Малхбален Тимор
Малхбален Тимор[7], шолгӀа йоца цӀе Тимо́р-Ле́сте[8], юьззина официалан цӀе — Демократин Респу́блика Малхбален Тимор[7] — Къилба-Малхбален Азин пачхьалкх, дӀалоцу Тимор гӀайренан малхбален дакъа, цул совнах жима эксклав йу (Окуси-Амбено провинци) оцу гӀайренна малхбузе декъехь а, кегий гӀайренаш а Атауру (къилбаседа) а, Жаку а (малхбале).
| Демократин Республика Малхбален Тимор | |
|---|---|
| Repúblika Demokrátika Timor-Leste[1] República Democrática de Timor-Leste[2] | |
| Девиз: «Unidade, Acção, Progresso (Кеп:Tr-pt)» | |
| Малхбален Тиморан Пачхьалкхан Шатлакхан Илли | |
.svg) | |
| Маьрша йаьлла терахьаш | 28 ноябрь 1975 шо (Португалех) 20 май 2002 шо (ХӀиндонезех) |
| Официалан меттанаш | тетум португалихойн |
| Коьрта гӀала | Дили |
| Йаккхий гӀаланаш | Дили |
| Урхаллин тайпа | Республика[3] |
| Президент Премьер-министр | José Ramos-Horta Таур Матан Руак |
| Пачхь. дин | Католицизм |
| Латта | |
| • Шадерг | 15 007 км² (154-гӀа дуьненахь) |
| Бахархой | |
| • Мах хадор | ▲ 1 291 358[4] стаг |
| ДЧС | |
| • Шадерг (2016) | 6,60 млрд[5] долл. (161-гӀа) |
| • ХӀораннан а сина | 3870[5] долл. |
| АДКИ (2016) | ▲0,605[6] (йукъара; 133-гӀа меттиг) |
| Ахча | АЦШн доллар (USD, 840) (IDR, код 360) |
| Интернет-домен | .tl |
| Код ISO | TL |
| Код МОК | TLS |
| Телефонан код | +670 |
| Сахьтан аса | +9 |
| Автомобилийн некъаш | аьрру[d] |
 Медиафайлаш Викилармехь | |
XVI бӀешарахь мехкан колонизаци йира Португалин империс, йевзара Португалин Тимор санна колонизаци дӀайаккхалц. 1975 шо долалуш Малхбален Тимора кхайкхийра маршо, амма тӀаьхьо оццу шарахь оккупаци йира ХӀиндонезис, ткъа шолгӀачу шарахь — схьаяьккхира хӀиндонезин 27-гӀа провинци санна. 1999 шарахь, Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхолламо къобал дина дӀакъастаран акт динчул тӀаьхьа, ХӀиндонезин правительствон терго дӀаелира оцу махкара, тӀаккха 2002 шеран 20 майхь Малхбален Тимор хилира дуьххьарлера керла Суверенан пачхьалкх ткъе хьалхарчу бӀешеран. Маршо яьккхинчул тӀаьхьа мохк йукъа бахара Вовшахтоьхна Къаьмнийн Кхолламан а, Португалхойн мотт буьйцучу мехкийн доттагӀаллин. 2011 шарахь Малхбален Тиморо кхайкхийна шен Къилба-Малхбален Азин пачхьалкхийн ассоциацех дӀакхета лаам, чу кехат а делла тобан цхьайтталгӀа декъашхо хила ният долуш. Иза шиннах цхьаъ керсталлин мохк бу Къилба-Малхбален Азехь (важа — Филиппинаш).
Истори
ГӀайренан дуьххьарлера бахархой баьхна Джерималай хьех чохь 60—50 эз. шо хьалха. Вайн эрал 38 - 17 эз. шо хьалхарчу муьрехь Джерималай хьех чохь нах ца Ӏийна, иза доьзна хетарехь, хӀорд чубожарца[9].
Тардалийтарехь 4 эзар шо хьалха Тиморе охьахевшина австралоидан расан векалш, цара буьйцуш хилла шира папуасийн меттанаш. ТӀаьхьа Тимор тӀеховша буьйлабелла австронезийн монголоидан тайпанаш, уьш баьхкина хӀинцалерачу ХӀиндонезин гӀайренаш тӀиера. ТӀаьххьара баьхкина тетумаш — тера ду, XVI бӀешарахь. Тетумаш бина хаъал Ӏаткъам гӀайрен тӀехь хилла къаьмнаш кхиош — тетумашкара масала оьцуш, уьш буьйлабелира шира бахаман гулдар тӀиера латта лело, масала, дуга кхио.
Оцу хенахь (XIV—XVI бӀешерашкахь) Тимор тӀехь хуьлура яван, малайн, цийн махлелорхой, цара хуьйцура меттигерачу бахархошца сандалан дитт, иза дика оьцура Къилба-Малхбален а, Къилба а Азин мехкашкахь.
Португалхой хилира европахойх дуьххьала кхаьчначех, уьш баьхкира оцу махка XVI бӀешарахь, масех эвла йиллира цара Тимор гӀайрен тӀехь, оцу хенахь гуонахьара гӀайренаш карадахнера голландхойн.
Административан йекъайалар
| № | Байракх | Гуо | Адм. центр | Код ISO 3166-2 | ЦӀен. бахам | Майда[10], км² | Бахархой[11], адам. (2010) | Луьсталла, адам./км² | Гуон карта | Картан тӀехь | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Нохчийн | порт. | тетум | ||||||||||
| 1 |  | Айлеу | Aileu | Aileu | Айлеу | TL-AL | 7745 | 676,02 | 44 325 | 65,57 |  |  |
| 2 |  | Айнару | Ainaro | Ainaru | Айнару | TL-AN | 11 527 | 869,79 | 59 175 | 68,03 |  |  |
| 3 |  | Баукау | Baucau | Baukau | Баукау | TL-BA | 22 659 | 1507,95 | 111 694 | 74,07 |  |  |
| 4 |  | Бобонару | Bobonaro | Bobonaru | Мальяна | TL-BO | 18 397 | 1380,82 | 92 049 | 66,66 |  |  |
| 5 |  | Викеке | Viqueque | Vikeke | Викеке | TL-VI | 15 115 | 1880,39 | 70 036 | 37,25 |  |  |
| 6 |  | Дили | Díli | Dili | Дили | TL-DI | 31 575 | 368,12 | 234 026 | 635,73 |  |  |
| 7 |  | Кова-Лима | Cova Lima | Kovalima | Суаи | TL-CO | 11 820 | 1206,66 | 59 455 | 49,27 |  |  |
| 8 |  | Лаутен | Lautém | Lautein | Лоспалос | TL-LA | 12 998 | 1813,11 | 59 787 | 32,97 |  |  |
| 9 |  | Ликиса | Liquiçá | Likisá | Ликиса | TL-LI | 11 063 | 550,95 | 63 403 | 115,08 |  |  |
| 10 |  | Манатуту | Manatuto | Manatutu | Манатуту | TL-MT | 8338 | 1785,96 | 42 742 | 23,93 |  |  |
| 11 |  | Мануфахи | Manufahi | Manufahi | Саме | TL-MF | 8901 | 1326,60 | 48 628 | 36,66 |  |  |
| 12 |  | Окуси-Амбено | Oecusse | Oe-Kusi Ambenu | Панте-Макасар | TL-OE | 13 659 | 817,23 | 64 025 | 78,34 |  |  |
| 13 |  | Эрмера | Ermera | Ermera | Глену | TL-ER | 21 165 | 770,83 | 117 064 | 151,87 |  |  |
| Массо | 194 962 | 14 954,43 | 1 066 409 | 71,31 | ||||||||