвалюцыі лютага 1979 года, былі заменены залатымі манетамі «Вясна Свабоды»(перс.: بهار آزادی). З таго моманту было выпушчана толькі 3 залатых юбілейных манеты: да 100-годдзя з дня нараджэння аятала Хамейні — у 1999 годзе, да шыіцкага Года Імама Алі — у 2000 годзе, у азнаменаванне Года прарока Магамета — у 2007 годзе^[8].