Англа-фрызскія мовы
Англа-фрызскія мовы — падгрупа заходнегерманскіх моў, якая ўключае старажытнаанглійскую, старажытнафрызскую і мовы, якія ўзыходзяць да іх.
Англик Англійская Шатландская Фрызскія мовы Заходнефрызская Паўночнафрызская Усходнефрызская
Англа-фрызскае дрэва моў:
- «Англік» кластар
- англійская
- шатландская
- ёла і фінгальская (вымерлыя).
- Фрызскі кластар
Англа-фрызскія мовы адрозніваюцца ад іншых заходнегерманскіх моў законам інгевонскіх насавых спірант, вымаўленнем пярэдняга «А» (англ.: A-fronting), палаталізацыяй (змякчэннем) старажытнанямецкага *K k пярэднеязычным зычным перад галоснымі пярэдняга раду, напрыклад:
- англ.: cheese, заходнефрызскае — tsiis (пар. нідэрл.: kaas, ніжненямецкае Kees, ням.: Käse) ці
- англ.: church, заходнефрызскае — tsjerke (ср. нідэрл.: kerk, ніжненямецкае — Kerk, ням.: Kirche).
Носьбіты старажытных англа-фрызскіх і старажытнасаксонскай моў жылі дастаткова блізка, каб сфармаваць моўны саюз, таму англа-фрызскія мовы маюць некаторыя рысы, характэрныя толькі для гэтых моў[1]. Аднак, нягледзячы на іх агульнае паходжанне, моўныя кластары «Англік» і фрызскі падвергліся моцнай дыферэнцыяцыі, галоўным чынам з-за моцнага ўплыву нарвежскай і французскай моў на «англік» і галандскага і нямецкага ўплыву на фрызскі кластар. У выніку ў наш час фрызскія мовы маюць значна больш агульнага з галандскай мовай і ніжненямецкімі дыялектамі, у той час як мовы «Англіка» знаходзяцца пад моцным уплывам паўночнанямецкіх (і не толькі нямецкіх) дыялектаў.
Эвалюцыя фаналогіі англа-фрызскіх моў
Асноўныя змены, якія паўплывалі на гучанне галосных у англа-фрызскіх мовах храналагічным парадку[2] :
- назалізацыя заходнегерманскага ā̆ перад насавым зычным;
- страта n перад спірантам, што прыводзіць да падаўжэння і назалізацыі папярэдняга галоснага;
- цяперашні і мінулы час у множным ліку зводзіцца да адной формы;
- A-fronting : WGmc→ ǣ , нават у дыфтонгах ai и au;
- палаталізацыя (але не фанемізацыя палатальных зычных);
- пераход ǣ → а пад уплывам суседніх згодных;
- пераход ǣ → ē у старажытнаанглійскіх дыялектах (выключаючы заходнесаксонскі) і фрызскіх мовах;
- аднаўленне a перад галоснай задняга раду ў наступным складзе; фрызскі æu → au → старажытнафрызскі ā/a;
- у заходнесаксонскай дыфтангізацыя паднябенных зычных;
- i — мутацыі, якія ідуць за сінкопай;
- фанемізацыя палатальных зычных і асібіляцыя;
- зліццё суседніх галосных гукаў і зваротная мутацыя.
Параўнанне лічэбнікаў
Параўнанне колькасных лічэбнікаў ад 1 да 10 у англа-фрызскіх мовах:
|
Параўнанне фрызскай лексікі з англійскай, нямецкай і нідэрландскай
| Фрызская | Англійская | Нідэрландская | Нямецкая |
|---|---|---|---|
| dei | day | dag | Tag |
| rein | rain | regen | Regen |
| wei | way | weg | Weg |
| neil | nail | nagel | Nagel |
| tsiis | cheese | kaas | Käse |
| tsjerke | church kirk (Scotland) | kerk | Kirche |
| tegearre | together | samen tezamen tegader (archaic) | zusammen |
| sibbe | sibling* | sibbe | Sippe |
| kaai | key | sleutel | Schlüssel |
| ha west | have been | ben geweest | bin gewesen |
| twa skiep | two sheep | twee schapen | zwei Schafe |
| hawwe | have | hebben | haben |
| ús | us | ons | uns |
| hynder | horse | paard ros (dated) | Ross / Pferd |
| brea | bread | brood | Brot |
| hier | hair | haar | Haar |
| ear | ear | oor | Ohr |
| doar | door | deur | Tür |
| grien | green | groen | Grün |
| swiet | sweet | zoet | süß |
| troch | through | door | durch |
| wiet | wet | nat | nass |
| each | eye | oog | Auge |
| dream | dream | droom | Traum |
| it giet oan | it’s on | het gaat door | es geht weiter/los |
- слова sibling, якое азначае «сваяк», у англійскай мове ўключае паняцці «брат і сястра».
Альтэрнатыўная класіфікацыя
Дрэва англа-фрызскіх моў было апісана ў XIX стагоддзі Аўгустам Шлейхерам[4].
Альтэрнатыўную класіфікацыю англа-фрызскіх моў прапанаваў у 1942 нямецкі лінгвіст Фрыдрых Маўрэр (1898—1984) у працы Nordgermanen und Alemannen. Маўрэр не лічыў англа-фрызскія мовы падгрупай германскіх моў. Замест гэтага ён прапанаваў канцэпцыю інгевонскіх моў — паводле яго меркавання, агульнага продка старажытнафрызскай, старажытнаанглійскай і старажытнасаксонскай моў. Маўрэр не лічыў інгевонскія мовы адзінай маналітнай прамовай, разглядаючы іх хутчэй як групу цесна звязаных дыялектаў, якія параўнальна адначасова зведалі некаторыя змяненні[5].
Гл. таксама
Зноскі
Літаратура
- Friedrich Maurer (1942), Nordgermanen und Alemannen: Studien zur Sprachgeschichte, Stammes- und Volkskunde, Strasbourg: Hünenburg.