Ameskoabarrena
Ameskoabarrena[3] ([ames̺koaβarena]) Nafarroa Garaiko mendebaldeko udalerria da, Lizarrako merindadekoa. Zazpi kontzejuk —Artatza, Bakedao, Barindano, Ekala, Gollano, San Martin eta Zudairi— eta Urra lekuak osatzen dute. Zudairi herriburua Iruñetik 59 kilometro mendebaldera dago. 46,8 kilometro koadroko eremua dauka,[4] eta 724 biztanle zituen 2023 hasieran.[5]
| Ameskoabarrena | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Lizarra | ||||||||||
| Eskualdea | Lizarraldea | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Améscoa Baja | ||||||||||
| Alkatea | Estibaliz Erdocia Ormazabal | ||||||||||
| Posta kodea | 31xxx | ||||||||||
| INE kodea | 31013 | ||||||||||
| Herritarra | ameskoar, ameskoabarrendar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°46′15″N 2°07′54″W / 42.770889°N 2.131692°W | ||||||||||
| Azalera | 46,8 km² | ||||||||||
| Garaiera | 563 metro | ||||||||||
| Distantzia | 60 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 724 (2023:  −8) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 15,47 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 27,9 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 19,87 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 77,32 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 8,32 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 10,80 (2018:  %4,22) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | http://amescoabaja.org/ | ||||||||||
Geografia
Kokapena
Ameskoabarrena Lizarrako merindadearen iparraldean dago, Urederraren ibarrean. Iparraldean Urbasa du, eta Lokiz hegoaldean. Bestalde, Urbasako mendateak Ameskoabarrena eta Olazti (Sakana) lotzen ditu.
Ingurune naturala eta klima
Ameskoabarrena da baso gehien dituen Nafarroa Garaiko udalerria, udalerriaren azaleraren % 65,6. Larretarako erabilitako lurrak % 16,1 dira, eta laborantzarakoak % 15,1. Zuhaitz espezieen artean nabarmentzen dira ametza, erkametza eta, udalerriaren iparraldean, pagoa.
Ibarraren erdialdean dagoen klima mediterraneoko guneren bat, eta ipar eta ipar-ekialdeko mendietako klima atlantikoa izan ezik, udalerriaren gehienean klima azpimediterraneoa nagusitzen da. Urteko batez besteko tenperatura 8-10 gradukoa da, eta prezipitazioak 800 eta 1400 mm bitarte dira. Iparraldeko gune menditsuenean 1.400 mm-tik gorakoak ere izan daitezke. Urteroko egun euritsuak 100 eta 120 bitarte dira.
Udalerri mugakideak
Iparraldean Urbasarekin egiten du muga, hegoaldean Lana eta Allinekin, ekialdean Abartzuzarekin, eta mendebaldean Eulaterekin.
Herriak
Zazpi kontzejuk osatzen dute Ameskoabarreneko udalerria: Artatza, Bakedao, Barindano, Ekala, Gollano, San Martin eta Zudairi. Eta leku bat ere badu: Urra.[6]
Historia
Ameskoabarrena jaurerria izan zen Erdi Aroan, eta udalerriari buruzko lehen dokumentu idatzia XI. mendekoa da. XVI. mendea arte, Ameskoa ([ames̺koa]) izena eman zitzaion. Bestalde, Ameskoabarrenean zegoen Inzura ([ins̻uɾa]) hiribildua (1201ean sortua), gerora Ameskoazarra ([ames̺koas̻aɾ]) izenaz ezaguna izan den tokian.
Demografia
| Ameskoabarreneko biztanleria |
|---|
 |
Politika
Udaletxea
Udaletxe zaharra Zudairitik gertu dagoen Bazarramendi izeneko gunean izan zen. Ondorengo udal eraikina Zudairiko kontzejuaren etxean egon zen. Gaur egungo udaletxea 1923an eraiki zen Luis Salvatierra arkitektoaren proiektuaren arabera. Udalak alkatea eta sei zinegotzi dauzka.
- Helbidea: San Anton kalea, 30 (Zudairi kontzejua)
Udal hauteskundeak
2007ko udal hauteskundeetan Basaula zerrendak lortu zituen zinegotzi guztiak, eta Diego Arturo Urra Velasco zerrendaburua bilakatu zen alkate. Baliogabeko botoak 5 izan ziren (emandako guztien %1,29) eta 14 boto zuri izan ziren (botoen %3,66). Abstentzioa %46,41koa izan zen.
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| Basaula | 347 | 4 |
2011n, Urra berriro atera zen alkate, ordukoan AIAB (Agrupación Independiente Améscoa Baja) zerrendaren barneane. Beste bi zerrendak (Agrupación Independiente Artaza eta Arrepuia) ere lortu zuten ordezkaritza.
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| AIAB | 301 | 5 |
| Artaza | 74 | 1 |
| Arrepuia | 64 | 1 |
Alkateak
Hauek izan dira Ameskoabarrengo azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia |
| 1979 | 1983 | ||
| 1983 | 1987 | ||
| 1987 | 1991 | ||
| 1991 | 1995 | ||
| 1995 | 1999 | ||
| 1999 | 2003 | ||
| 2003 | 2007 | ||
| Diego Arturo Urra Velasco | 2007 | 2011 | Basaula |
| Diego Arturo Urra Velasco | 2011 | 2015 | Agrupacion Independiente de Amescoa Baja |
| Martin Jose Lopez de Zubiria San Martin[7] | 2015 | 2019 | Independenteak |
| Estibaliz Erdocia Ormazabal[7] | 2019 | 2023 | Agrupacion Independiente de Amescoa Baja[8] |
| Estibaliz Erdocia Ormazabal[9] | 2023 | Jardunean | Agrupacion Independiente de Amescoa Baja[9] |
Azpiegitura eta garraioak
Automoviles Urederra autobus konpainiak Ameskoabarrengo Zudairi eta Barindanoko kontzejuak Lizarrarekin batzen ditu. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Kultura
Balbino García de Albizu etnografo eta dibulgatzaileak hainbat ekimen eta ikerketa-proiektu bultzatu ditu, lau hamarkadatan, Ameskoako iragana ezagutzeko eta zabaltzeko. Nabarmena izan da Estellerriko Erriberako kultura tradizionala dibulgatzeako egin zuen lana.[10][11] Ameskoako historiarekin, toponimiarekin, abizenekin eta hizkuntzarekin lotutako gaiak aztertu ditu eta hainbat lan argitaratu ditu.[10] Bere jardunean kultura herrikoi eta tradizionala bultzatzen eta garatzen lagundu du.[12]
Elurtegiak eta txondorrak lantzen zituzten lanbide tradizionalak berreraikitzeko lan handia egin du.[11]
Euskara
1986ko Euskararen Foru Legearen arabera, Eulate eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori zela-eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen.
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatzeko eta gune mistoan udalerri gehiago (horien artean Ameskoabarrena) sartzeko proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Legebiltzarrean. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustekabeko jarrera aldaketak atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[13] 2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak erabaki zuen eremu mistora sartzea Ameskoabarrena, beste 43 udalekin batean.[14]
2018ko datu soziolinguiskoen arabera, biztanleen %10,8 euskaldunak dira.[15]
Erreferentziak
Bibliografia
- García de Albizu, Balbino; Aranzadi, Telesforo de. (2010). Conociendo el pasado amescoano. Lamiñarra ISBN 978-84-613-9872-0.
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa |
- (Gaztelaniaz) Ameskoabarrenari buruzko informazioa, Nafarroako Gobernuaren webgunean.
- Bakedano kontzejuaren ikuspegia, Google Street View-n.
- "Nafar Away" saioan (11TB).
- "Herri txiki, infernu handi" saioan (ETB1).
Datuak: Q1636180
Multimedia: Améscoa Baja / Q1636180
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Ameskoabarrena
