Масавае забойства ў Сангмі

У літаратуры апісваныя падзеі сустракаюцца пад назвамі масавае забойства ў Сангмі (в’етн.: Thảm sát Sơn Mỹ, англ.: Son My Massacre) і масавае забойства ў Мілай (в’етн.: Thảm sát Mỹ Lai, англ.: My Lai Massacre)^[3]. У В’етнаме і краінах сацыялістычнага лагера замацавалася найменне па сельскай абшчыне Сангмі, паколькі падчас трагедыі пацярпела некалькі населеных пунктаў з яе складу. Аднак у ЗША больш распаўсюджана назва па адной з вёсак — Мілай-4, дзе загінула больш за ўсё чалавек. У амерыканскіх крыніцах можа сустракацца і тэрмін «Пінквіль» (англ.: Pinkville), пад якім меўся на ўвазе ўвесь раён абшчыны^[4]. Адпаведна сам інцыдэнт — разня ў Пінквілі (англ.: Pinkville Massacre)^[5][6].

Падчас вайны ў В’етнаме Узброеныя Сілы ЗША сутыкнуліся з моцным процідзеяннем з боку партызан НФВПВ, якіх падтрымлівала мясцовае насельніцтва. Салдаты маральна стаміліся ад партызанскіх нападаў, якія маглі адбыцца ў любым месцы і ў любы час, прычым атакі былі нават з боку звычайных жыхароў. Сяляне не толькі хавалі ў сябе партызан, але часам самі служылі ў НФВПВ, паралельна ведучы грамадзянскае жыццё. Амерыканскае камандаванне разглядала кожную паўднёвав’етнамскую вёску як апорны пункт праціўніка і пачало выкарыстоўваць тактыку выпаленай зямлі. Падчас Тэцкага наступлення са студзеня па люты 1968 года ваенныя акцыі ў правінцыі Куангнгай здзяйсняў 48-ы батальён НФВПВ. Сілы саюзнікаў у гэтым раёне, пасля сыходу адсюль паўднёвакарэйскіх войскаў, прадстаўляла аператыўная група «Баркер» (TF Barker, падраздзяленне 11-й лёгкай пяхотнай брыгады 23-й пяхотнай дывізіі «Амерыкал»). Брыгада была перакінута ў В’етнам у канцы 1967 года. Аператыўная група «Баркер» уяўляла сабой зводны батальён, у склад якога ўваходзіла па роце кожнага з трох батальёнаў 11-й брыгады. Камандаваў сіламі падпалкоўнік Фрэнк Баркер^[7].

Да канца 1967 года ў правінцыі Куангнгай амерыканскія вайскоўцы для пазбаўлення партызан харчовай базы знішчылі большасць дамбаў, з дапамогай якіх мясцовыя жыхары вырошчвалі рыс, дзелячыся часткай з В’етконгам^[8].

У сярэдзіне сакавіка 1968 г. камандаванне аператыўнай групы «Баркер» атрымала разведінфармацыю, што ў вясковай абшчыне Сангмі размяшчаюцца штаб і некаторыя падраздзяленні 48-га батальёна НФВПВ. Абшчына знаходзілася амаль у цэнтры В’етнама непадалёк ад Нацыянальнай шашы №1, якая злучае Ханой і Сайгон. Была спланавана аперацыя па знішчэнні штаба. Вылазцы надавалася вялікае значэнне, так як 48-ы батальён дагэтуль пазбягаў прамога бою з амерыканскімі часцямі. Паводле задумы камандавання, рота С («Чарлі») 1-га батальёна 20-га пяхотнага палка^{[К 1]} пад камандаваннем капітана Эрнэста Медына павінна была высадзіцца з верталётаў на захад ад абшчыны, другая рота — блакаваць раён з поўначы, а трэцяя — у выпадку неабходнасці ўзмацніць роту C, альбо высадзіцца ў іншым месцы. Да гэтага моманту рота C займалася толькі патруляваннем і арганізацыяй засад, падчас чаго панесла страты ад пастак і мін^[9]. 14 сакавіка рота страціла штаб-сяржанта Джорджа Кокса. На памінальнай службе па ім капітан Медына сказаў прамову, сэнс якой зводзіўся да неабходнасці адпомсціць ворагу^[10][11].

Перад аперацыяй салдаты былі праінструктаваны, што населены пункт заняты праціўнікам, гатовым аказаць лютае супраціўленне, а прысутнасці мірнага насельніцтва не чакаецца. Мясцовыя жыхары раніцай нібыта адпраўляюцца на рынак, таму абшчына будзе пустая^[12]. Для салдат роты C гэты рэйд павінен быў стаць першым сур’ёзным боем і магчымасцю адпомсціць за загінулых таварышаў. Медына таксама распарадзіўся спаліць усе пабудовы, забіць жывёлу і знішчыць пасевы для прадухілення выкарыстання ўсяго гэтага партызанамі^[13].

Забойствы

Аперацыя пачалася раніцай 16 сакавіка 1968 года, прыкладна ў 7:30. У 7:50, пасля пяціхвіліннага падрыхтоўчага артылерыйскага абстрэлу, рота С была высаджана з верталётаў каля Мілай^[14]. Як аказалася, у вёсцы не было ніводнага салдата праціўніка^{[К 2]}. Жыхарка Сангмі Ха Тхі Куй праз шмат гадоў пасля падзей сцвярджала, што ў абшчыне на той момант не было сталых мужчын, а толькі жанчыны, дзеці і старыя^[15]. Аднак амерыканцы разлічвалі ўступіць тут у бой з 48-м батальёнам НФВПВ^[16].

Хоць байцы не былі абстраляны пасля прызямлення, яны ўсё яшчэ падазравалі, што пад зямлёй ці ў хатах хаваліся партызаны. Вайскоўцы адкрылі агонь па жыхарах вёскі на рысавых палях^[16]. Хутка з паднятых у паветра верталётаў выявілі чатырох узброеных мужчын, якіх бортстралкі агнём з кулямётаў знішчылі. Наземныя сілы ўспрынялі гэта як пацвярджэнне варожай прысутнасці ў Сангмі і прыступілі да рашучых дзеянняў^[17]. Першы ўзвод атакаваў паўднёвую частку абшчыны, другі — паўночную частку, а трэці спачатку ўзяў пад ахову пункт высадкі, а затым прайшоўся па Мілай^[14].

У населеных пунктах салдаты пачалі закідваць хаты гранатамі і расстрэльваць жыхароў з аўтаматычнай зброі. Многіх перад забойствам катавалі, а жанчын гвалцілі^[18]. З некаторых трупаў здымалі скальпы, адной з цяжарных жанчын распаролі жывот^[19]. Як успамінала мясцовыя жыхарка Чыёнг Тхі Лэ, спачатку амерыканцы вывелі частку людзей з дамоў і адправілі да прыдарожнай канавы, сабраўшы ў ёй больш за сто чалавек. Сялян паставілі на калені і пачалі страляць у іх з кулямёта. З сям’і Лэ ў адзінаццаць чалавек засталіся ў жывых толькі яна сама і яе малодшае дзіця. Зверху на іх упалі яшчэ тры трупы, дзякуючы гэтаму Лэ з дзіцём выжылі^[15]. Праз некаторы час вайскоўцы знайшлі групу з пяцідзесяці чалавек, якія хаваліся ў яме ў далёкім канцы вёскі. Знойдзеных жыхароў па загадзе камандзіра першага ўзвода лейтэнанта Уільяма Кэлі расстралялі. Пазней былі знішчаны каля ста палонных сялян, схопленых салдатамі падчас рэйду. Тое ж самае было зроблена ў суседняй вёсцы Біньтэй^[20][21][22].

Каля 9:20 другі ўзвод атрымаў загад спыніць аперацыю, але першы ўзвод працягваў здзяйсняць напады прыкладна да 10:30, да гэтага часу ён завяршыў абыход Сангмі^[14].

Рота B («Брава») 4-га батальёна 3-га пяхотнага палка паміж 8:15 і 8:30 высадзілася з другога боку Сангмі. Перад дэсантаваннем быў праведзены артылерыйскі абстрэл. У час прасоўвання падраздзяленне страціла аднаго чалавека забітым і сем параненымі ад мін або пастак. Першы ўзвод рушыў на ўсход асобна ад астатняй часткі роты. Перайшоўшы мост праз раку Сангмі-Кхэ ён падышоў да ўскраіны Мікхэ, ведучы агонь па ўсім, каго сустрэлі байцы, і закідваючы выяўленыя хованкі гранатамі^[14].

У расстрэлах прынялі ўдзел далёка не ўсе вайскоўцы. Многія засталіся ў баку, а радавы Картэр стрэліў сабе ў нагу, каб яго эвакуіравалі санітары. Усяго з роты С, дзе было каля ста амерыканскіх салдат, у забойствах удзельнічалі трыццаць^[2]. У роце B расправы здзяйснялі дзесяць чалавек^[14].

Умяшанне

Пакуль у вёсках праходзілі расправы, назіральны верталёт Hiller OH-23 Raven уорэнт-афіцэра Х’ю Томпсана атрымаў заданне вылецець да Сангмі і дапамагчы пехацінцам у пошуку і ліквідацыі в’етконгаўцаў^[23]. У машыне з ім былі бортстралок Лоўрэнс Колберн і бортінжынер Глен Андрэота. Члены экіпажа, пралятаючы міма абшчыны, убачылі трупы сялян і вырашылі прызямліцца, каб высвятліць сітуацыю. Дзесьці пасля 9-ці гадзін раніцы Томпсан знайшоў лейтэнанта Кэлі і спытаў, што тут адбываецца. Аднак ён адшыў верталётчыка, папрасіўшы не ўмешвацца. Пакуль пілот размаўляў з афіцэрам, падпарадкаваны Кэлі сяржант Дэвід Мітчэл расстраляў у ірыгацыйнай канаве групу сялян. Каманда OH-23 была шакавана, але вымушана вярнулася ў паветра^[23].

Неўзабаве яны заўважылі групу сялян, якія ўцякалі ад 2-га ўзвода пад камандаваннем Стывена Брукса. Пасадзіўшы верталёт паміж салдатамі і цывільнымі, што паспелі схавацца ў самаробным бамбасховішчы, Томпсан загадаў экіпажу ўзяць на прыцэл пяхотнікаў і, калі яны паспрабуюць нашкодзіць, адкрыць агонь. Томпсан сказаў Бруксу, што хоча вызваліць в’етнамцаў з бамбасховішча, папрасіўшы астудзіць запал падапечных. Узводны пажартаваў, што можна дастаць сялян з дапамогай ручной гранаты, але не пайшоў супраць верталётчыка, бо той быў старэйшы па званні^[23]. Удалося эвакуаваць адзінаццаць в’етнамцаў з бункера, яшчэ адно дзіця было падабрана ў арашальнай канаве, дзе ляжалі мёртвыя.

Каля 11-ці гадзін, вярнуўшыся з вылету, байцы далажылі аб разні начальству. Інфармацыя дасягнула камандуючага брыгады падпалкоўніка Баркера, які пачаў высвятляць, што адбываецца ў Сангмі. У выніку капітан Медына аддаў загад аб спыненні аперацыі, а камандаванне 23-й пяхотнай дывізіі адмяніла запланаваныя аперацыі групоўкі «Баркер» у іншых вёсках у гэтым раёне^[23].

• 
  Уільям Кэлі. Фотаздымак зроблены ў 1969-м падчас следства.
• 
  Эрнэст Медына. Фотаздымак зроблены ў 1972-м падчас суда.
• 
  Х’ю Томпсан.
• 
  Глен Андрэота.
• 
  Лоўрэнс Колберн. Фотаздымак зроблены ў 2015-м.
• 
  Фрэнк Баркер.

Дакладная колькасць ахвяр грамадзянскага насельніцтва ў Сангмі невядома. Называюцца лічбы ў межах ад 200 да 550 чалавек, у савецкіх крыніцах згадвалі 567 забітых. Паводле афіцыйных амерыканскіх даных, колькасць ахвяр склала 347 чалавек^[2]. Усталяваны ў вёсцы мемарыял пералічвае імёны 504 загінулых ва ўзросце ад аднаго да васмідзесяці двух гадоў, у тым ліку 173 дзіцяці (па іншых звестках загінула 210 непаўналетніх: 50 — да трох гадоў, 69 — ад чатырох да сямі гадоў, 91 — ад васьмі да дванаццаці гадоў^[24]), 182 жанчыны (сярод іх 17 цяжарных), 60 мужчын старэйшых за 60 гадоў, 89 мужчын малодшых за 60 гадоў^[25]. Акрамя таго, у ходзе падзей 16-га сакавіка загінуў адзін амерыканскі вайсковец і па меншай меры два партызаны НФВПВ (іх целы і зброя былі выяўлены на поўнач ад вёскі Мілай^[14]). Паводле следства, першы ўзвод роты C вывеў і расстраляў дзве групы грамадзянскіх асоб па 70—80 і 20—50 чалавек. Байцы другога ўзвода забілі не менш за 60—70 жыхароў. За трэцім узводам лічыцца забойства групы з 7—12 жанчын і дзяцей. Вайскоўцы роты B усяго забілі каля 90 чалавек^[14].

Расследаванне і суд

Чуткі аб злачынстве распаўсюдзіліся сярод амерыканскіх салдат у В’етнаме. У сакавіку 1969 года Рональд Райдэнаўр, які чуў пра злачынства, дэмабілізаваўся і адправіў лісты Прэзідэнту ЗША Рычарду Ніксану, у Пентагон, Дзярждэпартамент і кангрэсменам. Яго лісты амаль нідзе не выклікалі рэакцыі, аднак яму ўдалося прыцягнуць увагу кангрэсмена Морыса Адэла, што ў рэшце прывяло да пачатку расследавання. Сабраных доказаў было дастаткова, каб адклікаць лейтэнанта Уільяма Кэлі з В’етнама і ў верасні прад’явіць яму абвінавачванне ў забойстве мірных жыхароў. Расследаваннем займалася камісія на чале з генерал-лейтэнантам Уільямам Пірсам, былым камандзірам 4-й пяхотнай дывізіі і 1-га палявога корпуса ў В’етнаме. На працягу чатырох месяцаў дзейнасці камісія Пірса дапытала каля 400 чалавек. У яе дакладзе было рэкамендавана прыцягнуць да крымінальнай адказнасці дзясяткі вайскоўцаў, вінаватых у згвалтаваннях, забойствах і змове з мэтай утойвання злачынства^[8].

Першапачаткова па справе Сангмі праходзілі 80 амерыканскіх вайскоўцаў. З іх дваццаці пяці былі прад’яўлены абвінавачванні. Перад ваенным трыбуналам паўсталі ўсяго шэсць чалавек, усе яны былі апраўданы, за выключэннем Уільяма Кэлі. У ходзе суда над Кэлі яго абарона грунтавалася на тым, што лейтэнант выконваў загад камандзіра, хоць так і не ўдалося ўстанавіць, ці сапраўды Медына аддаваў відавочнае распараджэнне знішчаць мірных жыхароў^[26].

29 сакавіка 1971 года Кэлі быў прызнаны вінаватым у забойстве дваццаці двух чалавек і прысуджаны да пажыццёвых катаржных работ. Праз тры дні адмысловым распараджэннем прэзідэнта Рычарда Ніксана ён быў пераведзены з турмы пад дамашні арышт у Форт-Бэнінгу (штат Джорджыя). Тэрмін зняволення некалькі разоў памяншаўся, пакуль у лістападзе 1974 года ён не быў памілаваны і вызвалены.

Ступень адказнасці капітана Медына не была ўсталявана. Сам ён сцвярджаў, што знаходзіўся на ўскраіне Мілай-4 і не ведаў пра разню; калі ж афіцэр увайшоў у вёску каля 10-ці гадзін раніцы, то ўбачыў целы загінулых і загадаў спыніць агонь. Некаторыя сведкі расказалі, што насамрэч Медына ўвайшоў у абшчыну бліжэй да 9-й гадзіны, калі забойствы яшчэ працягваліся^[27]. Сам капітан адмаўляў сваю віну, а таксама факт забойства мірных жыхароў^[28]. Пірс спрабаваў прыпісаць капітану гібель трох мірных жыхароў, якіх той нібыта асабіста забіў. Аднак даказаць гэта не ўдалося^[29].

Рэакцыя ў грамадскасці

Навіна аб пачатку судовага працэсу прайшла практычна незаўважанай СМІ. Падзеі ў Сангмі заставаліся невядомымі шырокай грамадскасці да 12 лістапада 1969 года, калі журналіст Сеймур Хэрш паведаміў, што Уільям Кэлі абвінавачаны па справе аб забойстве 109 мірных в’етнамцаў. Шырокую вядомасць атрымалі здымкі ваеннага фатографа Рональда Хэберлі, які быў сведкам злачынства^[30].

Амерыканская грамадскасць паставілася да справы Кэлі вельмі неадназначна. Некаторыя лічылі, што з яго зрабілі «казла адпушчэння», апраўдаўшы астатніх удзельнікаў разні, вінаватых не ў меншай ступені. Іншыя ўспрымалі Кэлі як героя, пацярпелага ад вайсковай бюракратыі. У Белы Дом былі накіраваны тысячы тэлеграм у яго падтрымку, а заканадаўчыя органы некалькіх штатаў прынялі рэзалюцыі з заклікам праявіць да лейтэнанта паблажлівасць^[26]. Паводле апытання кампаніі Opinion Reasearch Corporation у красавіку 1971 года, 78% амерыканцаў негатыўна ўспрынялі рашэнне суда, 51% лічылі, што прэзідэнт павінен памілаваць Кэлі, а 28 % — скараціць яму тэрмін зняволення^[8]. Міністр абароны ЗША Мелвін Лэйрд папярэдзіў прэзідэнта Рычарда Ніксана, што масавае забойства ў Сангмі можа паставіць урад у вельмі складанае становішча і згуляць на карысць пацыфістам. Дзяржсакратар ЗША Генры Кісінджэр прапанаваў, каб міністр абароны прадэманстраваў абурэнне і арганізаваў ваенны трыбунал, даказаўшы, што ўрад нібыта адразу ж адрэагаваў на масавае забойства^[31]. Сам Рычард Ніксан назваў падзеі ў Сангмі «адзінкавым інцыдэнтам»^[8].

Лёс удзельнікаў

Пасля вызвалення Уільям Кэлі працаваў у ювелірнай краме ў Калумбусе (штат Джорджыя). У 2009 годзе ён публічна папрасіў прабачэння за аддадзены загад па забойству жыхароў Сангмі^[32][33]:

Не праходзіць і дня, каб я не адчуваў згрызот сумлення за тое, што адбылося ў той дзень у Мілай. Я адчуваю згрызоты сумлення за забітых в’етнамцаў, за іх сем’і, за амерыканскіх салдат і іх сем’і. Мне вельмі шкада. Арыгінальны тэкст (англ.)   There is not a day that goes by that I do not feel remorse for what happened that day in Mỹ Lai. I feel remorse for the Vietnamese who were killed, for their families, for the American soldiers involved and their families. I am very sorry.

Пілот Х’ю Томпсан пасля падзей у Сангмі працягваў служыць у В’етнаме, чатыры разы быў збіты і атрымаў пералом хрыбетніка. Ён заставаўся ў арміі да 1983 года. За выратаванне мірнага насельніцтва быў узнагароджаны Крыжом «За выбітныя лётныя заслугі». У ЗША, па словах пілота, яму пагражалі забойствам, падкідвалі да дзвярэй дома знявечаных жывёл^[34]. Борстралок Колберн ажаніўся, стаў бацькам сына, заняўся малым бізнесам. Праз трыццаць гадоў пасля трагедыі ўсе тры члены экіпажа верталёта былі ўзнагароджаны Салдацкімі медалямі — вышэйшай узнагародай арміі ЗША за дзеянні ў небаевой абстаноўцы^{[35][К 3]}.

У 1998 годзе, з нагоды трыццацігоддзя з дня трагедыі, Томпсан і Колберн у другі раз наведалі вёску Сангмі, дзе сустрэліся з некалькімі выратаванымі імі в’етнамцамі^[36]. Былы пілот памёр у 2006 годзе ў Александрыі (штат Луізіяна) ад рака^[37][38]. Бортстралок Колберн перажыў яго на дзесяць гадоў, сканаўшы ў 2016 годзе^[39].

Гісторыя

Ваенны фатограф Рональд Хэберлі быў відавочцам масавай расправы і зняў яе на фотастужку.

У яго было два фотаапараты: армейскім ён здымаў чорна-белыя фатаграфіі, а асабістым рабіў каляровыя^[30]. Пасля звальнення са службы і вяртання ў родны Кліўленд Хэберлі захаваў каляровыя здымкі, аднак не паказваў іх да лістапада 1969 года, калі масавае забойства атрымала агалоску. Ён звязаўся са сваім сябрам, рэпарцёрам у кліўлендскай газеце The Plain Dealer. Выданне апублікавала здымкі ў чорна-белым колеры і дапамагло Хэберлі прадаць правы на каляровыя здымкі часопісу Life, нямецкаму Stern і лонданскай Sunday Times^[30]. Пазней, падчас судовага працэсу, выступаючы сведкам абвінавачвання, ён пацвердзіў, што асабіста бачыў, як амерыканскія салдаты расстрэльвалі мірных жыхароў^[40]. У дакладзе камісіі Уільяма Пірса гаварылася, што фатограф хаваў ад уладаў здымкі, нягледзячы на абавязак паведамляць аб відавочных ваенных злачынствах^[41]. Аднак па словах самога Хэберлі, ён хаваў фатаграфіі, баючыся, што яны будуць знішчаны ўладамі^[42].

У 2009 годзе фатограф прызнаўся ў знішчэнні некалькіх фотаздымкаў, зробленых падчас разні. У адрозненне ад фатаграфій трупаў, знішчаныя адлюстроўвалі амерыканцаў у самім працэсе забойства мірных жыхароў^[43][44].

Чорна-белыя фота

• 
  Радавы першага класа Картэр, што стрэліў сабе ў нагу, каб не ўдзельнічаць у разні. Яго нясуць радавы першага класа Маура і спецыяліст Відмер.
• 
  Пажылы жыхар вёскі сядзіць на зямлі падчас расстрэлаў.
• 
  Спецыяліст Дастын падпальвае дах хаціны.

Каляровыя фота

• 
  Трупы дарослага і дзіцяці.
• 
  Цела забітага, скінутае ў калодзеж.
• 
  Хаціна, падпаленая амерыканскімі салдатамі.
• 
  Труп жанчыны.
• 
  Целы жанчыны і дзіцяці.
• 
  Забіты ля парога дома жыхар.
• 
  Труп дзіцяці на дарозе з вёскі.
• 
  Спецыяліст Капэза спальвае дамы сялян.
• 
  Група жыхароў вёскі перад сваім растрэлам.

Праз некаторы час у наваколлях месца здарэння ўзнікла новае паселішча Тукунг. Са старых збудаванняў застаўся толькі калодзеж. У 1978 г. тут быў створаны мемарыял «Сангмі» і музей аб трагедыі абшчыны^[45]. Увесь комплекс мае плошчу 2,4 гектары^[46][47]. У рамках кампаніі па прымірэнні яго наведвалі некаторыя амерыканскія ветэраны^[48]. Доўгі час на пасадзе дырэктара комплексу знаходзіўся былы жыхар вясковай абшчыны Фан Тхань Конг, які выжыў падчас расстрэлаў. Конг і яго калегі старанна і скрупулёзна збіралі інфармацыю аб загінуўшых. Іх імёны і ўзрост на момант смерці выбіты на мармуровай пліце, усталяванай у адным з выставачных залаў. Па падліках работнікаў музея, колькасць ахвяр складае 504 чалавекі з 247 сем’яў. Музей мае даныя аб 407 ахвярах у Мілай-4 і 97 ахвярах у Мікхэ-4^[49].

Асобная экспазіцыя аб разні ў Сангмі прадстаўлена ў Музеі ахвяр вайны ў Хашыміне^[50].

Аб масавых забойствах у абшчыне было напісана больш за сотню песень^[51]. У перыяд вайны (з 1969 па 1973 гг.) каля паловы з іх выказвалі спачуванне лейтэнанту Кэлі, а ў іншых ён наадварот выступаў адмоўным персанажам^[52]. Ужо ў пасляваенныя гады апошнія сталі пераважаць. З камерцыйнага пункту гледжання самай паспяховай песняй была «The Battle Hymn of Lt. Calley» Тэры Нельсана, якая ў маі 1971 года дасягнула трыццаць сёмага радка ў топе ста хітоў па версіі часопіса Billboard, прадаўшы больш за мільён пласцінак^[53].

Падзеям разні ў Сангмі прысвяцілі шэраг дакументальных фільмаў. Першы з іх, «Інтэрв’ю з ветэранамі падзей у Мілай (Сангмі)», выйшаў у 1971 годзе і атрымаў прэмію «Оскар» за найлепшы дакументальны кароткаметражны фільм. У ім пяцёра амерыканскіх салдат абмяркоўвалі свой удзел у масавых забойствах^[54].

У кнізе «В’етнам: гісторыя трагедыі. 1945—1975» брытанскі гісторык Макс Гасцінгс адзначаў, што корань трагедыі ляжыць у псіхалагічных цяжкасцях вайны, абясцэньванні чалавечага жыцця і руйнаванні маральных рамак, з чым сутыкнуліся вайскоўцы 1-га батальёна 20-га пяхотнага палка^[55]. Гэта падраздзяленне і дывізія «Амерыкал» у цэлым, як адзначаў у кнізе «Узлёт і падзенне амерыканскай арміі» ўдзельнік і даследчык В’етнамскай вайны Шэлбі Стэнтан, мела шэраг значных праблем з асабістым складам^[56]:

Дывізія «Амерыкал» пакутавала ад цяжкіх праблем з камандаваннем і кіраваннем, якія ўзніклі ад дрэннай падрыхтоўкі і недахопу кіраўніцтва, на узроўнях ад дывізіі да ўзвода. Некаторыя падраздзяленні 11-й лёгкай пяхотнай брыгады былі ледзь лепшыя за банды галаварэзаў, а афіцэры захапляліся гульнёй у падлік цел. [...] Хоць падлікі страт з’яўляюцца абгрунтаванымі паказчыкамі вайны, у В’етнаме яны, на жаль, сталі больш, чым мерай, выкарыстанай для ацэнкі баявых дзеянняў. Яны сталі самамэтай. Арыгінальны тэкст (англ.)   The Americal Division suffered from grave command and control problems, stemming from poor training and a lack of leadership, from division down to platoon level, which permitted civilian mistreatment. Some elements of its 11th Infantry Brigade (Light) were little better than organized bands of thugs, with the officers eager participants in the body count game. [...] While casualty counts are valid measurements of war, in Vietnam they unfortunately became more than yardsticks used to gauge the battlefield. Rather than means of determination, they became objectives in themselves.

Гісторык Корпуса ваенных адвакатаў узброеных сіл ЗША Фрэд Борч лічыў, што масавыя забойства ў абшчыне Сангмі прывялі да страты даверу амерыканскага насельніцтва да сваёй арміі. Пасля Сангмі, як дадаў Борч, вайскоўцы прыйшлі да высновы аб неабходнасці юрыдычнага суправаджэння ваенных кампаній. За наступныя пяцьдзясят гадоў ЗША задзейнічалі ваенных юрыстаў у аперацыях усіх узроўняў, каб камандаванне заўсёды мела кваліфікаваную юрыдычную дапамогу^[57].

Масавае забойства ў Сангмі параўноўваюць з дзеяннямі акупантаў у гады Другой сусветнай вайны, паставіўшы ў адзін шэраг з трагедыяй беларускай вёскі Хатынь. Паэт Пятрусь Макаль напісаў:^[58]

Аднолькава мова няўмольнай бяды Гучыць у Сангмі і ў Хатыні.

Каментарыі

Крыніцы

• 161st Assault Helicopter Company. Unit History of the 161st Assault Helicopter Company (who intervened in the massacre)
• Americal Division Veterans Association; Americal Locations in Vietnam, cited 3 June 2006.
• Anderson, David L. (1998) Facing My Lai: Moving Beyond the Massacre University Press of Kansas: Lawrence, Kansas—extensive interviews with trial participants and soldiers.
• Angers, Trent (2014). The Forgotten Hero of My Lai: The Hugh Thompson Story (Rev ed.). Acadian House. ISBN 978-0925417909.
• Becker, Elizabeth. Kissinger Tapes Describe Crises, War and Stark Photos of Abuse., The New York Times, 27 May 2004 (mirrored)
• Belknap, Michal R. (2002) The Vietnam War on Trial: The My Lai Massacre and the Court-Martial of Lieutenant Calley. University Press of Kansas. ISBN 0-7006-1211-4.
• Beidler, Philip D., "Calley's Ghost", Virginia Quarterly Review, Winter 2003.

	Масавае забойства ў Сангмі на Вікісховішчы

• My Lai Архівавана 25 лютага 2017. — An American Experience, WGBH, PBS Documentary
• Peers Inquiry Military Legal Resources, Library of Congress
• Into The Dark: The My Lai Massacre Crime Library on truTV.com
• The Peers Report
• The My Lai Courts-Martial, 1970
• The My Lai Massacre
• BBC World Service: The My Lai Tapes
• My Lai Revisited: 47 Years Later, Seymour Hersh Travels to Vietnam Site of U.S. Massacre He Exposed from Democracy Now!
• 1st Battalion, 20th Infantry - members of Company C, including 2LT Calley (original source) Архівавана 28 кастрычніка 2017.
• HHC 1st Battalion, 20th Infantry, daily report 16 March 1968 (original source) Архівавана 28 кастрычніка 2017.