Kharkiv
Dinas yn Wcráin a chanolfan weinyddol Oblast Kharkiv yw Kharkiv (Wcreineg: Ха́рків, Rwseg: Харькoв Kharkov; trawslythrennu: Charcif).[1] Dyma'r ddinas fwyaf yn Nwyrain Wcráin a'r ddinas ail fwyaf yn yr holl wlad, a'r brif ddinas yn rhanbarth hanesyddol Slobozhanshchyna. Saif ar gymer afonydd Uda, Lopan, a Kharkiv.
 Trem ar Sgwâr Rhyddid yng nghanol y ddinas. | |
 | |
| Math | canolfan oblast, dinas yn Wcráin  |
|---|---|
| Poblogaeth | 1,421,125 |
| Sefydlwyd |
|
| Pennaeth llywodraeth | Ihor Terekhov |
| Cylchfa amser | UTC+2, UTC+03:00 |
| Gefeilldref/i | |
| Iaith/Ieithoedd swyddogol | Wcreineg |
| Daearyddiaeth | |
| Sir | Raion Kharkiv |
| Gwlad |  Wcráin |
| Arwynebedd | 350 ±1 km² |
| Uwch y môr | 152 ±1 metr |
| Gerllaw | Afon Kharkiv |
| Cyfesurynnau | 49.9925°N 36.2311°E |
| Cod post | 61000–61499 |
| Gwleidyddiaeth | |
| Corff deddfwriaethol | Cyngor Dinas Kharkiv |
| Pennaeth y Llywodraeth | Ihor Terekhov |
 | |
| Sefydlwydwyd gan | Aleksei I |
Hanes
Anheddid yr ardal o amgylch safle Kharkiv ers yr ail fileniwm CC, a chanfuwyd tystiolaeth o ddiwylliannau Oes yr Efydd, y Sgythiaid, a'r Sarmatiaid. Daeth y Cumaniaid i reoli'r stepdiroedd yn y 12g, ac yn ddiweddarach y Tatariaid. Yn nechrau'r 17g, gorchfygwyd yr ardal gan Tsaraeth Rwsia, a chodwyd garsiynau ac amddiffynfeydd ar hyd y gororau i rwystro goresgyniadau'r Tatariaid. Wrth i'r Gymanwlad Bwylaidd–Lithwanaidd ehangu tua'r dwyrain, ymsefydlwyd Cosaciaid a gwerinwyr yn y cyffindiroedd er mwyn osgoi'r gwaith llafur a orfodwyd arnynt. Adeiladwyd tref gaerog ar y safle gan Gosaciaid Zaporizhzhia ym 1654–55. Yn ôl y chwedl leol, sefydlwyd y gaer gan Gosac o'r enw Kharko, ond yn wir mae'n debyg iddi gael ei henwi ar ôl Afon Kharkiv. Yn ystod cyfnod yr Hetmanaeth (Llu Zaporizhzhia), dan dra-arglwyddiaeth y Rwsiaid, o ganol yr 17g hyd at 1765, hon oedd canolfan Catrawd Kharkiv, un o israniadau gweinyddol Slobozhanshchyna ac un o brif unedau milwrol y Cosaciaid. Ymgartrefodd nifer o filwyr, marsiandwyr, a chrefftwyr Rwsiaidd yn y gaer, ac ar ei chyrion codwyd nifer o bentrefi di-dreth (slobody) gan y Cosaciaid, a fuont yn amaethu, magu anifeiliaid, ac yn cyfnewid nwyddau er ennill tamaid.
Byddai Kharkiv yn gadarnle bwysig i Ymerodraeth Rwsia hyd at ganol y 18g, pryd gwthiwyd ffiniau'r ymerodraeth tua'r de. Wedi diwedd yr Hetmanaeth, datblygodd y ddinas yn ganolfan fasnachol a diwylliannol yn hytrach na safle filwrol. Cynhaliwyd ffair fasnach flynyddol a atynnai farsiandwyr o orllewin Wcráin, Rwsia, a gwledydd eraill yn Nwyrain Ewrop. Sefydlwyd Colegiwm Kharkiv, un o ysgolion crefyddol pwysicaf yr ymerodraeth, ym 1734 a Phrifysgol Kharkiv ym 1805.[2] Adeiladwyd rheilffordd o Kharkiv i faes glo Basn Donets ym 1869, a thyfai diwydiannau'r ddinas, yn enwedig peirianneg, yn y cyfnod hwn.
Yn sgil Chwyldro Rwsia ym 1917, gwnaed Kharkiv yn brifddinas Gweriniaeth Sosialaidd Sofietaidd Wcráin cyn iddi ildio'r safle hwnnw i Kyiv ym 1934.[3] Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, cipiwyd Kharkiv gan luoedd yr Almaen Natsïaidd yn Hydref 1941, a methiant a fu'r ymdrech gan y Fyddin Goch i ailgipio'r ddinas ym Mai 1942. Llwyddodd y Sofietiaid i yrru'r Almaenwyr allan yn sgil Cyrch Zvezda yn Chwefror 1943, ond ildiodd y ddinas unwaith eto i'r gelyn mewn brwydr arall ym Mawrth. O'r diwedd, daeth Kharkiv eto dan reolaeth yr Undeb Sofietaidd yn Awst 1943. Bu farw niferoedd mawr o filwyr a thrigolion yn ystod y brwydrau hyn, a difrodwyd y mwyafrif o adeiladau'r ddinas.
Demograffeg
Ar un pryd yr oedd Kharkiv yn ddinas fwy poblog na Kyiv, ond am y gan mlynedd ddiwethaf mae nifer y trigolion wedi gostwng yn raddol. Gostyngodd y boblogaeth o 1,521,000 ym 1995[4] i 1,471,000 yn 2001,[3] 1, 447,000 yn 2011,[2] ac 1,434,000 yn 2021.[3] Mae'n debyg y byddai'r boblogaeth yn lleihau ymhellach o ganlyniad i gyrch Rwsia ar Kharkiv yn 2022, un o frwydrau mwyaf y rhyfel rhwng Rwsia ac Wcráin.
Enwogion
- Ilya Mechnikov (1845–1916), söolegydd
