Одиша

Одиша
Одиша
	ория ଓଡ଼ିଶା
Никӗсленӗ/йӗркеленӗ дата	1936 çулхи ака, 1-мĕшĕ
Официаллӑ ят	ория ଓଡ଼ିଶା; санскр. उड़ीसा; акăл. Odisha
Официаллӑ чӗлхе	Ори
Тӗнче пайӗ	Ази
Патшалӑх	Инди;
Администраци вырӑнӗ	Бхубанешвар[d]
Административлӑ-территориллӗ пай	Инди
Геоданнӑйсем	Data:India/Odisha.map
Патшалӑх пуҫлӑхӗ	Ganeshi Lal[d]
Правительство пуҫлӑхӗн должноҫӗ	главный министр Ориссы[d]
Правительство пуҫлӑхӗ	Навин Патнаик[d]
Саккун йышӑнакан орган	Odisha Legislative Assembly[d]
Халӑх йышӗ	▲41 974 218 чел. (2011);
Арҫынсен йышӗ	21 212 136
Хӗрарӑмсен йышӗ	20 762 082
Административлӑ пайланӑвӗ	Северный дивизион[d], Центральный дивизион[d] и Южный дивизион[d]
Чикӗленсе тӑрать	Западная Бенгалия[d], Джаркханд[d], Чхаттисгарх и Андхра-Прадеш[d]
Пӗрле лаптӑка йышӑнать	Odisha[d]
Калаҫу чӗлхи	Birjia[d], Birhor[d], Mirgan[d], Бондо[d], Gataq[d], Asur[d], Halbi[d], Bodo Parja[d], Bhatri[d], Gorum[d], Kharia[d], Juray[d], Куви[d], косли[d], Turi[d], Корва (язык)[d], Kudmali[d], мундари[d], Gutob[d], Nahari[d], Lodhi[d], Kutchi[d], конда[d], телугу[d], Пенго[d], парджи[d], манда[d], Бенгал чĕлхи, Сора (язык)[d], Chenchu[d], Хо[d], чхаттисгархи[d], джуанг[d], Lambadi[d], Koya[d], курух[d], Гадаба[d], Куи (язык)[d], синдхи[d], Сантали[d], Kumarbhag Paharia[d], Bhunjia[d], Desiya[d], Eastern Muria[d], Mahali[d], Adivasi Odia[d], Panchpargania[d], Munda[d] и Kisangani[d]
Лаптӑк	155 707 тăваткал километр;
Официаллӑ сайт	odisha.gov.in
Географийӗ	geography of Odisha[d]
Уҫӑ даннӑйсен порталӗ	Open Government Data Portal Odisha[d]
Экономики	economy of Odisha[d]
Хула халӑхӗ	7 003 656
Ял халӑхӗ	34 970 562
Хут пӗлменнисем	15 231 623
Хут пӗлекенсем	26 742 595
	Одиша
	Медиафайлы на Викиампар

Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Одиша (пӗлтерӗшсем) пăхăр.

Одиша ( (info), ория ଓଡ଼ିଶା, санскр. उड़ीसा, акăл. Odisha), маларах Орисса — Индин хӗвелтухӑҫ енче вырнаҫнӑ штачӗ. Тӗп хули тата чи пысӑк хули — Бхубанешвар. Халӑхӗ — 41 947 358 ҫын (штатсем хушшинче 11-мӗш вырӑнта, 2011 ҫулхи даннӑйсем). 2011 ҫулхи чӳкӗн 4-мӗшӗнче штат ятне официаллӑ майпа «Ориссаран» «Одиша» ҫине улӑштарнӑ.

Инди океанӗ хӗрринче порт йӗркелеме, Парадипсӑр пуҫне, меллӗ вырӑнсем ҫук. Маханади юханшывӗн ҫыран хӗрри тата унӑн вӑрри питӗ пулӑхлӑ. Ҫумӑрсем тӑтӑш та вӑйлӑ ҫунине пула ҫулталӑкне икӗ хут тыр-пул туса илеҫҫӗ.

Географи

Одиша лаптӑкӗ 155 707 км² танлашать (9-мӗш вырӑн). Физикӑпа географи уйрӑмлӑхӗсене илсен штата 5 тӗп района пайлама пулать:

Тухӑҫ енчи ҫыран тӳремӗ
Вӑтам тӑрӑхри тӳпемсем
Тӗп плато
Анӑҫ енчи сӑртсем
Тӗп юханшыв айлӑмӗсем

Ҫыран хӗрринчи тӳремлӗх Бенгали кӳлмекӗн пӗтӗм ҫыранӗ хӗррипе тӑсӑлать, ун шутне регионти пысӑк юханшывсен вӑррисем тата питӗ йышлӑ кӳлӗсем кӗреҫҫӗ. Вӑтам тӑрӑхри сӑртлӑ-туллӑ лаптӑк штат территорийӗн виҫӗ тӑваттӑмӗш пайне йышӑнать, ытларахӑшӗнче Тухӑҫри Гхат вырнаҫнӑ. Гхат темиҫе айлӑмпа вӗҫленет, регионӑн вӑтам ҫӳллӗшӗ — тинӗс шайӗнчен 900 м яхӑн. Анӑҫ енчи сӑртлӑхсем платоран кӑшт лутрарах, вӗсен ҫӳллӗшӗ — 153-рен 305 м таран ҫеҫ.

Штатӑн чи пысӑк юханшывӗ — Маханади, Чхаттисгарх штатра пуҫланса Одиша территорипе юхса иртет те Бенгали кӳлмекне юхса кӗрет. Одишан ҫыран хӗрринчи тӳремлӗхӗн кӑнтӑр пайӗнче Чилика тӑварлӑ кӳлӗ вырнаҫнӑ, унӑн лаптӑкӗ тӗрлӗ вӑхӑтра 906-1165 ҫм² танлашать.

Штат кун-ҫулӗ

Шӑпах ҫак штат авалхи Калинга патшалӑхӗн тӗп пайӗ пулнӑ — Чандрагупта Маурья ҫӗрсене ярса илнӗ вӑхӑтра никама пӑхӑнманлӑха упраса хӑварнӑ Индин йышлах мар регионӗсенчен пӗри. Авалтарахри малтанхи тапхӑр пирки Нандарадж ятлӑ Калинга патшана вӗлерни ҫинчен асӑнакан Слонсен ҫӗр хӑвӑлӗнче ҫырса хӑварнинче^[4] пӗлме пулать. Нандарадж ят Александр Македонскипе ҫапӑҫнӑ Нанда йӑхӗнчи ҫын пирки систерет, ҫакӑн пирки тӗплӗнрех антика ҫӑлкуҫӗсем (сӑмахран, Мегасфенӑн Индики^[5] ) пӗлтереҫҫӗ. Ку вӑл аннексилени ҫинчен^[6] е йӑхсене пӗрлештерекен мӑшӑрлану урлӑ пуҫлӑха ларнине пӗлтерет. Кирек мӗнле пулсан та, пирӗн эрӑчченхи III ӗмӗрӗн иккӗмӗш чӗрӗкӗ тӗлне вӑл никама пӑхӑнман патшалӑх пулнӑ.

Ӑна пӑхӑнтарас тесе (Калинга вӑрҫи пӑх) ҫӗнӗ Маурьев йӑхӗнчи ҫӗнӗ самрачӗ^[7] Ашока пуҫӑннӑ, пирӗн эрӑчченхи 260 ҫ. тӗлне вӑрҫа пӗтерсе вӑл кунта хӑйне евӗр геноцид ирттернӗ (вилнисене йышӗ 100.000 яхӑн пулнӑ, ҫав шутра хӗрарӑмсемпе ачасем те, 150.000 яхӑн ҫынна ирӗксӗрлесе чуралӑха хӑваласа кайнӑ), халапа ӗненсен вара шӑп ҫакӑ ӑна веда йӑли-йӗркинчен урӑхларах альтернативӑллӑ тӗнсенче чун лӑпкӑлӑхне шырама хистенӗ те^[8]. Ку шӑпах буддизм пулнӑ-и, е джайнизм, е адживика вӗрентӗвӗ, чӑн та халӗ те тавлашаҫҫӗ. Апла-и, капла-и, анчах шӑп та Ашока вӑхӑтӗнче ҫак маргиналлӑ антибрахма тӗнӗсем Индире чӑннипех те вӑйлӑ сарӑлнӑ^[9], вӗсене официаллӑ майпа йышӑнни вара субконтинентра ҫырулӑха та (сӑмах май, джайн библиотекисем Индире чи авалхисем шутланаҫҫӗ^[10]), монументлӑ ӳнере те (Маврий ӳнерӗ пӑх) аталанма май панӑ. Пӗтӗмлетсе каласан пӗтӗм ҫак япаласене ҫул уҫса параканни Калинга патшалӑхӗпе Ашока Маурья пӗр-пӗрне хирӗҫ тӑни пулнӑ.

Ашока тӑхӑмӗсен вӑхӑтӗнче вӑл часах хӑйӗн никама пӑхӑнманлӑхне тавӑрнӑ. Питӗ паллӑ Кхаравела ятлӑ Калинга патши вӑхӑтӗнче (пирӗн эрӑчченхи I ӗмӗр пуҫламӑшӗ) патшалӑх тӗрекленсе кӑна мар, самай хӑватланса ҫитнӗ, вӑл Магадха патшалӑха та вӑхӑтлӑха парӑнтарма пултарнӑ.

Ку тӑрӑха тата унӑн халӑхне «Махабхарата» авалхи инди эпосӗнче асӑннӑ, унта, сӑмахран, вӗсем питӗ авалхи тата йышлӑ пулни пирки каланӑ (Калинга пӑх^[11]).

Ҫӗрсене сӑнласа паракан антика ҫӑлкуҫӗсем (тӗслӗхрен Аслӑ Плиний), Индире тӗлӗнмелле халӑха асӑнаҫҫӗ, вӗсем пурӗ те 8 ҫул кӑна пурӑнаҫҫӗ имӗш. Пысӑк хуласене асӑннӑ, сӑмахран, Dandagula (Dandaguda) тата Parthalis (Protalis) йышшисене^[12].

Гуптсен династийӗ вӑхӑтӗнче Калинга каллех хӑйӗн пӑхӑнманлӑхне ҫухатнӑ. Аталану ҫуккине пула кунти тӑрӑх юхӑнса юлнӑ, ҫакена Китай ҫутҫанталӑк тӗпчевҫи Сюаньцзан палӑртса хӑварнӑ.

VIII ӗмӗрте ӑна Пала Бенгали династийӗн патшалӑхӗ йышне кӗртнӗ. Ҫав вӑхӑтран пуҫласа унӑн лаптӑкӗнче тӗп чӗлхе вырӑнӗнче бенгали чӗлхине ҫывӑх ория чӗлхи пулса тӑнӑ. Пурӑна киле регионта пуҫ пулса тӑракан халӑх ячӗпе ку тӑрӑха «Одиша» ятпа калама тытӑннӑ та.

Одиша территорийӗнчи историпе культура процесӗсене акӑлчан чӗлхиллӗ темиҫе питӗ кӑсӑклӑ материалта ҫутатса панӑ^[13]^[14]^[15].

Архитектури

Авалхи регион хӑйӗн аваллӑхӗ пирки йышлӑ истори палӑкӗсенче упрать.

Хальхи вӑхӑтра штат хӑйӗн храм комплексӗсемпе чапа тухнӑ — чи малтанах Конаракри Хӗвел храмӗпе, Пурири Джаганнатхи храмӗпе тата Бхубанешварти Лингараджа храмӗпе. Ҫавӑн пекех Чаураси ялӗнче вырнаҫнӑ Бхубанешварти Байтал храмӗпе Варахи храмӗ те питӗ паллӑ.

Регионӑн чылай хӑйне евӗрлӗ архитектура йӑли пур^[16]. Одишӑри культ ҫурчӗсем валли Deuḷa сӑмахпа усӑ кураҫҫӗ. Храмсен виҫӗ стилистика тӗсне уйӑраҫҫӗ: Rekha Deula, Pidha Deula — Вишну, Шива тата Сӑр символикипе ҫыхӑннисене, — тата Khakhara Deula, вӗсем Дургипе Чамунда стилистикипе ҫыхӑннӑ.

Пӗтӗмӗшле илсен, индуистсен «Вӑрманпа витӗннӗ тусем» стилистикине тӗпе хурса ӑсталанӑскерсем Калинга храмӗсем этем кӗлеткин анатомине те сӑнласа параҫҫӗ, ҫакӑ планировкӑра та, терминологире те палӑрать. Тӗслӗхрен, тӗп планировка Bāḍa (урасем), Ganḍi (кӗлетке) тата Cuḷa/Mastaka (пуҫ) ҫине пайланать, ҫакӑ калӑпланинче те, ӗненекенсем ҫак пайсене мӗнле пахаланинче те, хӑйсене епле тытассин культуринче те палӑрать.

Калинга патшалӑхӗн ӑстисен культурипе пултарулӑхне авалтанпах шактизм идеологиӗ витӗмленӗ. Регионти типлӑ Deuḷa-сен алӑкӗ ҫинчи тӗп храм оберегӗ (lalatabimba) ытларах чухне лалитасана тыткаларӑш мелӗпе вырнаҫнӑ Гаджа-Лакшмине сӑнлать. Хирадеви майра-патша влаҫра ларнӑ вӑхӑта (IX ӗмӗр) палӑртакан вырӑнти Чаусанти Йогини тантра храмне те асӑнмасӑр хӑвармалла мар.

Халӑх йышӗ

Ячӗ «ория» этнонимран пулса кайнӑ — ҫак штат тӗп халӑх ятӗнчен^[17].

Апла пулин те, Одишӑн авалхи халӑхне — малтан кунта Калинга патшалӑхӗ пулнӑ май — халӗ сахал йышлӑ шутланакан Кхонда^[18] тухӑҫ-дравидсен йӑхӗсемпе тата Бондо австронезисемпе (мунда чӗлхисен тӑванла калаҫӑвӗсемпе калаҫаҫҫӗ) ҫыхӑнтарма пулать. Вӗсем те, кусем те Индири кӑк халӑх шутланакан адиваси шутне кӗреҫҫӗ^[19].

2001 ҫулхи халӑх ҫыравӗпе Одишари халӑх йышӗ 36 706 920 ҫын пулнӑ; 50,89 % арҫынсем, 49,11 % — хӗрарӑмсем. Халӑх йышлӑхӗ — 236 ҫын/ҫм². Ял халӑхӗ — 85,01 %, хула халӑхӗ — 14,99 %. Регионӑн тӗп этнос ушкӑнӗ — ория. Халӑхӑн 83,2 % ория чӗлхипе калаҫать; 2,8 % — хинди чӗлхипе; 2,5 % — куи ҫинче; 2,5 % — санталипе; 1,9 % — телугӑпа; 1,7 % — урдулла; 1,3 % — бенгалилле. Регионта сарӑлнӑ тӗрлӗ австроази тата дравид чӗлхисемпе калаҫакансем те пур, анчах та вӗсен йышӗ питӗ пӗчӗк.

Халӑхӑн 94,4 % индуизм тӗнне тытса пырать, христианлӑха — 2,4 %, ислама — 2,1 %, урӑх тӗнсене — 1,1 %. Халӑхӑн хутла пӗлнин шайӗ 63,61 %; арҫынсен ку виҫе — 75,95 %, хӗрарӑмсен — 50,97 % танлашать. 2000 ҫулхи кӑтартусем тӑрӑх, халӑхӑн 47 % ытла пайӗ ытла та чухӑн пурӑнать, Индири вӑтам кӑтартӑвне илсен ку ытла та пысӑк. 1000 ҫын пуҫне 23,2 ҫын ҫуралать; вилекенсен йышӗ — 1000 ҫын ҫине 9,1 ҫын.

Административлӑ пайланӑвӗ

№	Округ (чӑв.)	Округ (акӑл.)	Халӑх йышӗ, ҫын (2001)	Лаптӑкӗ, км²	Халӑх йышлӑхӗ, ҫын/км²
1	Ангул	Angul	1 139 341	6347	180
2	Боудх	Boudh	373 038	4289	87
3	Бхадрак	Bhadrak	1 332 249	2788	478
4	Балангир	Balangir	1 335 760	6552	204
5	Баргарх	Bargarh	1 345 601	5832	231
6	Баласор	Balasore	2 023 056	3706	546
7	Катака	Cuttack	2 340 686	3915	598
8	Деогарх	Debagarh	274 095	2781	99
9	Дхенканал	Dhenkanal	1 065 983	4597	232
10	Ганджам	Ganjam	3 136 937	8033	391
11	Гаджапати	Gajapati	518 448	3056	170
12	Джхарсугуда	Jharsuguda	509 056	2202	231
13	Джаджпур	Jajpur	1 622 868	2885	563
14	Джагатсингхпур	Jagatsinghpur	1 056 556	1759	601
15	Кхурда	Khordha	1 874 405	2888	649
16	Кендуджхар	Kendujhar	1 561 990	8240	188
17	Калаханди	Kalahandi	1 334 372	8197	163
18	Кандхамал	Kandhamal	647 912	6004	108
19	Корапут	Koraput	1 177 954	8534	138
20	Кендрапара	Kendrapara	1 301 856	2546	511
21	Малкангири	Malkangiri	480 232	6115	79
22	Маюрбхандж	Mayurbhanj	2 221 782	10 418	213
23	Набарангпур	Nabarangapur	1 018 171	5135	198
24	Нуапада	Nuapada	530 524	3408	156
25	Наягарх	Nayagarh	863 934	3954	218
26	Пури	Puri	1 498 604	3055	491
27	Раягада	Rayagada	823 019	7585	109
28	Самбалпур	Sambalpur	928 889	6702	139
29	Субарнапур	Subarnapur	540 659	2284	237
30	Сундаргарх	Sundargarh	1 829 412	9942	184

Экономика

Одиша ҫӗр айӗнчи пурлӑхсенче ҫӗр кӑмрӑкӗ, тимӗр тӑпра, боксит, хромит, алюмини чылай упранать. Кунта металлургипе нефтьпе хими отраслӗсем вӑйлӑ аталаннӑ. Штатӑн тинӗс ҫыранӗ анлӑ сарӑлса выртни тата транспорт тӗлӗшӗнчен ӑнӑҫлӑ вырнаҫни пӗлтерӗшлӗ вырӑн йышӑнать. Сӑрт-ту промышленноҫӗпе металлурги отраслӗсене штат инвесторсене йышлӑн хутшӑнтарать. Информаци технологийӗсен отраслӗ те аталаннӑ.

Спорт

2018 тата 2023 ҫулсенче Одиша штатӗнче ҫерем ҫинче хоккей енӗпе тӗнче чемпионачӗсем иртнӗ. 2023 ҫулта Руркела хулинче 20 пин ытла куракана вырнаҫтарма пултаракан курӑк ҫинчи хоккей валли ҫӗршывӑн чи пысӑк стадионне уҫнӑ^[20]. Бирса Мунда ячӗпе хисепленекен хоккей стадионӗ халӑха вырнаҫтарас тӗлӗшпе тӗнчере тӑваттӑмӗш вырӑнта тӑрать^[21].

Тӗн

Штат халӑхӗн чылайӑшӗ — индуизм тӗнӗн тӗрлӗ юхӑмӗсене ӗненекенсем. Вӗсенчен чылайӑшӗ — шактистсем, шиваитсем тата вишнуитсем. Вайшнавизмӑн чи чаплӑ сӑваплӑ вырӑнӗсенчен пӗри, Пурири Джаганнатха храмӗ вырнаҫнине пула Вишнуизм (тепӗр ячӗ — вайшнавизм) уйрӑмах Одишара сарӑлнӑ. Одиша вайшнавӗсен ытларах пайӗ вайшнавизмӑн бенгали юхӑмӗн гауди-вайшнавизмӗ шутне кӗрет.

2008 ҫулта штатра христиансене тустарнӑ чухне 50 пин христиан хӑйӗн килӗсене пӑрахса кайнӑ, 81 ҫын вилнӗ, 4677 ҫурта, 236 храма тата 36 мӑнастире аркатса ҫунтарса янӑ^[22]^[23]^[24].

Ҫавӑн пекех пӑхӑр

Одишари христиансене тустарни
Сараладас

Ӑнлантарусем

Каҫӑсем

Maps on Orissa (акăлч.). çăлкуçран архивланă 9 Нарӑс уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 31 Юпа уйӑхӗн 2008.
Orissa Goverment Portal (акăлч.). çăлкуçран архивланă 9 Нарӑс уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 31 Юпа уйӑхӗн 2008.
Orissa, state of India (акăлч.). çăлкуçран архивланă 9 Нарӑс уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 31 Юпа уйӑхӗн 2008.
Dr. Bernhard Peter Die Tempeltürme von Orissa (ним.). çăлкуçран архивланă 9 Нарӑс уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 31 Юпа уйӑхӗн 2008.
Orissa (акăлч.). çăлкуçран архивланă 9 Кӑрлач уйӑхӗн 2004. Тĕрĕсленĕ 31 Юпа уйӑхӗн 2008.
Фото Ориссы: Пури, Бхуванешвар, Конарк, Чилика (выр.). çăлкуçран архивланă 7 Кӑрлач уйӑхӗн 2012. Тĕрĕсленĕ 31 Юпа уйӑхӗн 2008.
Индия по-русски: Орисса (выр.). Тĕрĕсленĕ 31 Юпа уйӑхӗн 2008.Шаблон:Ӗҫлемен каҫӑ
Фотогалерея Ориссы: Пури, Бхубанешвар, Конарк (выр.). çăлкуçран архивланă 19 Пуш уйӑхӗн 2009. Тĕрĕсленĕ 31 Юпа уйӑхӗн 2008.

Ку статьяна Википедин Вырӑс уйрӑмӗнчи Одиша статьяна чӑвашла куҫарса хатӗрленӗ.

Шаблон:Одиша округӗсем

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

Search