Аперацыя АДКБ у Казахстане

15 мая 1992 года Рэспубліка Казахстан разам з шэрагам іншых дзяржаў падпісала Дагавор аб калектыўнай бяспецы, на падставе якой створана Арганізацыя Дагавора аб калектыўнай бяспецы (АДКБ). Артыкул 2 абавязваў удзельнікаў падтрымліваць адзін аднаго ў выпадку ўзнікнення пагрозы бяспекі, стабільнасці, тэрытарыяльнай цэласнасці і суверэнітэту. Артыкул 4 падаваў гарантыі дапамогі ў выпадку агрэсіі^[1].

2 студзеня 2022 года пасля раптоўнага рэзкага павышэння цэн на звадкаваны газ, якое, на думку ўрада Казахстана, было выклікана высокім попытам, у нафтавым мястэчку Жанаазен пачаліся пратэсты. Яны хутка распаўсюдзіліся на іншыя гарады: Алматы, Актау, Актабэ, Караганда, Нур-Султан, Шымкент, Какшэтаў і Уральск. Іх удзельнікі хутка перайшлі ад эканамічных патрабаванняў да палітычных — аб адстаўцы ўрада, сыходзе з палітыкі Нурсултана Назарбаева.

Хутка хваляванні радыкалізацыраваліся, а пратэсты перайшлі да гвалту. Умераныя пратэстоўцы спрабавалі здушыць маргінальныя элементы ў сваіх шэрагах, але менавіта радыкалы, некаторыя з якіх мелі стралковае ўзбраенне, перахапілі ўсю ініцыятыву^[2]. Мелі месца пераходы праваахоўнікаў на бок апазіцыі, пагромы натоўпам афіцыйных будынкаў, марадзёрства і захоп арсеналаў са зброяй. Самае складанае становішча было ў Алмаце. Там жа пратэстоўцамі былі абезгалоўленыя двое паліцэйскіх, што ўлады расцанілі як прамую прыкмету тэрарыстычнага і экстрэмісцкага характару пратэсту^[3]. За першыя дні ў сутычках з дэманстрантамі загінулі 8 сілавікоў, яшчэ 300 пацярпелі^[4][5]. Апазіцыйныя сілы страцілі некалькі дзясяткаў чалавек забітымі^[6].

Урад Казахстана не змог самастойна спыніць беспарадкі ў буйных гарадах, а таму ўсклаў віну за народныя хваляванні на тэрарыстаў і радыкалаў, падрыхтаваных «знешнімі сіламі». Падобнае ў далейшым паслужыла падставай запытаць прамога ўмяшання саюзнікаў^[2].

Першым ідэю звярнуцца па дапамогу да іншых краін агучыў касманаўт Токтар Аўбакіраў у эфіры дзяржаўнага тэлеканала «Хабар 24»^[7]. Хутка казахстанскае кіраўніцтва разгарнула перамовы з прэзідэнтам Беларусі Аляксандрам Лукашэнка і прэзідэнтам Расіі Уладзімірам Пуціным, заклікаючы Арганізацыю Дагавора аб калектыўнай бяспецы ўмяшацца супраць пратэстоўцаў. Увечары 5 студзеня прэзідэнт Казахстана Касым-Жамарт Такаеў звярнуўся да лідараў альянсу з просьбай «аказаць дапамогу Казахстану ў пераадоленні гэтай тэрарыстычнай пагрозы»^[8]. Сваё рашэнне Такаеў патлумачыў тым, што ў краіне дзейнічаюць «тэрарыстычныя банды, падрыхтаваныя за мяжой»^[9]. Прэм’ер-міністр Арменіі Нікол Пашынян, які 3 студзеня стаў старшынёй арганізацыі, пачаў неадкладныя кансультацыі з лідарамі іншых краін^[10].

Ноччу 6 студзеня Савет АДКБ пагадзіўся накіраваць калектыўныя міратворчыя сілы ў Казахстан^[11]. Накіраваць свае падраздзяленні пагадзіліся ўсе члены арганізацыі, а менавіта Расія, Беларусь, Арменія, Кыргызстан і Таджыкістан^[12].

Міратворцы накіроўваліся ў Казахстан на «абмежаваны па часе перыяд». Іх мэта: стабілізацыя і нармалізацыя становішча ў краіне, «вяртанне яе ў прававое поле». Замежныя войскі прыступілі да аховы найважнейшых ваенных і дзяржаўных аб’ектаў, садзейнічаючы казахскім сілам правапарадку^[12]. Пры гэтым у вайскоўцаў было права прымяняць зброю «ў выпадку нападу ўзброеных банд»^[13]. Улады краіны, у прыватнасці першы намеснік кіраўніка адміністрацыі прэзідэнта Даўрэн Абаеў, зрабілі асаблівы акцэнт на выкананні замежнікамі прыкрыцця і ахоўных функцый, адпрэчваючы магчымасць ужывання кантынгенту ў баявых аперацыях супраць якіх-небудзь баевікоў^[14].

Разгортванне

У Казахстан 70 ваенна-транспартнымі самалётамі Іл-76 і 5 цяжкімі Ан-124 ваенна-транспартнай авіяцыі ПКС РФ^{[К 1]} прыбылі першымі часці Паветрана-дэсантных войскаў Расіі. Перадавыя падраздзяленні тут жа прыступілі да выканання пастаўленых задач^[12].

У краіну ад расійскага боку рыхтаваліся размясціцца 45-я асобная гвардзейская брыгада спецыяльнага прызначэння, 31-я асобная гвардзейская дэсантна-штурмавая брыгада 217-ы гвардзейскі парашутна-дэсантны полк са складу 98-й гвардзейскай паветрана-дэсантнай дывізіі^[18]. У сваю чаргу ад Беларусі — 103-я асобная гвардзейская паветрана-дэсантная брыгада, у тым ліку міратворчая рота з яе складу^[19]. Адпраўку вышэйназваных сіл беларускія і расійскія ваенныя ведамствы пацвердзілі толькі ў другой палове дня 6 студзеня^{[20][21][22][К 2]}.

Першая частка беларускага кантынгенту са складу батальёна-тактычнай групы^{[23][К 3]}, сфарміраванай на базе міратворчай роты 103-й брыгады, вылецела з аэрадрома Мачулішчы на ​​расійскім транспартніку^[20] і прыбыла на тэрыторыю Казахстана да паўночы^[24]. Усяго праведзена пяць вылетаў на пяці самалётах Іл-76^[25]. Перакідка войск з Беларусі была скончана да другой паловы дня 7 студзеня, пасля чаго яны прыступілі да выканання пастаўленых задач^[26]. Выгрузка прайшла на аэрадроме «Жэтыген», які размяшчаецца ў 50 км на поўнач ад Алма-Аты. Сюды перакінуты ваенныя і іншых краін. Таксама частка міратворцаў была дастаўлена непасрэдна ў грамадзянскі аэрапорт Алма-Аты у 15 км на ўсход ад горада^[27].

7-га чысла каля 200 таджыкістанскіх вайскоўцаў дастаўлены бортам расійскай авіяцыі з аэрапорта Гісар^[28]. У гэты час яшчэ 70 чалавек падалі Узброеныя сілы Арменіі^[29] са складу 12-й міратворчай брыгады^[30] (пазней колькасць армянскага кантынгенту ўзрасла да 100^[31]). У сваю чаргу Кыргызстан хоць і абвясціў аб далучэнні да місіі, але не змог сабраць кворум парламента для абмеркавання пытання адпраўкі войскаў у Казахстан з-за пратэстаў супраць ваеннага ўмяшання. Тым самым кыргызстанскі кантынгент 6 студзеня не сфармаваны^[32]. Аднак яшчэ да атрымання дазволу парламента на ўдзел у міратворчых сілах АДКБ, падраздзяленні 25-й брыгады спецыяльнага прызначэння «Скарпіён» былі ўжо перакінутыя да мяжы Казахстана^[33]. На наступны дзень кіраўніцтва краіны ўсё ж такі змагло ўзгадніць адпраўку войскаў. Намеснік кіраўніка кабінета міністраў Камчыбек Ташыеў заявіў аб падрыхтоўцы для аперацыі 150 вайскоўцаў^[34]. Гэтыя сілы самалётамі ПКС РФ дастаўлены з авіябазы «Кант» на аэрадром Алма-Аты^[35].

Меркавалася 7 студзеня завершыць перадыслакацыю ўсіх міратворчых сіл^[24]. Аднак канчаткова разгортванне завяршылі 8-га, калі на аэрадромы «Жытыген» і «Алматы» прыбылі апошнія вайскоўцы з падраздзяленняў Ульянаўскага злучэння ПДВ і 45-й брыгады^[36]. На той момант для перакідання асабістана складу і тэхнікі авіяцыя ПКС Расіі здзейсніла звыш за 108 рэйсаў^[37].

Колькасць

Па даных надзвычайнага і паўнамоцнага пасла Рэспублікі Казахстан ва Украіне і ў Рэспубліцы Малдова па сумяшчальніцтве Дархана Калетаева, на канец разгортвання агульная колькасць замежных вайскоўцаў у краіне склала 3 тысячы чалавек^[38]. Тым не менш генсек АДКБ Станіслаў Зась ацаніў колькасць міратворчага кантынгенту ў каля 2,5 тысячы, але адзначыў, што пры ўзнікненні неабходнасці групоўка можа быць узмоцнена^[39]. 10 студзеня прэзідэнт Касым-Жамарт Такаеў, выступаючы на сесіі Савета калектыўнай бяспекі альянсу, паведаміў аб 2030 вайскоўцаў. Таксама, са слоў кіраўніка дзяржавы, замежны кантынгент размяшчае 250 адзінак тэхнікі^[37]. У сваю чаргу сродкі масавай інфармацыі называлі лічбы ў 3000^[40]—3600^[41]. Подобны роскід у лічбах паўстаў з-за адсутнасці афіцыйных даных па міратворцам Расіі і Беларусі. Колькасць войскаў апошняй ацэньвалася ў 200^[42]—500^[43][40] чалавек. Астатнюю частку кантынгенту АДКБ склалі 200 таджыкістанскіх, 150 кыргызстанскіх і 100 армянскіх вайскоўцаў.

Аснашчэнне

На 10 студзеня кантынгент валодаў 250 адзінкамі тэхнікі^[37]. Расійскія сілы арганізавалі патруляванне тэрыторыі і перыметра тых ці іншых аб’ектаў пры ўдзеле бронетранспарцёраў БТР-82А, бронеаўтамабіляў «Тайфун»^[44] і «Тыгр»^[45], а таксама ажыццяўлялі кантроль прылеглых да ахоўных аб’ектаў тэрыторый з дапамогай разлікаў беспілотных лятальных апаратаў «Арлан-10»^[46]. У беларускага боку меліся БТР-70МБ1 (мадэрнізацыя савецкага бронетранспарцёра БТР-70 ад 140-га рамонтнага завода) і кітайскія пазадарожнікі Dongfeng Mengshi EQ2050F, якія з’яўляюцца копіяй амерыканскіх HMMWV^[47]. Кыргызстан падаў 19 адзінак тэхнікі, у тым ліку 8 адзінак бранятэхнікі і 11 аўтамабіляў^[48]. Сярод стралковай зброі меліся АКМ розных варыяцый. У расійскіх і армянскіх міратворцаў прысутнічалі аўтаматы АК-12, кулямёты РПК-203 і ПКМ, вінтоўкі СВД і гранатамёты РПГ-22^[49][50]. У вайскоўцы з Беларусі заўважаны кулямёт ПКМН пад патрон 7,62 × 54 мм R з дзённа-начным прыцэлам ПДНВ-1^[51].

Дзейнасць

Замежныя войскі на тэрыторыі Казахстана ўвайшлі ў склад Калектыўных міратворчых сіл АДКБ. Склад, структура і колькасць іх вызначаюцца рашэннем Савета калектыўнай бяспекі для кожнай міратворчай аперацыі паасобку, зыходзячы з аб’ёму вырашаемых задач і канкрэтнай абстаноўкі ў зоне канфлікту. На пачатак 2022 года агульная колькасць усіх падраздзяленняў, якія былі прызначаныя для міратворчай дзейнасці АДКБ, складала каля 3600 чалавек^[52]. Для падраздзяленняў Калектыўных міратворчых сіл гэтая аперацыя стала першай у гісторыі — да гэтага міратворцаў задзейнічалі толькі ў вучэннях^{[53][К 4]}.

На перыяд аперацыі аб’яднаны штаб АДКБ пераведзены на ўзмоцнены рэжым работы, у рэспубліку накіравана аператыўная група на чале з намеснікам начальніка органа. Для забеспячэння відэаканферэнцсувязі з абароннымі ведамствамі дзяржаў разгорнута кругласутачная работа цэнтра крызіснага рэагавання арганізацыі. На асаблівым кантролі пытанні арганізацыі матэрыяльна-тэхнічнага забеспячэння і размяшчэння воінскіх кантынгентаў^[54]. Камандны пункт Калектыўных міратворчых сіл АДКБ у Казахстане быў разгорнуты на базе Ваеннага інстытута сухапутных войскаў у Алмаце^[37].

Па стане на раніцу 7 студзеня расійскія вайскоўцы сумесна з праваахоўным органамі Казахстана ўзялі пад поўны кантроль аэрапорт Алматы, раней захоплены пратэстоўцамі. Пад ахову замежных войскаў узята генконсульства Расіі ў Алматы і шэраг іншых аб’ектаў^[55]. У той жа дзень быў назначаны кіраўнік войскаў у Казахстане, якім стаў расійскі генерал-палкоўнік Андрэй Сердзюкоў^[56].

З інфармацыі ў сацыяльных сетках удалося высветліць, што 98-я гвардзейская паветрана-дэсантная дывізія, якая дзейнічала ў Нур-Султане, устаналявала кантроль над міжнародным аэрапортам, будынкам Генштаба МА РК і тэлецэнтрам «Казмедыя». 45-я асобная гвардзейская брыгада спецыяльнага прызначэння размясцілася на паўднёвым усходзе Казахстана і ўзяла міжнародны аэрапорт Алматы, штаб адзінай сістэмы СПА РК і РФ, 602-ю авіябазу і горад Шымкент. 31-я асобная гвардзейская дэсантна-штурмавая брыгада пачала базавацца на ўсходзе. Пад яе кантролем апынуўся горад Усць-Каменагорск і аб’екты АТ «НАК Казатомпром» — нацыянальнай атамнай кампаніі Казахстана. Сілы спецыяльных аперацый РФ узялі пад ахову прэзідэнцкі палац у Нур-Султане, Цэнтрабанк і Камітэт нацыянальнай бяспекі (КНБ) РК^[57].

У сваю чаргу беларускія сілы ўзялі пад ахову аэрадром у Жэтыгене і арсенал артылерыйскіх боепрыпасаў у горадзе Капшагай. Іх работу каардынавалі намеснік камандуючага сіламі спецыяльных аперацый Сяргей Андрэеў і камандзір батальёна тактычнай групы Сяргей Красоўскі, якія разам з байцамі знаходзіліся ў Казахстане^[23]. Тым часам падраздзяленні з Арменіі, Кыргызстана і Таджыкістана забяспечылі бяспеку цеплаэлектрастанцый, хлебакамбінатаў, тэлецэнтрыў і прадпрыемстваў водазабеспячэння ў Нур-Султане і Алмаце. Так, напрыклад, у Алмаце ЦЭЦ-1 узялі таджыкістанскія ваенныя, а ЦЭЦ-2 — кыргызстанскія. Там жа армянамі кантраляваўся хлебакамбінат «Аксай»^[58].

• 
  БТР-82А ПДВ РФ падчас патрулявання міжнароднага аэрапорта Алматы.
• 
  Вайсковец Кыргызстана на ахове ЦЭЦ-2 у Алмаце.
• 
  Беларускі вайсковец на сваёй пазіцыі ў раёне Жэтыгена і Капшагая.
• 
  Вайсковец Арменіі на ахове ТАА «Хлебабараначны камбінат "Аксай"».
• 
  Таджыкістанскія міратворцы на алмацінскай ЦЭЦ-1.

Вывад войск

11 студзеня Такаеў абвясціў аб завяршэнні місіі АДКБ у Казахстане і анансаваў пачатак вываду замежных войскаў на 13-е^[59].

12 студзеня на адрас прэм’ер-міністра Арменіі Нікола Пашыняна, як старшыні Савета калектыўнай бяспекі АДКБ, паступіў зварот прэзідэнта Такаева з просьбай даць даручэнне аб завяршэнні міратворчай місіі АДКБ у Казахстане з 13 студзеня. У сувязі з гэтым Сакратарыят АДКБ падрыхтаваў праект рашэння Савета калектыўнай бяспекі і разаслаў яго на зацвярджэнне кіраўнікамі дзяржаў-членаў^[60]. Былі пачаты мерапрыемствы па перадачы казахстанскім сілавікам аб’ектаў, якія знаходзіліся пад аховай міратворцаў. Кіраўнікі дзяржаў-членаў АДКБ паставілі задачу завяршыць вывад кантынгенту войскаў да 23-га чысла таго ж месяца^[61]. У двары Ваеннага інстытута сухапутных войскаў Казахстана была праведзена цырымонія завяршэння аперацыі. Кантынгенты Калектыўных міратворчых сіл АДКБ, а таксама падраздзяленне Узброеных Сіл Казахстана прайшлі ўрачыстым маршам. Перад удзельнікамі мерапрыемства выступіў генеральны сакратар арганізацыі Станіслаў Зась^[62].

Першымі сыход пачалі расійскія часці. Чатыры самалёта Іл-76 даставілі падраздзяленні дэсантнікаў у Іванаўскую вобласць^[63]. 14 студзеня краіну на дзесяці самалётах пакінулі беларускія падраздзяленні^[64]. Адначасова на чатырох бартах вылецелі кантынгенты Арменіі (трыма транспартнікамі ПКС РФ^[65]) і Таджыкістана (адным самалётам^[66]). Вайскоўцы з Кыргызстанскай Рэспублікі здзейснілі марш у пункт пастаяннай дыслакацыі на штатнай тэхніцы сваім ходам^[67].

15 студзеня абвешчана аб завяршэнні вываду войскаў, калі Казахстан пакінулі рэшткі 98-й дывізіі ПДВ. Дэсантнікі вярнуліся ў Іванава на аэрадром Северны. Пасля пасадкі апошняга борта прайшла ўрачыстая сустрэча вайскоўцаў^[68].

Ацэнкі работы

9 студзеня на сумесным брыфінгу камандуючага міратворчымі сіламі АДКБ у Казахстане Андрэя Сердзюкова і намесніка міністра абароны Казахстан Султана Камалетдзінава быў зроблены акцэнт на тым, што перадача аховы шэрагу важных аб’ектаў замежным вайскоўцам дазволіла вызваліць людскія рэсурсы Узброеных сіл Казахстана і праваахоўных органаў для падаўлення беспарадкаў^[69]. 10 студзеня на пазачарговай сесіі Савета калектыўнай бяспекі АДКБ дадзены тэзіс падтрымаў прэзідэнт Казахстана Касым-Жамарт Такаеў. Як заявіў кіраўнік дзяржавы, прыбыццё ў краіну міратворчых сіл дазволіла не толькі разгрузіць сілавікоў, але і прадухіліць штурм прэзідэнцкай рэзідэнцыі ў Нур-Султане і засяродзіць намаганні ўладаў на падаўленне народных хваляванняў у Алмаце, у якой назіралася найгоршая сітуацыя^[37].

Тым не менш, ёсць і іншыя погляды на завяршэнне місіі. Паводле палітолага Ігара Тышкевіча, АДКБ рыхтавалася маштабаваць аперацыю і пашыраць расійскі ўплыў у рэгіёне. Аднак Сярэдняя Азія з’яўляецца зонай канкурэнцыі фарматаў АДКБ і СНД з фарматамі ШАС і АЦД. Калі заходнім дзяржавам удалося паказаць рашучасць «абараняць свой уплыў», то Кітаю і Турцыі, дзейнічаючы малапрыкметна, атрымалася адстаяць свае пазіцыі ў рэгіёне і прымусіць замежныя войскі пакінуць Казахстан^[70].

У грамадскасці краін-удзельніц АДКБ думкі на кошт ваеннай місіі падзяліліся. Жыхары рэспублікі таксама неадназначна паставіліся да ініцыятывы Такаева^[71]. Праціўнікі аперацыі называлі гэтыя падзеі «інтэрвенцыяй для падаўлення народа»^[72]. Казахстанскі бізнесмэн і апазыцыянэр Мухтар Аблязаў, які перабраўся ў Францыю, абвясціў увод войскаў АДКБ акупацыяй, і назваў сябе лідарам пратэстаў у Казахстане^[73]. Шэраг расійскіх пісьменнікаў, журналістаў і палітыкаў накіраваў расійскім уладам зварот з заклікам не ўмешвацца ў канфлікт у Казахстане^[74]. Журналіст Андрэй Каравулаў параўнаў увод войскаў АДКБ у Казахстан з уводам савецкіх войскаў у студзені 1990 года ў Баку^[75].

У Бішкеку прайшла акцыя пратэсту супраць увядзення войскаў АДКБ^[76]. Частка мітынгоўцаў абвінавачвала Расію ў «ваеннай агрэсіі» супраць Казахстана і асуджала фактычна ваенную інтэрвенцыю, а таксама патрабавала выхаду Кіргізіі з АДКБ^[77]. На гэтым фоне парламент Кыргызстана не змог сабраць неабходны кворум для разгляду пытання аб сітуацыі ў Казахстане і адпраўкі туды вайскоўцаў^[32].

Са слоў намесніка старшыні камітэта Дзярждумы РФ па абароне Дзмітрыя Сабліна, дэстабілізацыя ў Казахстане адбывалася «з пацверджаным удзелам джыхадзістаў з баявым вопытам Сірыі і Ірака». Пры гэтым ён адзначыў, што «міратворцы АДКБ, вядома, не будуць супрацьстаяць мірным пратэстоўцам. Іх патрабаванні павінна пачуць улады, гэта ўнутраная справа Казахстана»^[78]. Тым часам кіраўнік думскай фракцыі «Справядлівая Расія — за праўду» Сяргей Міронаў прапанаваў размясціць сілы АДКБ у Казахстане на пастаяннай аснове^[79].

Прадстаўнік Еўрапейскага Саюза Набіла Масралі прыняў да ведама просьбу прэзідэнта Казахстана Касым-Жомарта Такаева накіраваць у краіну ваенны кантынгент^[80]. У гэты ж час Еўракамісія заклікала Расію паважаць суверэнітэт і незалежнасць краіны. Таксама ў ЕС заклікалі ўсе бакі праяўляць стрыманасць^[81].

У сваю чаргу Дзяржаўны дэпартамент ЗША запатрабаваў ад уладаў Казахстана даць аргументаваны адказ на тое, чым была выкліканая неабходнасць уводу ў краіну замежнага кантынгенту^[79]. 7 студзеня па гэтым пытанні адбылася тэлефонная размова паміж кіраўніком знешнепалітычнага ведамства Казахстана Мухтарам Тлеубердзі і дзяржсакратаром Энтані Блінкенам. Казахстанскі бок падрабязна праінфармаваў прадстаўніка ЗША аб сітуацыі ў краіне, а таксама аб контртэрарыстычнай аперацыі, якая праводзілася з удзелам сіл АДКБ. Разам з тым Тлеубердзі і Блінкен абмеркавалі стан і перспектывы двухбаковага ўзаемадзеяння, актуальныя пытанні глабальнай і рэгіянальнай бяспекі^[82].

8 студзеня праваабаронца і ўдзельнік пратэстнага руху Мейрхан Абдуманапаў абвінаваціў замежных вайскоўцаў у стральбе па апазіцыйных дэманстрантах. З яго слоў, 6 студзеня на цэнтральнай плошчы Алматы каля 18:30 выехалі бронетранспарцёры з кулямётамі. Адтуль выйшлі байцы ў форме без апазнавальных знакаў, якія гаварылі па-руску. Затым яны адкрылі агонь па апазіцыянерах. Абдуманапаў вызначыў стралкоў як расійскіх вайскоўцаў^[83].

• Беларуская батальённа-тактычная група ў Казахстане

• Дмитрий Кузнец. В Казахстан для подавления протестов вошли войска ОДКБ (в основном, российские). Что вообще значит эта аббревиатура? И насколько законны эти действия? // Meduza, 6 января 2022.
• Фотографии Сергея Шелега. ФОТОФАКТ: Белорусские миротворцы охраняют военный аэродром Казахстана // БЕЛТА, 9 января 2022.