Errepublika
Errepublika[1][2] bat (latinezko rēs pūblica, gauza ofizial, gauza publiko edo publiko; zatiak direlarik rēs gauza eta pūblica publico) estatuaren antolamendu mota bat da, zeinaren autoritate gorena ez baita monarka bat edo beste agintari bat, aristokrazian, parlamentarismoan, oligarkian edo gisakoetan den bezala. Aro garaikideko errepubliketan, presidenteak ordezkatzen du estatuburuaren irudia.
Errepublika terminoa K.a. 500. urtean sortu zen lehen aldiz Erroman, baina denborarekin hitzak zenbait esanahi aldaketa izan ditu. Hasieran, rēs pūblica termino latinoak «demokraziaren forma partziala» adierazten zuen, Erroman, K.a. 500. urtetik K.a. 27ra ezagutu zen moduan. Erromako lehen demokrazia partzial hartan, Erromako Senatuan aulki guztiak zituen klase aristokratikoaren edo patrizioen boterea kontsulatuaren erakundeak kontrolatu zuen, herritar libreek edo plebeak urtero aukeratzen zituzten bi kontsulen bitartez. Hitzaren antzinako erromatar definizioa aski aldatua dago erabilera modernoan, non ez baita uste lidergo posizioak «klase menderatzailera» mugatu behar direnik.[3]
Ez dira nahastu behar errepublika modernoak eta zuzeneko demokraziaren (grekozko δμοκρροία, demokratía, herriaren boterea; eta hori δñμος, demos, herria eta ρκάοος, krátos, boterea) antzinako errepublikak, zeren eta printzipio desberdinen araberakoak baitira: errepublika modernoak legearen aginte dira, eta zuzeneko demokraziak esan nahi du herriaren agintea. Hauek dira zuzeneko demokraziaren eta ordezkaritza errepublikaren arteko bi desberdintasun nagusiak: lehenik, ordezkaritza errepublika batean gobernu ahalmena herritar kopuru txiki bati eskuordetzen zaio, herriak hautatuta; bigarrenik, ordezkaritza errepublikak herritar kopuru handiagoa eta lurralde hedadura handiagoa har ditzake.[4][5]
Estatu Batuetako ingelesean, errepublikaren definizioa gobernu modu zehatz bati buruzkoa ere izan daiteke, non hautatutako pertsonek herritarren multzoa ordezkatzen baitute,[6] eta errepublikak zuzenbide estatuaren arabera boterea erabiltzen baitu, konstituzio bat aintzat hartuta, botere banaketa zehatz batekin, herritarrek aukeratutako estatuburu batekin, eta norbanakoaren eskubideak errespetatuta, hau da, errepublika konstituzional[7][8][9][10] edo ordezkaritzako demokrazia bat.[11]
Ordezkapenezko lehenengo errepublika Ameriketako Estatu Batuak izan ziren, independentzia gerraren ondoren konfederazio gisa sortu zena, eta, gero, errepublika konstituzional federal libre eta zuzenbidezkoa gisa birformulatu zena, garaiko kontzeptu berriak ezarriz, hala nola botere banaketa. Printzipio hori antzinako demokrazietan inspiratzeaz gain, Montesquieuren teoriekin hobetu zelarik, ingeles parlamentarismoaren ordezkapen sistemarekin batera, esan daiteke Estatu Batuetan sortu zirela konstituzio idatzi baten ideia, presidentzialismoa eta justizia independentea.[4]
Historia
Errepublika K.a. 509. urtean agertu zen Erroman, Erromatar Monarkia deuseztatua izan zenen, erromatarrak Tarkino Harroa erregearen aurka altxatu zirelarik, Erromatar Errepublika ezartzeko. Izenaren jatorriak argitzen duen gisan, errepublika regnum (erresuma) edo «erregearen jabetza» ukatzen du. Estatu mota honek botere politikoaren iturri bihurtzen du herria, izan osorik, izan zati bat, izan gutxiengo pribilegiatu bat, gai publikoetan esku hartzeko eskubideaz. Hori da antzinako errepubliken kasua, non herritartasuna gizabanako gutxi batzuei bakarrik ematen baitzitzaien, eta boterea, sarritan, familia boteretsuek menderatzen baitzuten, Erroman bezala; eredu bera da Erdi Aroan agertu ziren errepublika aristokratikoen kasua (bereziki Venezian).[12]
Errepublika klasikoak
Errepublika modernoa soil desberdina mundu klasikoan aurki genezakeen edozein estatu motaren aldean.[13][14] Hala ere, antzinate klasikoko estatu batzuei oraindik ere errepublika esaten zaie; antzinako Atenas eta Erromatar Errepublika, kasu. Estatu horien egitura eta gobernua oso desberdinak zirenez errepublika modernoen aldean, eztabaida bat sortzen da, ea zenbateraino ote dagoen jarraitasun historiko bat errepublika klasikoen, Erdi Arokoen eta modernoen artean. J. G A. Pocock historialariak argudiatu zuen tradizio errepublikano desberdin bat hedatzen dela mundu klasikotik aro garaikideraino.[15][16] Beste ikertzaile batzuk, ordea, ez daude ados. Paul Rahe[17] historialariak, adibidez, argudiatu izan du errepublika klasikoen gobernu formak ez duela ia loturarik herrialde modernoen errepublikekin.[18]
Nolanahi ere, errepublika klasikoen filosofia politikoak eragina izan du beti pentsamendu errepublikanoan hurrengo mendeetan. Errepublikek aldezten zituzten filosofo eta politikariak, hala nola Makiavelo, Montesquieu, John Adams eta James Madison, neurri handi batean iturri klasiko greko eta erromatarren mende zeuden.
Aristotelesen Politika obrak zenbait gobernu mota eztabaidatzen ditu. Aristotelesek «politeia» deitu zuen forma bat, beste formen nahasketa, gobernu modu ideala zen haren aburuz. Polibiok ideia horietako asko zabaldu zituen, eta gobernu mistoaren ideian jarri zuen arreta berriro. Tradizio horretako erromatar obra garrantzitsuena da Zizeronen De re publica.
Denboraren poderioz, errepublika klasikoak inperio bihurtu ziren, edo inperioen mende gelditu ziren. Greziako errepublika gehienak Alexandro Handiaren Mazedoniako Inperioaren agindupean izan ziren menderatuak. Erromatar Errepublika izugarri zabaldu zen, Mediterraneoko beste estatuak konkistatuz, errepublikatzat har zitezkeenak, hala nola Kartago. Horrela, Erromatar Inperioa bihurtu zen.
Antzinako beste errepublika batzuk
«Errepublika» terminoa ez da erabili izan hiri preklasikoak izendatzeko, batez ere Europatik kanpo eta tradizio greko-erromatarraren eraginpetik kanpo. Hala ere, Europatik kanpoko estatu goiztiar batzuek bazituzten errepubliken antzeko estatu antolamenduak.
Antzinako Ekialde Hurbilean, ekialdeko Mediterraneoko zenbait hirik gobernu kolektiboa ezarri zuten. Arwad aipatu izan da errepublika baten lehen adibide ezagun gisa.[19] Monarkia Bateratuaren aurreko garaiko israeldar konfederazioa ere errepublikatzat hartua izan da.[20] Afrikan, Axumgo Erresuma errepublika baten antzera gobernatutako konfederazio gisa antolatu zen.[21] Era berean, Igbo herria, orain Nigeria dena, errepublika gisa zegoen antolatuta.[22]
Antzinako Indiako azpikontinentean Mahajanapadak izeneko lehen errepublika batzuk izan ziren.[23] Mahajanapadak hamasei errepublika oligarkiko izan ziren K.a. VI. mendetik K.a. IV. mendera arte.[24] K. P. Jayaswal eta beste zenbait indiar ikerlariren arabera, antzinako Indiako zenbait estatuk errepublika forma zuten.[25][26][27] Indiaren historiaren garai horretatik bizirik iraun duen konstituzio edo filosofia politikoko lanik ez dagoen arren, erlijio testuen arabera estatu batzuek sabhā edo Gaira sangha zuten, hau da, kontseiluetan oinarritutako errepublika mota bat, monarkikoaren aurkakoa. Antzinako greziar idazleek aipatzen dute Alexandro Handiak hiri-estatuak aurkitu zituela, adineko kontseilu batek gobernatuak.[28]
Errepublika liberalak
Europa
Europa modernoak botere monarkikoaren hazkunde handia ikusi zuen. Monarkia absolutuaren zabalkunde garaia izan zen, Erdi Aroan izandako monarkia txiki eta barreiatuen ordez. Aldi berean, baina, monarkiaren kontrol osoaren aurkako erreakzioa ere ikusi zuen, liberalismoaren ideologia sortu baitzen.[29]
Ilustrazioko pentsalari gehienek askoz interes handiagoa zuten monarkia konstituzionalaren ideietan errepubliketan baino. Oliver Cromwellen Britainiar Errepublikak guztiz itxuragabetu zuen errepublikanismoa, pentsalari gehienek uste baitzuten errepublika guztiak anarkia edo tirania bihurtzen zirela.[30] Horregatik, Voltaire eta beste filosofo batzuk monarkiaren alde agertu ziren, aldi berean absolutismoaren aurka egon arren.[31]
Jean-Jacques Rousseau eta Montesquieu errepublikaren aldekoak ziren, Greziako hiri-estatuak hartzen zituzten eredutzat. Hala ere, biek pentsatzen zuten Frantzia bezalako herrialde bat, 20 milioi biztanlerekin, ezin izango zela errepublika gisa gobernatu.[32] Rousseauk Korsikako esperimentu errepublikanoa miretsi zuen (1755-1769) eta bere egitura politiko ideala deskribatu zuen, komuna autonomo txikien bidez.[33] Montesquieuk uste zuen hiri-estatu batek errepublika izan behar zuela idealki, baina monarkia mugatua nazio handi batentzat egokiagoa zela.[34]
Frantziako Iraultza ere ez zen errepublikanoa izan hasieratik. Varennesko ihesak porrot egin ondoren, erregek bere aldeko guztiak galdu zituen, errepublika deklaratu zen eta Luis XVI.a gillotinara bidali zuten. Frantziaren atzetik, Europako leku askotan errepublikak ezarri ziren armen indarrez, kontinente osoan zenbait errepublika jakobino ezarri ziren heinean. Napoleonen boterea sendotu ahala, Frantziako Lehen Errepublika eta haren kidekoak amaitu ziren, Napoleonek ezarritako «monarkiek» ordezkatuta. Napoleonen garaian, garaileek kontinenteko errepublika zaharrenetako asko suntsitu zituzten, besteak beste Veneziako Errepublika, Genoako Errepublika eta Holandako Errepublika. Horiek guztiak monarkia bihurtu ziren edo inguruko monarkiek xurgatu zituzten. Suitzak bakarrik iraun zuen errepublika gisa.
| Europako estatuen bilakaera historian zehar | ||||
 |  |  |  |  |
| 1815 Monarkiak (55) Errepublikak (9) | 1914 Monarkiak (22) Errepublikak (4) | 1930 Monarkiak (20) Errepublikak (15) | 1950 Monarkiak (13) Errepublikak (21) | 2015 Monarkiak (12) Errepublikak (35) |
Amerika
Estatu Batuetako matxinada Britainia Handiko Parlamentuko autoritateak kolonien gainean ezarritako agintearen gaitzespen gisa hasi zen, ez, zehazki, monarkiaren aurka. Lehenik, britainiar monarkak porrot egin zuen koloniak babesten, bere iritziz ordezkaritzako gobernu eskubideen urraketatik; bigarrenik, erregeak zigortu egin zituen ordaina eskatzen zutenak, traidore gisa; eta, azkenik, borroka tropak bidali zituen, agintea bermatzeko. Hiru faktore horien ondorioz, britainiar monarkia tiranikotzat hartua izan zen, orobat; Ameriketan.[35]
Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Aldarrikapenarekin, matxinadaren buruzagiek monarkia irmoki errefusatu zuten eta errepublika, botereen banaketa, presidentzialismoa eta ordezkaritzako demokrazia sortu zituzten.[36] Iraultzako buruzagiak ongi jantzita zeuden pentsalari liberal frantsesen idazkietan, baita errepublika klasikoen historian ere. John Adamsek liburu bat idatzi zuen errepubliken historiari buruz.[37] Gainera, Thomas Paineren Common Sense idatziak ideia errepublikanoak eta independentziaren aldekoak aurkeztu zituen, modu labur eta argian publiko orokorrarentzat, oso zabaldua izan baitzen eta ozen irakurria, maiz. Estatu Batuetako Konstituzioak (1788) errepublika federal bat sortu zuen, batasun indartsu gisa, konfederazio ahul bat ordezteko. Konstituzioari egindako lehen hamar zuzenketak (Bill of Rights izenekoa) norbanakoen eskubide batzuk bermatzeko egin ziren, funtsezkoak baitziren iraultza justifikatzen zuten ideia errepublikanoentzat.[38]
Gerra napoleonikoen ondorioz Espainiako erresumaren menpeko Amerikako estatuek independentzia lortu zutenean, errepublika multzo zabal bat sortu zen. Ideologia liberalak eragin mugatua izan zuen errepublika berri horietan. Emantzipazioaren sostengu nagusia bertako biztanleria kreolea izan zen, europar jatorrikoa izan arren Espainiak ezarritako gobernatzaileekiko gatazka larria zuena. Elite kreoleak ez zuten batere interesik amerindiar taldeei boterea eta ordezkaritza emateko. Simón Bolívar, matxinaden bultzatzaile nagusia eta teorialari garrantzitsuenetako bat, ideal liberalekin bat zetorren, baina uste zuen Amerika hispanoak ez zuela beharrezko gizarte kohesiorik sistema horrek funtziona zezan eta autokraziaren alde egiten zuen, beharrezkoa zenean.[39]
Mexikon soilik hartu zuen autokraziak, labur, monarkiaren forma Mexikoko Lehen Inperioan. Iberiar Penintsulako Gerraren ondorioz, Portugalgo gortea Brasilera joan zen 1808an. Brasilek independentzia lortu zuen monarkia gisa 1822ko irailaren 7an, eta Brasilgo Inperioak 1889 arte iraun zuen. Beste estatuetan, errepublika autokratikoaren zenbait forma izan ziren, gehienak XX. mendearen amaieran liberalizatu ziren arte.[15]
Errepublikanismoaren zabalkundea
Frantziako Bigarren Errepublika iraupen laburrekoa izan zen: 1848an sortu eta Napoleon III.a bere lehen presidente bakarrak indargabetu zuen, 1852an, bere burua enperadore izendatzeko. Frantziako Hirugarren Errepublika Frantzia-Prusia Gerraren ostean ezarri zen, 1870-71n, Borbondarren oinordekoek ez baitzuten onartzen hiru koloreko bandera. Zernahi gisaz, 1880ko hamarkadaren erdialdera, Errepublika erabat finkatu zen Frantzian. Espainian, Lehen Errepublika eratu zen 1873-74an, baina berehala berrezarri zuten monarkia. XX. mendearen hasieran, Frantzia, Suitza eta San Marino ziren Europako errepublika bakarrak. Portugalen,1908an Karlos I.a Portugalgoa eta haren seme Luis hil zituztelarik, 1910eko urriaren 5eko iraultzak Portugalgo Errepublika ezarri zuen.
Asiako ekialdean, XIX. mendean Txinan oso zabalduta zegoen Qing dinastiaren aurkako sentimendu, eta monarkia konstituzionala eskatzen zuten zenbait protesta mugimendu garatu ziren. Ahalegin horietako lider nagusia Sun Yat-sen izan zen, eta haren «Herriaren Hiru Printzipioak» konbinazio bat izan ziren, estatubatuar, europar eta txinatar ideien artean. Haren gidaritzapean, Txinako Errepublika aldarrikatu zuten, 1912ko urtarrilaren 1ean.[40]
Errepublikanismoa nabarmen hedatu zen Lehen Mundu Gerraren ondoren, Europako inperio handienetako batzuk erori zirenean: Errusiako Inperioa (1917), Alemaniar Inperioa (1918), Austro-Hungariako Inperioa (1918) eta Otomandar Inperioa (1922); haien ordez, errepublikak ezarri ziren nonahi. Estatu berriek independentzia lortu zuten asaldura egoera hartan, eta horietako askok, hala nola Irlandak, Poloniak, Finlandiak edo Txekoslovakiak errepublika sistemak hobetsi zituzten. Greko-turkiar gerran (1919-1922) porrot egin ondoren, Bigarren Errepublika Helenikoak (1924-35) ordeztu zuen monarkia Grezian. Espainian, estatu kolpe batez bidez suntsitu zuten Espainiako Bigarren Errepublika (1931-36), eta horren ondorioz piztutako gerraren ostean, diktadura frankista ezarri zuten 39 urtez.
Ideia errepublikazaleak zabaltzen ari ziren, batez ere Asian. Estatu Batuak eragin nabarmena izaten hasi ziren ekialdeko Asian XIX. mendearen azken zatian, eta misiolari protestanteek zeregin nagusia izan zuten horretan. Mendebaldeko idazle liberal eta errepublikanoek ere eragina izan zuten. Horiek guztiak konbinatu ziren konfuzianismoan oinarritutako filosofia politikoarekin, denbora luzez argudiatu izan baitzuen herriak eskubidea zuela gobernu bat errefusatzeko, «zeruaren agindua» galtzen bazuen.[41]
Ekialdeko Asian, iraupen laburreko bi errepublika sortu ziren, Formosako Errepublika (1895) eta Filipinetako Lehen Errepublika (1899).
Definizioa
Tradizioz, honela definitu izan da errepublika: herriak boterea erabiltzeko subiranotasuna eta ahalmena duen herrialdeetako gobernatzeko modua, nahiz eta herri subiranoak modu batera edo bestera aukeratzen dituen gobernarien esku utzi. Praktikan, pentsatu ohi da herrialde baten estatu modua monarkia dela erregea badu, eta errepublika, berriz, erregerik ez badu. Funtsean, errepublika bat «legearen agintean» oinarritzen da, eta ez «gizakien agintean».[4]
Mendebaldeko kulturak errepublika kontzeptuari buruz egin duen definizio tradizionalean parte hartzen duten elementuak dira:[42]
- Karguak hautatzeko maiztasuna.
- Legearen nagusitasuna.
- Berdintasuna legearen aurrean.
- Gobernu egintzen publizitatea: estatuaren sekretua ez da posible.
- Politikarien eta funtzionario publikoen erantzukizuna.
- Herritartasunaren jarduna, erabakien oinarria.
- Botereen arteko bereizkuntza.
- Begirunea besteren ideien aurrean, ez soilik tolerantzia.
- Egokitasun printzipioa, kargu publikoetan jarduteko.
Estatuak, hau da, gobernua gauzatzen duen eta legeak lurralde mugatu baten gainean subiranotasunez aplikatzen dituen erakundeen multzoak, behar du gobernuak erabiltzen duen aginte hori nolabait antolatuta egotea. Hala, oinarrizko antolamendu hori monarkia edo errepublika izan daiteke.
Aristotelesek bere Politika obran hiru funtsezko oinarri ezartzen ditu errepublika batentzat:[43]
- Botereen arteko banaketa eta elkarrekiko kontrola.
- Herritarren parte hartze politiko aktiboa, horrek esan nahi baitu estatuaren ekintzen publikotasuna eta herritarrak heztea zientzia juridiko eta politikoetan.
- Klase sozial guztiak ordezkatuta egotea gobernu egituretan, eskumen eta lehentasun maila berarekin.
Errepublika eta erlijioa
Erlijioaren eremua garrantzizkoa izan zen, historikoki, monarkien gainbehera arrazoitzeko eta errepublikaren aldeko mugimenduak finkatzeko.
Izan ere, monarkia guztiek erlijio ofizial bat zuten, nahitaez aintzat hartu beharrekoa. Aldiz, errepublikak —batez ere frantziarrak[44] eta estatubatuarrak[45] aro modernoko konstituzio gehienek jasotzen duten zuzenbidearen oinarriak ezarri zituztenetik—, kultu askatasuna aldarrikatzen dute, erlijioaren alderdi hori herritarren aukera askearen mende lagata.
Errepublika laizistak
Askotan, monarkiak ordezteko iraultza errepublikanoak oso laizistak izan dira, eta horrek, batzuetan, sentimendu antiklerikal handi bat sorrarazi du, erlijio konfesio batzuek, bereziki katolizismoak, Antzinako Erregimenari emandako laguntzagatik eta sinbolismoagatik, edo oligarkiarekin duen lotura estuagatik, bai eta Elizaren hierarkiak statu quoa babesteko erakutsi ohi duen jarrera guztiz atzerakoiagatik ere. Herritarrek eta klase zapalduek frustrazioa eta sufrimendua urte luzez metatu izan dituzten kasu historikoetan, Elizaren aurkako oldarraldi bortitzak piztu izan dira: elizak erretzea, apaizak eta lekaimeak jazartzea, arte sakroa suntsitzea eta abar. Halakoak gertatu ziren Frantziako Iraultzan, edo iraultza sozialista batzuetan, hala nola Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna sortzeko iraultzan, baita Vietnam, Ipar Korea, Txinako Herri Errepublika, Mexikon. Halaber, Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian, 1936ko estatu kolpearen ondoren, anarkistek eta langileriaren beste sektore politiko batzuek bultzatutako iraultza sozialaren barruan ere Eliza katolikoaren aurkako eraso ugari izan ziren.[46] Hala ere, monarkiak edo estatu totalitarioak ezarri izan direnean, maiz gertatu dira gutxiengo erlijiosoen aurkako oldarraldiak ―esate baterako, judaismoaren aurka nazien garaian, edo kristauen aurka Edo Aroan Japonian―, edo boterea erlijioan legitimatu dute, hala nola Francisco Franco jeneralaren diktadurak eta haren nazionalkatolizismoak.[47]
Estatu Batuetan ez zen horrelakorik gertatu, ziurrenik, iraultza baino gehiago, independentzia gerra izan zelako batez ere, britainiar monarkiaren gehiegikeriak alde batera uzteko. Hala ere, nazio jaio berriak ez zuen estatu erlijiorik aukeratu bereziki, nahiz eta batzuetan Biblia edo Jainkoa aipatzen dituen, esate baterako bere konstituzioan. Frantziak, erlijioaren eta estatuaren independentzian aitzindari izaki, XX. mendearen hasieran onartuko zuen estatuaren laikotasuna.
Errepublika konfesionalak
Egia izan arren askotan erlijioaren aurkako sentimendua erabili izan dela erregimen errepublikanoa ezartzeko, beste batzuetan, alderantziz, sentimendu erlijiosoa erabili izan da (batzuetan, baita fundamentalista ere), helburu berarekin.
Sentimendu erlijiosoak garrantzi handia izan zuen, esate baterako, Iranen Xahren erregimena eraisteko, eta haren ordez, aiatola edo buruzagi espiritual islamiarrek zuzendutako errepublika bat ezartzeko. Geroztik, Iranen izena da ofizialki Irango Islamiar Errepublika[48] (persieraz: جمهوری اسلامی ایران, Jomhūrī-ye Eslāmī-ye Īrān).
Herrialde batzuk errepublika gisa antolatu dira, hain zuzen ere, konstituzioan estatu erlijio bat ezartzeko. Adibiderik nabariena islamiar errepublikak dira, nahiz eta ez diren bakarrak, antzeko zerbait gertatzen baita Israelgo Estatuan, nahiz legez ez duen erlijio ofizialik.[49]
Historikoki, errepublika asko erlijio baten arabera definitu izan dira, hala nola Dominikar Errepublika, domingotarren ordena katolikoaren presentzia nagusiari zor baitio izena; beste horrenbeste, Irlandako Errepublika (katolikoa)[50] edo Herbehereetako Errepublika (protestantea).[51]
Erreferentziak
Ikus, gainera
Kanpo estekak
- (Gaztelaniaz) Duarte, Ángel. (2021). Los significados del republicanismo histórico. Madril: Casa de Velázquez doi:. ISBN 978-8490963326..
