Хірагана

У аснове хіраганы палягае базавы набор сімвалаў, годзю:он, з якога можна ўтвараць дадатковыя гукі. Пры даданні значка дакутэн, ці нігоры (゛), глухая зычная т пераўтвараецца ў звонкую зычную д, адпаведна к пераўтвараецца ў г, с → дз, х → б.Да знакаў хіраганы, якія пачынаюцца на х, таксама можна дадаць значок хандакутэн (゜), які змяняе гук х на п.

Існуюць паменшаныя знакі для гукаў я, ю і ё (сімвалы ゃ, ゅ і ょ адпаведна). Пры даданні іх да складоў, якія заканчваюцца на і, іх канчатак замяняецца гладкай палаталізацыяй. Такі дадатак называецца ё:он. Паменшаны знак цу っ, які завецца сокуон, азначае гемінацыю (падваенне) зычнага. Ён сустракаецца перад фрыкатыўныя і смычнымі зычынмі, а часам і ў канцы сказа.

У нефармальным пісьме паменшаныя знакі для галосных часам ужываюцца для перадачы затухаючага гуку (はぁ, ねぇ).

Некаторыя знакі хіраганы выкарыстоўваюцца рэдка. Знакі ві ゐ і вэ ゑ скасаваны і ў пісьме не ўжываюцца. Знак ゔ з'яўляецца новаўвядзеннем, прызначаным пазначаць цвёрды гук «в» у замежных мовах, але з той прычыны, што такога гука ў японскай мове няма, яго часта вымаўляюць як б. Гэты знак рэдка ўжываецца, паколькі запазычаныя словы (гайрайго) і транслітэрацыі звычайна запісваюцца катаканай.

Табліца паказвае знакі хіраганы разам з іх складовым адпаведнікам у кірыліцы. Знакі, чытанне якіх пафарбавана чырвоным, скасаваны. Усяго існуе 47 базавых знакаў хіраганы і 104 асноўных спалучэння.

Паслядоўнасці にゃ, にゅ і にょ не варта блытаць са спалучэннямі んや, んゆ і んよ: у першым выпадку ўтвараецца цэлая мора, а ў другім — два асобных гукі. Напрыклад, かにゅう (加入) ка-ню-у «далучэнне» і かんゆう (勧誘) ка-н-ю-у «хадайніцтва». Гэтыя словы лёгка адрозныя на слых. Каб адрозніваць такія словы пры кірылізацыі, паміж н і галоснай варта ставіць апостраф: кан'ю:.

За невялікім выключэннем для часціц は, を і へ, якія ў некаторых выпадках вымаўляюцца як ва, о і э адпаведна, знакі хіраганы чытаюцца згодна прыведзенай вышэй табліцы. Да рэформ эпохі Мэйдзі правілы вымаўлення былі больш складанымі. Сучасныя выключэнні з'яўляюцца спадчынай старой сістэмы. Дакланыя правілы вымаўлення называюцца канадзукай (яп.: 仮名遣い), «выкарыстанне каны».

У хірагане доўгі галосны перадаецца з дапамогай дадання галоснага да папярэдняга складу. Звычайна гэта робіцца з дапамогай знака у う, але склады, якія заканчваюцца гукам і, падаўжаюцца з дапамогай і い (напрыклад, о:кіі 大きい («вялікі») запісваюцца хіраганай як おおきい оокіі). Знак падаўжэння галоснага цё:он (ー), ужываны ў катакане, з хіраганай ужываецца рэдка, напрыклад, у слове らーめん (рамэн), аднак такое ўжыванне з'яўляецца нестандартным.

Слова не можа пачынацца з каны ん (н), гэта, напрыклад, з'яўляецца асновай гульні сірыторы. Тем не менш, за н можа знаходзіцца галосны. Напрыклад, рэн'ай 恋愛 («каханне») запісваецца хіраганай як れんあい (слова *рэнай れない не існуе). Перад зычнымі п, б і м гук н вымаўляецца як м, што звычайна пазначаецца пры перадачы японскага тэксту кірыліцай. Напрыклад, сімбун 新聞 («газета») хіраганай пішацца як しんぶん (сі-н-бу-н).

Існуюць два знакі хіраганы, якія вымаўляюцца як дзі (じ і ぢ) і два знакі, якія вымаўляюцца як дзу (ず і づ). Гэтыя пары не ўзаемазамяняльныя. Звычайна дзі пішацца як じ, і дзу як ず, аднак існуюць выключэнні. Калі ў слове першы склад запісваецца знакам без нігоры (゛), а другі склад можа запісвацца тым жа знакам, але з нігоры, то для іх запісу ўжываецца адзін і той жа знак хіраганы. Напрыклад, цідзімэру («скарачаць», «праліваць» - 縮める ) вымаўляецца як ちぢめる. У складнікавых словах, дзе нігоры паказвае націск рэндаку, таксама ўжываецца зыходны знак хіраганы. Напрыклад ці (血 «кроў») запісваецца і гучыць як ち. Калі кандзі 血 і 鼻 (хана, «нос») аб'ядноўваюцца ў слова ханадзі (鼻血 «кроў з носу»), гук 血 змяняецца з ці на дзі. Такім чынам ханадзі пішацца хіраганай як はなぢ , то бок розныя сімвалы хіраганы выкарыстоўваюцца для аднаго і таго ж іерогліфа 血. Аналагічна, цукау (使う; «карыстацца») пішацца хіраганай як つかう, таму канадзукай (かな使い; «выкарыстанне каны» ці «арфаграфія каны») пішацца хіраганай як かなづかい.

Аднак гэта правіла не ўжываецца, калі кандзі выкарыстоўваюцца для стварэння слоў, сэнс якіх нельга пазнаць з літаральнага чытання іерогліфаў. Напрыклад, слова інадзума (稲妻, выбліск маланкі) складаецца з кандзі іна 稲 («рыс», пішацца як いな) і цума 妻 («жонка», хіраганай пішацца асобна як つま, у складзе слова з некалькіх кандзі як ずま дзума). Так як наўпрост з гэтага спалучэння нельга здагадацца пра яго значэнне, хіраганай яго звычайна пішуць як いなずま, а не いなづま.

Хірагана пайшла ад ман'ёганы — сістэмы пісьментсва, якое ўзнікла ў V стагоддзі н. э., у якім японскія словы запісваліся падобнымі гучаннем кітайскімі іерогліфамі. Знакі хіраганы — гэта запіс ман'ёганы стылем цаошу кітайскай каліграфіі. Ніжэй на малюнку паказаны працэс паходжання знакаў хіраганы з ман'ёганы праз цаошу. Верхняя частка паказвае знак у форме кайшу (кайсё), сярэдняя — іерогліф, запісаны стылем цаошу, а ніжняя — знак хіраганы.

Самы старадаўні са знойдзеных тэкст з хіраганай нанесены на гліняныя чарапкі, якія знаходзіліся ў доме Фудзівара-но Ёсімі. Яны датаваны 866-м годам ці раней^[5]. Да выяўлення гэтых чарапкоў самым старадаўнім тэкстам на хірагане быў дакумент, напісаны намеснікам губернатара Санукі.

Калі хірагана была створана, не ўсе прынялі яе станоўча. Многіе працягвалі лічыць, што мовай адукаванай часткі насельніцтва павінна заставацца кітайская. У Японіі гістарычная форма кандзі кайсё выкарыстоўвалася мужчынамі і звалася онодэ (яп.: 男手), «мужчынскае пісьмо», а формай цаошу часцей карысталіся жанчыны. Таму спачатку хірагана стала папулярнай сярод японак, якім добрая адукацыя была недаступна. Таму альтэрнатыўная назва хіраганы — оннадэ (яп.: 女手) «жаночае пісьмо». Напрыклад Гэндзі-моногатары і іншыя раннія жаночыя раманы пісаліся пераважна ці выключна хіраганай.

Сярод мужчын хірагана стала ўжывацца пазней, але яе ўспрымалі як вольнасць. Хірагана, з яе плаўнымі формамі, выкарыстоўвалася ў неафіцыйнай перапісцы, у той час як у дакументах ужывалася больш строгая катакана і кандзі. Сёння сферы ўжывання хіраганы і катаканы размежаваны, і калі японскія словы запісваюць канай, выкарыстоўваюць толькі хірагану. Аднак тэксты выключна на хірагане сёння сустракаюцца толькі ў кнігах для дзетак дашкольнага ўзросту. Для зручнасці чытання ў такіх кнігах даданы прабелы паміж словамі.

Першапачаткова кожная мора магла запісвацца рознымі знакамі хіраганы, якія паходзілі ад розных іерогліфаў. У 1900 сістэма была спрошчана, і за кожным гукам быў замацаваны адзіны знак. Альтэрнатыўныя знакі хіраганы вядомыя як хэнтайгана (яп.: 変体仮名) («незвычайная кана») і маюць сёння абмежаваную сферу ўжывання.

Верш Іроха-ута (песня кветак), напісаны ў X стагоддзі, ужывае ужывае адзін раз усе знакі хіраганы, за выключэннем н ん. Ніжэй запісаны чытанне старой хіраганы; сучаснае японскае чытанне, адрознае ад старажытнага, указана ў дужках.

Апошні радок пачынаецца са скасаванай каны (вэ ゑ)

У Унікодзе Хірагана займае кодавыя пазіцыі з U+3040 па U+309F:

Блок хіраганы ў Унікодзе змяшчае складнікавыя сімвалы для ўсіх знакаў хіраганы, якія знаходзяцца сёння ва ўжыванні, уключаючы паменшаныя галосныя і ё:он кану для складаных складоў, а таксама састарэлыя знакі ві і вэ і рэдка ўжываны ву (ゔ). У кодавую табліцу уключаны складнікавыя камбінацыі асноўных знакаў хіраганы з дакутэн і хандакутэн, але іх таксама можна атрымаць, калі ўслед за асноўным знакам паставіць асобны знак нігоры альбо ханнігоры (U+3099 і U+309A адпаведна). Гэты метад патрэбны для таго, каб дадаць адпаведны дыякрычны знак да каны, якая звычайна і імі не ўжываецца. Напрыклад, для таго, каб дадаць нігоры да галоснай альбо ханнігоры да складу, які пачынаецца не на х.

Знакі U+3095 і U+3096 — гэта паменшаныя か (ка) і け (кэ), адпаведна. U+309F — падвоены знак より (ёры), часам ужываны ў вертыкальных тэкстах. U+309B і U+309C — гэта асобныя (не камбінаваныя з іншымі) эквіваленты да камбінаваных знакаў нігоры і ханнігоры, адпаведна.

Пазіцыі кодавай табліцы U+3040, U+3097 і U+3098 зарэзкрваваныя.

• Японская мова
• Одорыдзі